Mispillibar

Ekainaren 14a. Astelehena. P.14.a

“Harrien  lauhazka”. Iñigo Aranbarri:

* “Ekarridazu harri bat inon ez diren herrietara ez doazenean”. Diren herrietara joan ohi gara. Eta ez da harririk gabeko herririk. Bidaia orotan daramat harriren bat nongoa den ahaztuko zaidala dakidan arren. Beti da harriren bat etxeko apaletan, bihotz tolesduraren batean ere bai.

Aldaketa eguna. Azken agurra eman diogu begiradaz ganduak bahituta duen Coimbrari.

Artajorran dabiltza baserritarrak, aitzurrarekin, gure umezaro eta gaztaroan lez.  Loran da hainbat patata-sail. Orain arteko lehen zaldiak ikusi ditugu Coinbra inguruan. Ez dira ugariak.  Berotegiak, handiak dira gaurko hauek. Utziak daude lursailak Coimbra inguruan, joana da nonbait gazte jendea emigraziora, hirira edo atzerrira, lan edo diru-bide erosoago baten bila. Beti da lur landu, erabili, joria ibaiaren albokoa, arto-sailak gehienetan: ura da nonbait hemen ere arazoa, ur eskasia edo urik eza. Ur-biltegia izan daitekeen buruz beherako kono erraldoi horietako bat herri batean: ikusten dugun lehenengoa, Europan aldiz errimeak dira zenbait lurraldetan. Erretxina jasotzeko poteak pinu gerrietan; oso guti dira, bakarren baten diru ttanttaka.

“La Guipuzcoana” furgoneta, bigarrenez Portugalen.

Autobia oro da “portagen”: “retire o titulo” gogoratzen dizute sarreran. Ordainbide orotan dago txartel aproposa erakutsiz gera gabe pasabidea  zuzenean zeharkatzeko aukera. Egonleku eta guztiko gasolindegi ganorazkoak dira Leiria ingurukoak, bada ere  atseden-gune bat, orain arteko bakarra autobidean.

Ugarituz doaz lur landuak Leiriara hurreratu ahala, arto-saila da nagusi; gehituz doaz eukalipto basoak, landu ezineko lur kasko oro da eukalipto gune.  Olibondoa eta mahatsa dira edonongo berdegune.

Serra de Aire, mendizerra: gainalde borobil edo leuna, soildua, zuhaitz motaren bat sartu dute lurzorua erabat betez magal piko-pikoan, orritza berde baxu zabala bailitzan, sastraka moltso luzexkak bailitzaz ageri dira harri artean. Izugarrizko lubaki batez zeharkatzen dugu mendizerra gainbehera pikoan; harri zurixkako lur gorriz nahastua da mendi barrena.

Tristea dirau hemen ere etxeteriak. Kobazulo pila dago Serra de Aire eta Leiriako inguru osoan, erruz iragarrita, turismoari so.

Desagertu egin zaigu bat-batera eukaliptoa; olibondoa, pikondoa, altzifrea, artea, lur landu horiak, erremolatxa sailak, ureztatutako lurrak, lur lauak... agertu zaizkigu, erabat aldatu zaigu lurraldea. Salamancako larreen tankera bera du lurralde honek.

Torres Novas. Etxetzar asko ikusten zaio. Badu ganorazko industrigunea ere.

Fruta saltzaile ugari dago errepide ertzean, hainbatek behin betirako toldopea du.

Errepide bazter berdeak bere horretan uzteari ondo deritzok, baina errepide ertza harra beteko koskaz bukatzea ez.

Lisboa eta  eta inguruko lurraldeak izanen dira uurrengo 4 egunetako ibilbidea, Alentejo lurraldera ere egingo dugu sartu-irten bat.

Kanpina ia nondik galdetu diogu bidegurutze batean errepide ertzean barazkiak saltzen ari zen emakume bati. “Hurrengoan” erantzun digu. Bospasei herri izan dira “hurrengoak”.

Kanpina. Tomar hirian dago. Berrikuntza lanetan ari dira kale nagusian, ondorioz-edo edonon uzten dituzte autoak. Autoek estutua eta konponketek harrotua zegoen ibilbidea, beldurgarria, halere etxatoiari kaskadarik eman gabe heldu gara kanpalekura. 3 izarreko kategoria jarri diote, baina garbigailurik ez du; ernegatu dugu, arropa piloarekin baikabiltza aspaldion garbigailu bat non aurkituko. Etxatoiak dira hemengo ikuspegia, edonora begiratzen dugula ere, ordez txorrotxio etengabeko eta ozena entzun ahal da makalen abarraterian.

Tomar. Hiri atsegina sapa egunez ere. Goitik begiratuta teila gorri esparru zabala besterik ez da hiri zaharra, alde berria ordez etxetzar erraldoien gune zatarra. Hiribildua izan zen nonbait, tokatzen zaio izatea, ate baten hondakinak geratzen zaizkio gaur egun. Tenplarioen hiria, gerra kutsua dario. Tenplarioen ikurra uste duguna dager denean:  mundua irudikatuzko bola, xafla luzez egina, itsasontzietako tresna dirudiena. Izugarrizko koroa da kale nagusiko erdiko biribilgunea, hiria monarkikoa zenekoari  lotuz nonbait. Harzoladun antzinako kale-sare zabala, elizak eta etxe arrunt baina apainek hertsitako plaza zabal karratu handia, oinezkoen kale-sare zabaltxoa non jelatua ere izan dugun... ibilbide eskertzekoa eskaini digu. Zeri begiratu eta zertaz gozatu ere bai:

Platanondo erraldoien pean lorategi atsegin ondo ureztatua, atsedenleku aparta, gauzatu dute ibaiak sortutakoa edo ibaiaz sortarazitako uhartetxoan, bertan noria handi bat, gurpil handiari loturiko ur-garraiorako lurrezko ontzi txikiek ematen diote halako bitxitasuna. S.Juan Bautistaren eliza: plaza nagusian, garaia eta xumea kanpotik begiradarentzat, altxor-gune paregabea bilakatzen da barnera bisita: erretaula barrokoak sortarazten du lehen zirrara dardaratia, bitxikeriez zizelaturiko pulpituak erakartzen ditu gero begiak, triptiko handi batek deigarriagoa egiten duen XVI. gizaldiko bataiategiak bereganatuko zaitu ondoren, eta hormetan zintzilikatutako aspaldiko koadroak liluratuko azkenik. Pospoloen museoa. Sinagoga, lau zutabe garaik erdi-erdian esparru karratu bat sortarazten dioten barrunbe karratua, museo bihurtua gaur egun: toki zainduari errespetuz kendu dudan txapela jartzeko eskatzen dit zaintzaileak, adineko adeitsua bera, burua estaltzea dela sinagogetan portabidea argudiatuz; bozgorailu sistema bitxiaz ere ohartarazten gaitu: buztinezko aho batetik sartzen da horman gora ahotsa eta beste zulo batzuetatik zabaltzen: sinagoga txiki karratua izanik ez dakit ze bozgorailu premia zuten. Sinagoga kalea, lorez dotoretua, ate kontra zementuz egin eta zuriz pintatutako lorontzi ezin xumeagoz paregabe eder kale osoa. Akueduktu luzea. Tontortxo batean txikitan Kontsesio eliza deitzen geniona, Sorkunde eliza alegia: txikitasunak eta tontorreko bakardadeak ematen dio duen grazia apurra. Pelourinhoa, ez du merezi beregana pausorik zuzentzerik. Santa Maria do Olival eliza: urteetako higadurak leundutako sarrera ederra du, balkoiek eta putzuak erakusten dute izan zela klaustroa ere; ingurua, baina, hala-moduzko zaindu gabea dago.

Gaztelua, tontor-tontorrean, hondatua, harresiak soilik geratzen zaizkio. Gazteluko harresi barruan berriz Kristoren Komentua, izana bera ezin egokiago datorkio izenari, kristona baita. Munstroa neurriz, sinestezin erraldoia: neurriz kanpoko korridoreak, ehunka pila gela, artelanez eta bitxikeria zizelatuz ezin gehiagoko oparotasuna: sarrerako atea, kapitel, nerbio, nerbioetako pintura, ate, azulejo, auskalo zenbat klaustro eder, elizako presbiterioa, presbiterioko tenpletea, horma pintatuak,  eskailera kiribila, leiho landuak, gargola apartak, azulejoak denean... dena da neurriz gorakoa. Estilo ezberdinak nahastuta daude, bata bestearen gehigarri, bakoitza aurrekoaren artelanak zapuztu, estali edo gainditu nahian.

Gargola ederrenak ere erretentxoa duen harri luzaranak besterik ez dira goitik begiratuz.

Sinagogako zaindariak: “nongoak?”. – “Euskaldunak”. - “Euskaldunok independentzia nahi duzue”. -  “Bai” - “Portugal ere Galiziaren menpe egon zen eta independentzia lortu genuen”.  Ulertzen gaitu euskaldunok.

Bertakoen txapela kaskoa dirudien estalki txortendun zapal bat da, burura erabat itsatsia.

164 kilometro, lurralde berri baterantz.

Beira birziklatzeko zaborrontzia dago kanpaleku honetan. Kanpaleku batean ikusten dugun lehenengoa. Gutxi ikusten da hirietan ere, bat bera ere ez herri koskorretan.

“Urregilearen orduak”. Pako Aristi:

* “jakingo duk agintzeak duen grazia bakarra besteak obeditzea dela”. Menpekoen grazia bakarra, matxinada.

Ekainaren 15a.  Asteartea      15.a

“Kartografia”. Rikardo Arregi Diaz de Heredia:

*  Sorbeltzek “udaren etorrera salatzean”  erraien labanaren batek astintzen gaitu gu ere errepidera.

Presa bati esker hiri ertzean zabala eta sakona ageri den ibaia, ziztrintxo doa ondoren. Hogeikote bat ardiko artaldea, ez dakigu ile motzekoak diren  ala moztu berria duten ilea; kamioikada ardi ikusiko dugu gero errepidean, hiltegira edo larre berrira.

Castelo de Bode.  Urtegia du, jendearen etorgune edo aisia-leku, hala iragartzen dute behintzat; behean dago, negu lehorra joan da nonbait.

Lastozko kapela hegal zabala darama emakume batek buruko-zapi beltzaren gainean. Alentejon ikusiko ditugu gehiago gero.

Buru-zapi janzkera berezia ikusi dugu herri honetan bertan: kokotean lotuta ditu bi mutur, zapiaren erdia zabal-zabal bizkar gainera utzia.

Gertu zuen poliziari galdetzeko keinua egin digu norabidea galdetu diogun emakume batek, ondoren ordea, erantzuna bazekiela ikusi duenean, azalpen guztiak eman dizkigu, gatz handiz eman ere gainera.

Braganza aldeko mendi sailetan ikusitako lora zuridun sastrakaren antzerako hura bera jabetu da hemen ere mendiaz: galdua du jadanik lorea.

Guretzat soilik da errepidea, baina kokoteraino gaude pinu eta eukaliptoz, lubaki berde batean bezala sartzen baikaituzte inolako ikuspegirik gabe: erabat monotonoa bihurtzen du gidaritza eta bidaia.

Rio de Moinhos, oso herri txukuna

Izugarri erraldoi gertatzen dira autobideko zubiak, paisaia hautsiz.

Ribatejo, bailara hasieran.

SANTAREN barrutia.

Abrantes. Sarrera dotoretxo batez hartzen zaitu: etxe txikitxoek biltzen duten errepidea, lore lerrokada batek erdibitzen duen etorbide zabal luzea. Harri  koadro erraldoia da Gaztelua: ezohizkoa da harresien kontra, kanpotik, duen arkuteria. Eskulturak ditugu herri honetan, behingoz Portugalen, irudimenez jarritako eskulturak: ur bila joandako hiru emakume solasean iturrian, hiru gizakume lasai plazako mailadian eseriak. Zutabe bat besterik ez da pelourinhoa, harrizko kubo bat du txapel. Tren txu-txua du, baita komunikabide dorre-orratz luzea ere. Hondakin bilketa, zaborraz bereiziz egiten da.

Bi dira Bizente Sainduari eskainitako elizak: biak dira handiak, biak fatxada leunekoak, biak errenazimendu itxurakoak, biak dira arku garaiko garaiak, biak daude kolorgeak,  aldare barrokoak dituzte biek, urre kolorearen ordez harria nagusitzen da biotako aldareotan, bietako alboko aldareek arku eta harrizko teilatuarekin gordetako horma ingurua dute, biek dute organoa presbiterioan:  urre kolorekoa bata  zur kolorez bernizatua bestea, organo biak  dira antzinakoak, biek dituzte sekulako erlikitegiak: batenak 22 santu-irudi nanotxo dira erlikitegi friso baten gainean erreskadan elizako horman, bestearen santu-hezurrok  aldare barroko batetan daude erretaulako arkuak ere hezurtegi bihurtuta. Baina bada ezberdintasunik bi elizon artean: beherengoak 3 pulpitu ditu, ohol zurikoa da ganga eta mailakako sakonune batean bataiarria, murgiltze bataio era gogaraziz.

Paperezko loraz eta girlandaz apainduta daude hainbat kale, alderik aldeko arkuteri  eta zintzilikarioak, paperezko lorez bilduak daude fatxada balkoi eta sarrerak, zuhaitz artifizialak jarri dituzte plazan. Bizente sainduaren omenez. Urteroko ohitura da eta urtero lore berdinak ateratzen dituzte, hala erakusten dute lore ajatuek: bitxia, erabat naifa, eskolaume  edo herritar arrunt xumeek eginak denak, bitxia eta harrigarria, herri baten ilusioa darion herrilana.

Erretaula apal bateko kapera xume zahar batekin egin dugu topo kale batean: kaperaren erdian katabut bat, kaperako albo bietan aulki luze bana, aulkiotan eserita etxekoak, herritar xumeak, aulki baten ertzean eserita bi soldadu koroi bana belaun gainean. Hileta orduaren zain daude.  Soldadua behar du izan itxura guztien arabera hildakoa, armadako kaporal bat baitago kanpoan: kuartel batetan hil den gazteren bat, agian maniobretako istripuan, “Mort pour la patri” gizajo hau ere.

Tejo ibaia zeharkatu dugu hiriaren oinetan: zabal dator baina ur gutxirekin; urtegi bihurtzen da geroago, Belver inguruan: urtegia, naturari ur-lapurreta.

Ortuari eskaintza oparoa Ribatejo bailaran, errepide bazterretan ere.

Pego herria: zaplastakoa ala iruzurra esan nahi ote izenak.

Motela da ibilbidea: herri asko dago, bertatik bertarako auto, moto, nekazari furgoitxo asko dabil errepidean, errepidea bera bihurgunez bihurgune doa, laua izanik ere aurreratzeko aukerarik ez duen errepidea.

Bi tximinia aho-erraldoi keetan Tejo alboan: nuklearra ote?, nolanahi argindar zentrala da, ibaia eta haizea kutsatuz.

ALENTEJO LURRALDEA. Lautada lehorra, mendirik gabeko lurralde ondulatua, laua, tartean mendikateren bat bada ere. Herri zuriak dira, zuri alai bizi argiak etxeak, okre zein urdin pintatuak daude ate eta leiho bueltak koadroak bailitzan, zabal estuak dira tximiniak: su handiak behar dute barrenean, hotza behar du izan inguru honek neguan, egunotan 30 graduko hozberotik behera jaizten ez bagara ere. Artelatza, gari edo belar lehorreko lursail horiak dira hauek, pinu eta eukalipto sailak zabaltzen dira tarteka, mahatsondo olibondo indipiku eta  aza gailegoa ere agertzen da noizbehinka, galtzadarrizkoa da zola tarteka: deigarria hasieran, tristura dario parajeari, errepikakorra, aspergarria ere, bihurtu zaigu azkenerako.

Becver.  Herri zuria Tejo gainaldean, gaztelu koadro sendo mozkotea nabarmentzen zaio alboko tontorrean; herri argia, kalexka sare bihurria osatzen dute behe solairuko etxeek; begiz ez dago antz ematerik, baina ez du letreroz iragarri beharrik, barruko bezero zaratatsuen berbaro burrunbatsua jarraiki urrutitik antz ematen zaio taberna non den; pulpitua da ezohizkoa elizatxo kuriosoan. Zuloan Tejo ibaia, barrage, urtegi, batek gizendu, puztu, handitu, sakondua.

Zikoina habia porlanezko argindar poste batean, beste bat geroago zurezko tantai mehean,  txapel erraldoia bailitzan.

Degracia. Hizki bakarragatik ez da desgracia, ala zoritxarra esan nahi ote portugesez?. Graziazkoa agian.

Errepide nagusi batera egin dugu, bideberri honetatik jotzen du Castelo Brancok Lisboara, guk ekarri dugun mendiartetik egin gabe.

Nisa.  Bainu-herria. Edonon iragartzen da inguruan.

Tolosa. Horma zuri eta teila gorri, polita ikusten da aurreko errepidetik: goialdeko herri txukuna dirudi.

Gáfete. Zuria, gorria, zabala, atsegina. Bi eliza ditu, biak elkarren auzo.

Herri txikietako eliza gehienak txikiak dira, etxeak bezala, eliza-dorreak karratu motxak, piramide txiki batez bukatuak.

Alpalhao.  Harrizko garbitegi sendoa, oso polita. Bi eliza dorre eta ur-biltegi borobil nagusitzen zaizkio nabarmen.

Mota berdeko amona mantalgorri erraldoia dirudi inguruak. Bizkor zeharkatzeko lurraldea bihurtu dute errepide eroso baten bidez, hiribururakoa erraztu eta laburtzeko asmoz agian.

Kamioneta luze zabal beteko  idiskotzarra furgonetatxo batean, badirudi kamioneta lehertu behar dela.

Serra de Sao jaiki zaigu aurrez aurre Portalegrera hurreratzean.

4 emakume bidezain, lastozko kapelak buruan.

Portalegre. Itxura jatorra du urrutitik: tontorrenean eliza, gaztelua beheraxeago, pikoan oinezkoen kalea bera ere. Alentejoko ikuspegi zabala eskaintzen du. S. Bernardo komentua, polizia kaserna da gaur egun, zuria horiz bilduta, bere garaian komentuko ortu edo lorategia zatekeen patio zabal itxia aurrean; kosta zaigu jabetzea kuartel hura zela mapak eta gidaliburuak erakusten zigun komentua; poliziek eurek erakusten diete bisitariei komentua, cicerone lana eginez, eta poliziak dabiltza bere uniformezko jantziz eliza-aurreko hormak zuritu garbitzen. Beraz poliziaren atzetik eta poliziari galdezka eta entzunez egin dugu komentuari bisita. Azulejoteria bikaina da elizaren kanpoaldea, hondatu samarra arren; umezurtz-etxea izan zen, erakusteko dute umeak uzten zituzten tornua; mojen bi bilkura areto ditu elizan, behean bata, kouan bestea izugarrizko burdina sarearekin babestua;  fundatzailearen aldarea, artelan bikaina; klaustroak kapitel landuak ditu, korridorea gainean estaia osoki inguratuz. SE: Elizatzarra hainbat aipagarrirekin: lehenengoz aurkitzen ditugun harrizko zutabe karratuak, erretaula koadroz osatua, aldare errenazentistak santu-irudirik gabe nagusienak, organo xarmanta gurutzaduran armairu handi bat bailitzan.

Harri zuri eta beltzezko nahasketa landuz egina dago ia herri guztietan oinezkoen kaleko zorua.

Mendi bat zeharkatu dugu, hariztia da osoki, zaldi haztegi bat bertan. Hiru gizonezko nagusi isokarro baten atzealdean, adineko zaharrak hirurak, aitzurrez  armaturik, sonbreiru eta kapelez estalia burua, soloren batera doaz eguerdiko saparen ondoren: hemen ere ez dago gazterik nekazaritzan.

Errekasto baten alboko hurritz abartsu garai baten azpian egin dugu eguerdiko pasada, zozo-kantu ozenez bilduta, fruta da gure bazkaria,.

Portagem. Herria, zer ordaintzen ote hemen.

Kamioikadaka dabil kortxoa edo artelazkia errepidean.

Marvao. Puntarik punta, alderik alde, harresiak babesten duen tontorreria. Herritxo bat da harresion erdigunea. Zen bezala dago: zaindu, gorde eta txukundu besterik ez dute egin. Ez da hazi zorionez. Leiho eta ate harrizkoak, iturria, elizatxoa, kale estuak, arkuak, gorenean gotorlekua... benetan xarmanta. Erdi Arora jauzia da bertako ibilia, mendez atzerako murgila, irudimenari eragin beharrik gabe, denboraren tunelean sartzea bezala. Ez du turista-herri itxurarik, bisitariak etengabe badatoz ere. Bakardadean egin dugu guk gure ibilgua, bertako nagusi batzuk aurkitu ditugu soilik, kalean edo etxaurrean.

Castelo de Vide. Bainu-herria omen. Aparta. Ez da behar irudimenik hemen ere Erdi Aroko sentipenetan murgiltzeko, Erdi Aroan ibili naiz, kaleetako bakardadean, Erdi Aroa nolabait biziz, M. Luisa plazan geratu baitzait txakurren beldur. Judutegiko kale piko estu loratuak, etxeetako atetxo gotiko landuak, sinagoga, alde zaharreko kale-sarea. Tenplete baten aterpean iturria, ur sendagarria isuriz: bi agure hurreratu zaizkio zurrutada osasuntsu ederra egitera. Badu kale zabal bat, badu mila kale piko, badu eliza, bi mailadi dituen udaletxea du, zeinek mailadi bien erdian harrizko balkoia du arku baten gainean, badu ere bainu-herriaren ukitua ematen dion parke ederra. Eta eduki, izozki denda ere badu!.

Nekatu samar, nekearen ukituaz eguneko hondarrean, pizgarria gertatu zait alde zaharra: joan eta ibili, merezi du bisitak.

Zaharrean, atetxo gotikoaren aurrean, gizon nagusi batek besoko beltza darama, familiarteko hilberriren baten oroigarriz: gure txikitako ohiturak diraute oraindik Castelon.

Piko bizian daude bisitatu  ditugun 5 herriak, bostak behar zuten izan hiribilduak, Erdi Aroko petoak dira bostak egituraz eta darien giroz, denek dute gaztelua goian, denek galtzadarrizko zorua, denak dira txukunak eta atseginak,  denak daude zainduak. Ohizkoa zaigun egitura dute bostek: gaztelutik maldan behera pikoan luza zabaltzen da etxeteria edo herria, gorago eta estuagoak dira kaleak, goitik beheran plaza eta berdeguneak sortzen dira, azulejoz egina dago kale-izendegia, kolorezko hizkiz egina da izen bakoitza.

Lizar marduleko etorbidea da errepidea tarte batean. Bertan zaldi batek eramaniko gurdi urdin batean gizon nagusi bat doa, ilun-ilun jantzia, bufanda beltza lepoan, baina batez ere burumakur, aurpegiera izugarri erori hits goibel batekin: geuri ere halako tristura sartu digu barruraino.

Tejo, Tajo ibaiarekin gabiltza jolasean Alemanian Rhin ibaiarekin bezalatsu: hainbat aldiz zeharkatu dugu alde batera zein bestera.

Arrats beranduan ere hor diraute errepide bazterrean nekazariak bere ortuariak ekainiz: lanordu luzea benetan beraiena, auskalo ze saltzeko gainera.

Beste 4 emakume bidezain.

281 kilometro, joan gatzaion herri bakar batek berak ere joanaren damurik ekarri ez digun herrietara eraman gaituztenak.

“Urregilearen orduak”, Pako Aristi:

* “Bidaiari ona ez da helmugara lehenbailehen iristen dena, bidean amets egiten dakiena baizik”.  Nahi baino lehen heltzen gara helmugara sarri, baina amets ere egiten dugu bidean.

Ekainaren 13a.  Igandea  P:13.a

“Harrien lauhazka”.     Iñigo Aranbarri:

*  “... norberarekin batera ez dabilen ipar magnetikoa”. Etxatoian dugun iparrorratza gogarazi dit; gero, atzo arratsean norabidea galdu ondorengo nire haserrea eta etsipena izan zaizkit oroitzapen.

* “ ... begiak urtzen dizkizun gauaren ehiztari naiz”. Zerbitzugunera bidea zait gauerdiko bakardadean atsegin, planetarium ederrena bezain ederra dut gau oro “ gau izarniatua”.

* “ ... loa ez dela gutxi batzuen eskubidea ...”. Pobreek goiz jaiki behar dute, langabetuei berriz lo-ordu larregi geratzen zaie, milaka pobrek ez du loa non hartu leku egokirik... Loa bera ere, naturaren zatia, naturaren legeen kontra banatua eta erabilia.

Goiz ibiliz soilik entzun daiteke txori-kanta kanpalekuan, beranduago jan egiten du giza hotsak naturaren soinua. Txori txikia besterik ez da kanpinean, ez dugu denean ohi dugun zozorik ikusi. Ataurrean dugun alfonbrako zuloetatik gora egin du belarrak 3 eguneko tarte laburrean: indartsu dator natura udaberrian.

Hainbat etxatoi agertu da asteburuan, jende gazte bizipozduna.

Zaratatsuak portugaldarrok goizeko lehen orduetan ere.

Bela beltza agertu da goizeko behe-laino trinkoak uzten digun aurreko garbi gunean, zozo beltzagoa agertu da ere ibai bazterrean ez dakit ehiztari ala peskari: azkenez uxatu egin du beleak zozoa ur ondoko esparrutik. Handiena nagusi, ez beltzena.

EKIALDEA

Eki aldera izanen da gaurko ibilbidea, Espainiako mugatiko lurralde hurbiletara.

Kale eta errepideko zoru erdi-erdian jarrita daude telefono, argindar zein estolden estalki burdinazkoak, klinki-klanka hots lakarrez kantari auto gurpil pean. Europa osoko orkestra, nazioarteko batasunaren ezaugarrietako bat, globalizazioa.

Sail txikika botatzen dute eukaliptoa, gureetan berriz mendi osoa hartzen duen pinudia bota ohi da: ustiatze teknika arazoa ala jabego oso banatua?.

Poiares. Ez digute sekula santan inon hain zehatz eta azken zirrikituraino garbitu autoa herri honetan baino.

Egunorokoa zaigun mendiko ibilbidea izan da lehen zatia, errepidea guretzat soilik zitzaigularik, sakoneko ikuspegi berdeaz gozatuz tarteka.

Caracol. Ze martxa ote herri honetan?.

Futbol zelaia, herritxo askotan iragarria.

Menditik bailarara eta bailaratik mendira, horrela doa Cambaseraino errepidea.

Gois. Bailara zabal batean kokatua; lurzoru asko dago bere horretan utzita, belarrak janda. Herria zuloan dago, txukuna da, 3 begiko zubia garaiak gainditzen du beheko ur garbiko ibaitxoa. Herri berriaren itxura du goitik ikusita. Turista-gune izan nahi du iragarpenen arabera, baliabide guztiak iragartzen ditu behintzat; guk, baina, ez dugu antzerako girorik usnatu kaleetan, dendateria eta kafetegiei dagokionez behintzat.

Lousa mendikatea zeharkatzen dugu, ibilbide paregabea gertatu zaigu bai goranzkoa, bai goialdekoa, bai beheranzkoa. Povoa beheko herritik urrutietara ikusi dugun harkaitz zuriko tontorreriaren bertatxotik igaro gara, esku-eskura ditugularik haitzok: orain arte ikusitakoetatik tontorreria ezberdina. Ikuspegi zabala alde batetara, lurralde berdintsua, menditeria iluna, tontor bat bestearen ostean azken tontorra zerumugako urdinean iluntzen zaigun arte. Behatoki zoragarria da gainez-gainezka errepidea. Arnasa hartzen dute begiek hemen, barneak ere. Bakardadearen xarma dasta daiteke gain zabalen erdian. Auto bakar bat besterik ez dugu izan errepidean. Ikuskizun ikusgarriz bilduta doa bidaia tontorrez tontor. Mantso gidatu eta ingurura begiratu, hori da gaurko gidaritzarako lema. Mundu osoa dugu guretzat, mendi hauek gureak baitira une hauetan. 27 gradukoa da hozberoa, aukerakoa. Ez du jartzen inon hegiaren altuerarik beraz ezin dugu jakin ze metrotako goietan gabiltzan. Mendi-bide ugariek arrasto hori luzez urratzen dituzte biziki mendi magalak. Nekatu aurretik egiteko ibilbide zoragarria, orain artekoengandik erabat ezberdina. “Nekazal turismoa” iragartzen da, beheko lurraldean ez ezik gain bakarti hauetan ere.

Beheranzkoan, oraintxe goaz Iparrera, orain Ekialdera, berdin Hegora berdin Mendebaldera, mendiak, mendia inguratu beharrak, agintzen dio errepideari: gerizari erreparatuz zein puntu  kardinal aldera goazen jabetzea da  gaurko gidaritzaren jolas bat. Ginarra eta pinuek ordezkatzen dute eukaliptoa. Zapaldetan mailakatuta dago hainbat mendi-magal, eukaliptoa sartu dute mailotan, ez dakigu mendia eukalitadi bihurtzeko asmoz ala mendiaren higadura galarazteko.

Kafetegitxoa ere bada bide ertzean.

Geurea izatea suertatzen da urrutietan begiztatutako errepide hura, urruti horretan agertzen gara berehala. Latza da errepide zorua, baina gutxienez berdina. Ez da gutxi. Era guztietako errepide-zorua izan baitugu orain arte.

Moninho. Hegoaldera begira mendi magalean, txalet-herri bihurtu da.

Pampilosa da Serra. Hemen bukatzen da Lousa mendi zerra zeharkatzen duen errepidea. Zulo batean. Herri koskortu orok bezala harzola du. Zerbitzu herria dirudi, inguruko herritxoen buru, zabala, txukuna, zuloan egon arren hasia. Jende pila dago elkartuta eliza-aurre batean, inguru guztira hedatzen du hizlari baten jarioaren oihartzuna bozgorailu batek.

Herri galduak, mendiartekook.

Berriz ere gorakoari egin diogu, baina gatzik gabeko ibilian, pinudiek hesi trinko garai berdea ezartzen baitigute. Tartekako garbidunetan ikuspegi zabala dakusagu. Eukaliptoa agertu zaigu berriro: nonahiko zuhaitza da eukaliptoa Portugalen. Kilometro asko daramatzagu gaur mendiz.

Urtegi ugari dago mendikate hauetan, ibaiari ura lapurtuz, agian erreka bera etenez.

Cambas. Mendi-zuloan hau ere, bigarren mendikateari bukaera emanez.

Akenerako xarma pixka bat kendu dio nekeak eta monotoniak mendi ibiliari. Nekagarria gerta zaigu, baina merezi izan du.

Mendiak ez ezik errepide zoru hondatuak ere isolatu eta banatzen du itsasalde eta hiri nagusietatik Castelo Branco barnealdeko hiria. Izugarri urruti gelditzen da: bi mendikate, milaka bihurgune eta etengabeko aldaz gora eta aldaz beherak. Nor ausartzen da Castelotik hiriburura?.

Zézere ibaia zeharkatu dugu zementuzko zubi handi batez. Hemendik aurrera zoru oneko errepide erosoa dugu, laua, Caltelo Brancoraino.

Kapela daramate gizon nagusiek.

Azaldu zaizkigu berriz ere gereziondoak errepide bazterretan, ikusi gabe genituen Iparreko egunetatik. Hainbat mendi-zulotan harriz taxututako zabaltzetan lantzen dute-zuten lurra; erabiliak daude zabaltza batzuk, errekako urez baliatuz, beste zenbait ordea utziak; zenbait bazterretan landuta dago azkenengo lur apur erabilgarria ere. Jende gazteak alde egin duela dirudi herri hauetatik, bere horretan geratu direla lurrok.

Herri isolatuak behar dute izan lurralde honetakoak.

Serra de Avelos izan daiteke errepideak magaletik garamatzan mendikatea. Denak dira ìnudi Castelo Branco aurretiko 20 kilometroak; azken kilometroetan, ordez, errepide bazterrean platano gazte ilarak izan zaizkigu bideko berritasun: ezohizkoa orain arte. Urki bat!. Ugariak dira iturriak errepide bazterretan: iturburu lurraldea da hau. Ugariak ere fruta-arbolak, olibondoak eta mahastiak. Etxe berri edo berritu asko herrietan: atzerriratuenak ote?. Han-hemenka, gain askotan, telefono mugikorren antenak; telebista errepikatzailerik, berriz, ia ez, Portokoa da ikusi dugun bakarra.

Mendiarteko 3 ordu luze eta 150 kilometroko ibiliaren ondoren heldu gara gaurko hiri nagusietako lehenengora. Olibondoa da nagusi hiriaren inguruko bailaran.

Castelo Branco. Izenari tokatzen zaionez, han du tontorrean bere gaztelua: ikuspegi zoragarria eskaini behar du, bailara zabalaren erdian baitago herria, baina 35 graduko beroa dugu, gehitxo goraino begiak zorroztera soilik igotzeko. Hiribildua izan zen segur aski, baina gaur egun ez zaio gelditzen harresien aztarrenik; kale luze eta estuek bai bustitzen dute Erdi Aroko jite peto-petoz. Gaztelu azpiko kaleak dira piko bakarrak, laua da beste dena, kale zabalak zeharkatzen du erditik, harrizko atebuelta du herriko etxe orok. Merezi du kale arteko ibiliak: plaza handi samar bat, bitxikeriarik gabeko etxe ederrak, bi harrizko iturri eder goi iparreko herrira sarreran, albotik harrizko mailadiak, eta alderik alde harrizko balkoi zabaleko fatxadak kutsu ezberdina ematen dioten Udaletxea, “ordularia” izeneko kalean erloju laukoitza duen dorrea, bi dorre txaparroz gandortutako fatxada zabaleko katedrala,  agian gurutze soila besterik ez den baina pelourinhoa uste duguna zizelatu kiribildua: ez dirudi inor bertatik zintzilikatzeko izan zitekeenik baina auskalo!, Museo bihurtu duten Gotzainaren jauregia, jauregiaren osteko lorategia nongo hesi berdeko bidexkak zein pasabide den  zubiak, eta denean barreiatutako giza iruditxo pilak erakusten diguten Elizako printze bezala bizi zirela Gotzainak, itxita aurkitu dugun Miserikordia eliza...  merezi du bai kale arteko ibiliak

Alde berrian bada oinezkoen kale dotoretxo motz bat, saltoki dotoretxoak, plaza eder bat, baina baita etxetzar erraldoi berriak ere. Modernitatea, alajaina. Kolorgetu itxura du orokorrean hiriak, kale berrikuntza lanetan murgilduta dagoenez hautsa barreiatu da herri osoan. Iragan oparoa baina etorkizun eskasa iragarri dakioke asko zaintzen ez badute, badirudi berreskuratze ahaleginean murgildu direla.

Herri orotan dago Miserikordia Etxea, eta Miserikordia denok dute eliza handi eta ederra, pobreentzako diruarekin egina segur aski. Miserikordia eragin handiko erakundea izan zen Portugalen. Aberats eta elizgizon ahaltsuen kontzientzia baretzeko tresna agian. Gure garaian Patrizio Etxeberriak, esateko, hainbat diru eman zuen Arantzazun eta hainbat lekutako eliza eta Gogoeta Etxeetarako. Moral liburuetan bazen irabazietatik ehuneko honenbeste eman beharra, horrela zuritzen zuen elizak kristau esplotatzaile eta aberatsen kontzientzia.

Guarda hirira hartu dugu. Erabat aldatu zaigu paisaia, urrutiko mendizerrek mugatzen duten bukaerarik gabeko lautadan goaz, behingoz ia ahaztua genuen eukalipto eta mendirik gabeko lurralde laua, Salamancako dehesa edo larreen antza du: artelatza, olibondoa, garitza jadanik horiak, erein giroaren zain lur prestatuak.

Gardunha mendilerroa. Autobia bukatzen den unean lotzen dugu urrutian genekusan mendilerroarekin. Mendi erabat soila, biluziak daude harriak, suteren bat izan dela dirudi.

Gorantz berriro. Behatoki paregabea da errepidea, alde batera zein bestera mugarik gabeko lautadari so. Hori guneak nagusitzen dira lautadan, gari-soroak iragarriz. Gaztainondoak, erreskadetan landatutako fruta-arbola sail zabalak, gereziondo eta laranjondoak tartean. Horrela gauzatzen da Guardarainoko tarte osoa. Hainbat eta hainbat nekazari aurkituko ditugu Guarda pasa ondoren fruta salgai dutela errepide ertzean: oso tentagarriak dira txorta handietan txirikordatutako gerizak; pobre itxura dute saltzaileok, emakumeak dira gehienak, aberatsa ez dator izan ere bide bazterrera.

Bakailao fabrika fruta-arbola artean!. Afaritan jabetuko gara kristal poteko Azkue atuna Palencian poteratutakoa dela!.

Fundao. Albotik zeharkatzen du errepideak, herri egina, txukuna, zabala; kale-sare itxurazkoa, harrizko ateak, galtzadarrizko zorua herri orok bezala, eta etorbide zabal ederra zuhaitz handien itzalpean, gutxik bezala. Ondo doakion herriaren itxura erakusten du, baditu bi supermerkatu handi... bada dirua herri honetan.

Bailara osoak du eite ona, oraingoen artekoen ezberdina. Bada lana, dirua dabil.

Alcari, eta beste. Gorri eta zuri, ia elkarri lotuaz luzatzen dira herriak mendi magalean. Etxe handi eta berriak, txalet jiteko etxebizitzak, ez da ganorazko industrigunerik, ezta lur landu zabalik ere: kanpoko jendeak etorri behar du hona, uda-herri edo asteburuko egonleku behar dute izan herriok.

Covliha. Etxe  multzo handi bat mendi muinoa erabat estaliz.

Bailara zabala, fruta-arbolez berdea.

Ginjal de Belmonte. Mendi gain batean kokatutako herritxoa bere gaztelu edo gotorlekuarekin. Antzerako zenbait ikusiko dugu gero Guardatik etxera itzuleran.

Zikoina bat!!!.

Gaia. Guardara 9 kilometro falta direla. Izena ematen dion hitza gutxienez ezaguna dugu euskaldunok.

Autoa duen oro errepidean dago igandez udaberriko eguraldi eguzkitsuarekin, Portugalen ere.

Guarda. Handi eta zuri dakusagu urrutitik  mendi  magalean. Goi-goian dago, tontor garaian. Oso urrutitik hasten da gorantz errepidea alde batetik zein bestetik. Behatoki paregabea, zulo gainean eta mendi aurrean. Duela 20 bat urte egon ginen bertan, Espainiatik Portugalera sartu-irten batetan: Erdi Aroko herri bat gogoratu edo irudikatzen nuen, txikiagoa, bilduagoa, ilunagoa. Etxe handiak ditu gaur egun, herri berri bat jaio da.

Alde zaharra, ezer berezirik gabeko kale estuko xumea, gorenean dago. Ia ez du jadanik harresirik, dorre bat geratzen zaio, ezer guti gehiago. Rossio itxura petoa duen plaza zabal aldapatsua. Ezin esan ederrak direnik etxeak, bai ordea politak, aipatu behar balkoi, arkupe eta sarrera-mailadia albotik duten etxeak ere. SE edo katedrala da hiriko ikusgai nagusia, 8. ehun urtea ospatzen du aurten: gotorlekua dirudi kanpotik, austeroa baino gehiago gogorra, zakarra, harrizko sendoa, dena harkaitz, ukitu dotoreko kubo erraldoia bailitzan; giza aurpegiko gargolek erakarriko zaituzte, baina batez ere  animalia itxurako paregabeek; mailadi zabala buelta osoan; zutabe bihurrituak ditu sarrerako ate nagusiak; barrutik  gotiko berezia, handia, garaia, horma soileko biluzia, deigarriak dira goietako kapiteletara heltzen diren bi zutabetzar bihurritu goraino kiribilduak, nerbio borobil mardulak, goietako leihotxo landuak, non irudi pila urreztatu ilarak nabarmentzen diren presbiterioko erretaula igeltsuzko zuria, gotzainaren eserleku landua horman, gotzainen hilobiak lurrean. Gotzainaren jauregia, museoa da: gainaldeak lorategia behar zuen izan eta zuzenki lotua egon behar zuen katedralera, gaur egun berezituta badaude ere eraikin biak.

“Bai bakeari, OTANi ez” pankarta handia kalean alderik alde.

Bozkatzen ari da jendea sartu-irten etengabean museoan.

Lau suge errepidean, gurpilek zapalduak. Suge luzeak. Bela ari zen bata bazkatzen errepide erdian.

Furgoneta txiki asko dabil Portugal osoan, bereziki lurralde honetan: nekazarien lantresna.        

Celorico da Beira. Gaztelua  jaso zuen  jauntxoak antzinatean gailur-gailurrean, auto-fabrika Citroenak eraiki dituzte gaur egun bailaran.

Mendi leun arteko bailara zabalak. Eguzki argira erabat zuri dakusagu herriak mendi magaletan. Banda eta guztiko prozesioan pilatuta aurkitu dugu herri osoa herri batean. Ardi marroiak!!!. Alboan ditugu berriz eukaliptoak Coimbrara hurbiltzean.

Ez da poliziarik errepide eta herrietan, motodun poliziarik behintzat, dabilen polizia bakana jeepetan dabil, txapelokerrenak gogarazten dizkiguten jeep berdeetan.

Lasai dator jendea etxera itzulian, gu ostera bizi-bizi goaz, etxera noiz helduko.

Venta do porco. Ez du txerri-leku itxurarik. Inguru dena da eukaliptoa.

385 kilometro, Ekialdeko lurralde ezberdinetan.

Kanpai-hots fin bereziak jo du gaueko 12etan. Hauteskunde garaipena ospatzen ote apaiza eta alkateak?.

“Urregilearen orduak”. Pako Aristi:

* “Birena da munduaren sorrera: iragana ahantzi nahi lukeenarena eta gogoratzen saiatzen  denarena”. Nik ahaztu nahi nituzke nire zenbait jokabide baina ezin dut, iragana gogoratzen saiatzen naiz baina ezinezkoa zait hainbat gertakizun kontzientziara piztu araztea. Mundua ez da jadanik nirea.

Ekainaren 10a. Osteguna.     P:10.a

“Harrien lauhazka”.     Iñigo Aranbarri:

* “Eite gaitzeko herri batean sortzea suertatu zaigu zinez”. Zorionez!.

Kokagune edo kanpin aldaketa; hegorantz goaz, Coinbrara.

Aldaketa egunak beti du misterio edo abentura kutsua, nola aterako garen kanpinetik lehenik, nola helduko ote hurrengora, nolakoa bien arteko bidaia.

Elkartasuna erakutsi digute kanpin-kideek: Pikearen pikez irrist egiten zuten gurpilek hondar gainean, bederatzi lagun heldu zaizkigu bultza nahian; esperientziaren osteko jakinduriaz autoaren muturrean eseri zaigu beraietako bat gurpilak zamatuz: nahikoa izan da hori etxatoia atera ahal izateko.

Jai da gaur Portugalen, baina ez dakigu zein santu-egun ospatzen duten.

Leundu egiten dira mendiak Aveiro aldean. Eukalipto baso mugarik gabea izango dugu lurraldea egun osoan, Viseuko lautadan izan ezik. Egiten ari garen errepideko zenbait goieratik, autobideko zubi erraldoi garaietatik, eukaliptoen berdegune beltz ilun-iluna izanen da urrutietako zerumugaraino kolore itogarria; herritxo zein etxeak gordetzen dira tarteka baso erdian ikuskizun dotorea eskainiz. Eukaliptoa usainduz egin ditugu ibiliko kilometroak, erabat lurrun sarkorra izan dugu batez ere zenbait tartetan: eukaliptoa gripearen aurkako sendagaia bada, babestu, immunizatu, ditugu birikok aurtengo negurako. Mahastiak herri inguruetan eta ,  lurzoru landuak mahastiokin tartekatuz: artoa da soroari ia bakarra, ortuariak berriz betiko denekoak. Animalia bakar bat ere ez da ageri. Mahastiak dira erreka-zuloetako lur apurrenak ere Coinbratik Penacovara bidean, ortugintzarako erabiliak daude mahasti ez diren lurrak. Baxu samarrak dira mahasti hauek, ez mendietako mahasti kankailu haiek. Ez da aldatu, aldiz, etxe eta herrien jitea.

Hegazkinen arrasto zuri luze bikoitzak zeharkatzen du zeru urdina, hor airean bidaiariak dabiltza gu hemen lurrean antzera. Txoriak lez, libre bailira, zerbait direlakoan doaz han goian, ibilgune jakin batetara mugatuta egin behar dute hega baina, gu errepide meharreri eta gurpildun kaxatxo honi lotu  behar gatzaizkion bezala. Txoriek eurak ere bere mugak dituzte, aireko hegan zein beheko ibilian, poesiaren eta gure irudimen hegalariaren asmamen arrastuak besterik ez dira beraien askatasuna.

Lasto-fardo borobilak ikusi ditugu Porto inguruan: Portugalen ikusten ditugun lehenak.

Autobuskada ume: “Juventudes socialistas” dio leihoko pankarta batek: hauteskunde propagandarako baliatzen ote umeeoz. Umeen erabilpena?. Zeren umeak dira horiek, ez gazteak.

Alderdiren batek badu kontzentrazio edo mitin erraldoiren bat nonbaiten: autobuskadak pilatzen doaz Aveiro aurreko aparkaleku zabal batean.

Portok badu mendi hegi batean komunikabide-orratz luzea.

Douro zeharkatu dugu berriro zubi erraldoi batetik. Errukirik gabe jaso dituzte zubiak autobidean, paisaia erabat suntsituz.

Osasuntsua da hemen ere gidarion errepideko elkartasuna: argi-keinuz iragartzen digute hor direla zelatan txakurrak.

Horreo, garai, erabat ezberdinak ikusi ditugu Portotik behera: karratuak eta garaiak, erabat zurezkoak.

Europako hainbat herrialdetan lez poliziak kirtendun disko borobila darabilte eskuan autoei geldiarazte-keinuak egiteko.

Lautu egin zaigu lurraldea Portotik behera, menditsua bihurtu da Coinbra aldean.

Itsua da autobidea hemen ere tarte askotan, batez ere mendiak zeharkatzean, eukalipto basoetan.

ERDIALDEA

Coimbra. Hiri handi oro bezalatsu etxetzar zatarreko auzo berriek biltzen dute antzinako hiria.  Kanpin bila zeharkatu dugu alderik alde hiria, kaleartez kalearte nahiz ez erdi-erditik. Urduri ibili gara gutxi gorabeherako ibilian, gizon batek argitu digun arte kanpin-lekura norabidea. Abentura bat izan da gure etxatoiarekin kale estuotan ibiltzea. Heldu garenean ez dago tokirik kanpalekuan, lepo omen militarrek kontzentrazio edo antzerako bilkuraren bat dutelako asteburuan. Ikusi ere ikusi dugu kanpina bera dagoen Stadium ostean txapel berdeko kaki taldea loreak jartzen oroitarri baten aurrean, militarrok haina kamara eta argazkilariz inguraturik.

25 kilometrotara omen dago hurrengo kanpina. Bertara bideratu gara, eukalipto mendi-zintzur baten magalean gora, Mondego ibaia dugula behean. Hondartza zabal atsegina bihurtu dute ibar ertza, koinbratar askok nahiago dute nonbait hona etorri Atlantikoko hondartzetara joan baino. Errepidea ez da hara-harakoa, dena da ezker-eskuin birazko bihurgune. Herriak eta herrietako etxeak zintzilikaturik daude mendi magaletan eukalipto artean.

“Lagar de aceite”, olio dolarea, letrero handi batez iragarritako eraikin xumea, utzia  itxuraz baina osorik,  errekatxo baten alboan: urak eragindako oliba-errotaren bat.

Foz de Canoio: izenez ez ezik izatez ere dena da hemen arroila edo zintzurra.

Bi emakume eta mutil bat izan ditugu errepidean, bakardade erabatekoan, oinez aldaz gora eguzki galdan, auskalo ze herritik ze herrira, urrutiko norabait nolanahi, geroko berandubatean zeharkatu baitugu hurrengo herria. Pobreen patua.

Monotonoa, beti bera, gertatu zaigu azkenerako berez erakargarria den paisaia, zuhaitz artean ez dugu ia ikusi ere egiten, tarteka ez bada, beheko ibaia bera. Ezkerrera eta eskumara jo beharra dago etengabe, etenik gabeko bihurgunez bihurgune, jomugara heldu nahi bada.

Eukalitadia nagusi den inguruan,  olibondoa da hemen ere herri-bueltako zuhaitza,.

BEIRAS LURRALDEA

Penacova herrian bailego agertzen da kanpina iragarki eta gidaliburuan, baina lekuz Vila Nova herritxoan dago kokatuta. Udal-kanpinean kokatu gara errepideak bertara bideratu gaituelako, baina bada bigarren kanpin bat ere zuhaitz artean. Berria eta txukuna da, ibai kontran. Izan dugu laguntzailerik hemen ere etxea kokatzerakoan, ez baita nahikoa bion indarra zenbait zoru lakarretan.

Ibai gain-gainean jarri dugu karabana, ibaira eta peskarieri so leihoa. Hasi, gizendu eta zabaldu, egin dute ibaia presa baten bidez, harri solteak pilatuz eginiko presa da, azal azalekoa, ura iragazten du, baina era berean, urari eutsi egiten dio, ura pilatu egiten du; zabal doa eta zunda handikoa dirudi; peskari pila dago bazterrean, ilaran, kanaberaz eta pazientziaz armatuta: arrantza lehiaketa da. Ilunabarrean piragua pila ekarri dituzte kanpinera, bada nonbait ibaian zehar piraguaz ibiltzeko aukera edo eskaintza. Coinbra 20 kilometrotara dago ekarri dugun bidetik baina bada beste errepide zabalago, artezago eta bizkorragoa: hiriburuko iheslekua izan daiteke ibai-alde hau.

Penacova, kanpinaren  albo batera, hegi batean, mendi-magalaren luzapenean, hiri gotorra bailitzan, goiera berak gotortua; mutur irtenenean eliza: jakin zuten garai haietan ere jainkoarentzat aukeratzen leku aproposena, agian apaizentzat, agian behatoki eta gordeleku zereginak bete behar zituen elizak eraso edo estualdietan.

Autoko aurrealdean, jarlekuaren oinetan, jarri ohi dut ur-bidoia betetzera noanean, astuna gertatzen zaidalako eskuz erabiltzeko. Gaur autoan bertan betetzea otu zait iturrian zegoen tutu malgu bat erabiliz; presio handiaren eraginez bidoi-ahotik atera zait tutua eta aurrealde osoa blaitu du. Autoko ez irrati ez kasete geratu gara, mutu ditugu irrati zein kasetea, eten zaizkigu autozko ibiliko berri iturriak zein musika sona goxoak. Geure ahotsez jarri beharko musika.

Eguraldi aparta gaurkoa, eguzkitsua, sapa, aukeran beroegia, baina oraingoz hezurrek ezkertzen dutena.

Kanpineratzea luzatu zaigunez, eta berandutu, asmoak aldatu behar izan ditugu. Coinbra zitzaigun gaur amets baina Viseu gerta zaigu errealitate. Viseura jo dugu.

Mendi-zuloetan barreiatuta, hainbat beso edo adar ditu kanpalekutik goragoko urtegi luzeak, Horietako bi adar zeharkatu ditugu zubi handiz. Eguzkitan edo zuhaitz gerizpean dago jendea ur ertzean. Errepidea ona da, tarteka hiru bidekoa, aldapetan behinik behin. Eukalipto basoak osatzen du ingurua.

Dozena bat motorzale, eguraldi onak atera ditu errepidera hauek ere.

Nelas, herri hasia da.

Viseura hurreratuz desagertu zaigu behingoz eukaliptoa. Mahastiz jantziak daude lautadak, berdegune bigun, argi eta gozoagoa da orain ingurua.

FEDER jartzen dute berrikuntza lanetako letreroek: Europako diruarekin ari dira berritzen errepidea, eskualde osoa egon da edo dago berrikuntza lanetan murgilduta, errepidea bera erabat berrituta edo berritzear dago.

Viseu. Inguruetako nekazari herritxoen merkatal zerbitzu hiria da Viseu.  Hiribildua izana, ate bakarra geratzen zaio, eta harkaitz-bola leunen gainean jasotako harresi zatiak. Tontorretik maldan behera hedatzen da hiria. Oinezkoen kale ederrak ditu baina ohi denez autoak dabiltza oinezkoentzat behar luketen kale zahar txukun zainduetan. Erdiguneak ez du ezer bitxirik, baina Erdi Aroko xarma gordetzen du, antzinako herrien lilura giroa; magaleko gainbeheran ditu kale batzuk, trabeska besteak.

Plaza karratu zabala tontorrenean: plazaren erdian besoak galdu zaizkion  pelourinhoa;  plaza mugatuz,  inguratuz edo sortuz, SE, berenez jauregia zen Grao Vasco museoa kainoi hodiak diruditen gargola borobilekin, Miserikordia etxea, hainbat kapera kaleetan eta Gotzain jauregia elizatik etxerainoko pasabide aproposa den harrizko balkoidiarekin nondik ikuspegia izugarri zabala behar duen bai hiria, bai inguruko lurraldea, bai plaza menpe hartuz.

Behean ofizialki Plaça de la Republica deitzen dena baina herritarrak Rossio betiko izen antzinakoz ezagutu eta deitzen dutena: “A bai, Rossio” esan dit  nondik ote Placa de la Republikarako bidea galdetu diodan agureak: lorategi batek luzeagoa egiten duen plaza luzexka ederra da, ezki ederren babesean, horma batean bizitzako egoerak irudikatuz azulejoteri handia bezain ederrez apaindutakoa.

Hiri orok omen zuen bere Rossio, gehienak galdu badira ere: plaza horietan egiten ziren Erdi Aroan merkatua, torneoak, gerra gizonen paradak, etab. Sorgin erreketak ere bai segur aski; urkamendia bera ere ez zen urruti egonen.

SE katedrala: gotorlekuarenak diruditen harkaitz bizian jasotako hormatzar garaiko izugarrizko eraikintzarra. Barruak, aldiz, ez du sarreraren arrastorik: erromaniko ukitua erakusten duen gotikoa da barrua, sabaiak bereganatzen du bisitariaren soa lehen unetik, harrizko korapiloak baitira nerbioak, korapilo bakoitza da erraldoia, bakoitza ezberdina; halako jite deigarria du bataiategiko kaperak, harrizko zoko austeroa pare bat kapitel interesgarrirekin; hizkiak erabat ezabatutako  hilarri franko zoruan; badu klaustroa, xaloa, ohizko kapera eta monasterio baten zerbitzu ezberdinerako gelak izanen ziren zuloekin, pare bat ate gotiko ikusgarri, eta horrez gain hilobi eta kaperak, zeri begiratu eskainiz, batez ere tailak, aparteko harrizko artelanak.

Carmo, Karmen,  eliza, erabat barrokoa, urre-kolore zikindu edo ilunekoa; hainbat osagai deigarri eskaintzen ditu: presbiteriora sarrerako arku sabairainoko zabal berezia lehenik, presbiterioko ganga freskoz pintatua, eliza osoko oholezko ganga osoki pintatuak  baina ilunak; bertako koadroak ez hainbesteraino zikinduak; azkenik buelta osoan 3 metro garaierako azulejoteria maisuki eguneroko gizarte gaiak azalduz. Miserikordiako elizak balkoidia handi bat du eliza estuaren erdian, pulpituaren aurrez aurre, jauntxoaren eserlekua seguruenik; balkoia baino baxuago dago pulpitua, nano eta apal balkoidiaren aurrean, balkoidiaren menpe, jauntxoaren kontrolpean bailego: non ote egia zabaltzeko sermolariaren askatasuna!. Jauntxoarena izanen zen egia bera ere. San Franzizko eliza: urre-kolore iluna gailentzen da eliza osoa betez, horma oro estaliz, Santuaren bizitza agertuzko azulejoteri urdin ederrari uzten dion tartea ezik. Apaizik gabeko arrosario edo elizkizuna, zaharrez osatua, ari ziren ospatzen.

S. Pedro jaiak iragartzen dituzte pankartek hiriko sarreran. Ijito piloa bildu da hiriko ateetan, etxatoi handiak bizileku: jaietara etorri dira, bizimodua ateratzera.

Orgulho lusitano pintada horia horma batean. Ez da ikusten dugun lehenengoa.

Bloco de Esquerda alderdiak ezker-ezkerrekoa dirudi karteletan, kartelok fidatzekoak ez badira ere gehienetan, batez ere hauteskundeetan; Rossio plaza erdian ikusi ditugu kartelok, bakarrak, ez da beste inolako ez herrietan ez kaleetan ageri.

CDUk ezkerreko koalizioa dirudi, IUren antzerakoa edo.

Tondela: XVII. gizaldiko iturria du erakusteko.

Santa Comba Dao: Salazar diktadorearen jaioterria; Erdi Aroko kale-sarea, xoko xarmantak ditu amu erakargarri, Paços do Concelho eta pelourinho fier bat,

Behingoz etxea eta lasaitasuna erregutzen zigun gorputzak.

Bidaia atsegina arratsaldeko hau.

347 kilometro, hegoalderanzkoak.

Jauzi egiten dute arrainek ibaian afari bila, baina zilarrezko parrastada, zipriztin eta urezko eraztunak besterik ez dugu antzematen, halere atsegina da, bizirik dago ibaia. Moskitoak, ulitxak, ere bizirik daude.  Ilundu ondoren, zirrara sartzen dute eliza-dorreko ordu soinu ozenek.

“Txirringaren aienean”.  Amaia Elosegi – Esther Mugerza:

* Arrazoia dute bi neskatook: mesfidantzaren ezkutuaz babesturik ibili ohi gara turista ibiltariok, eta hori atzerriko bertakoei erdeinu iraingarria da.

Ekainaren 11. Ostirala     P:11.a

“Harrien lauhazka”. Iñigo Aranbarri:

 HIZKERA ARAZOAK poeman: “oso herrendu naiz mintzoz...”. Idazle izateko ausardiarik gabe, edozein zirtzileria idaztea denbora-pasa egin dugunok ere herren-aje berdinak jotzen gaitu.

Eukalipto baso pendiza da aurreko mendi malda osoa, atsegina gertatzen zaigu ikuskizun berdea, berdea bihurtzen baitu ibaia bera ere basoak. Marrumaz zaratatsu doaz kamioiak bide-berritik ibaiaren bestaldeko magalean.

“Mirante” dio herriko planoak; orain arteko gehienetan “miradouro” irakurri izan dugu: hizkuntzaren mila bihurgune eta kiribil.

Coimbra dugu helburu, bide-berritik ordez bide txikietatik eginen dugu bidea.

Ez dugu Portugalen tabako iragarki bat bera ikusten, eta inor guti zigarro erretzen.

Vila Nova, “vila” bada izan, baina noizbait izanen zen “nova”.

Penacova, bizia behar duen tontorreriako herria, zabala baino gehiago luzea, leundu edo berdindu gabeko harri ezberdinezko kale estuez osatua. Ohizko eta deneko erretaula barrokoa eta Aste Santuko santu-irudiak erakusgai elizan. Absideko teilategalpeko goienean santu-irudi nano polita harrizko erakustoki batean: ze debozio demontrek eramanarazi ote du goiko zulo horretara.

Errepide nagusietatik dakusagun mendiarteko eukalipto basoetara jo dugu, mapan kolore eta zenbaki bat izateko dohainik ez duten errepideetara. Dena da bihurgunea errepide estuan. Eukaliptoa botatzen ari diren tarteetan batez ere nabarmen bizia da eukalipto usain sarkorra.

Hasiak gara edabe edo infusioei bertako eukalipto orri zatia nahasten, neurria hartu behar diegu erabat nagusitzen baita bere zaporea.

Herri pila dago mendiotan, hegi-hegian zenbait.

Galtzadarriz gogortu edo bildua dago errepidearen bihurgunetako barrualdea metro bateko zabaleran, gu jabetzen ez garen zereginen bat bete asmoz.

Lorvao. Mendiarteko herria, zulo gaineko magal pikean zati gehiena, zuloko monasterioaren inguruan gainerakoa. Monasterioa dute eraikin mardul bakarra, erakusteko ere harrokeriarik gabe: eliza zahartu samarra dago, monasterioa berriz ospitale psikiatriko bihurtuta; gaixook nonahi dabiltza kanpoan zein eliza barruan: bihotza kizkurtzen du buruko gaitzak jotako aurpegiera eta egoera hain hitsak ikustea. Monasterioa: zuloan, mendiek itota,  aurreko lorategiko ibilbidea ere autoek itota, inolako arnas edo bizipozik gabe, erabat hits; erraldoia da, luzea, burdin-sare beltzez estalitako leihoz  hormadi zuria. Eliza: orain artekoengandik erabat ezberdina, errenazentista, garaia, dena harria: harriaren gris argiak urre-kolorea jaten die aldare eta enparauei; marmol zuri landuz eta apaingarri zizelatuz edertua du aurreko erakusleiho edo markoa organoak: organorik ez dago egon, koru atzeko tutu pila soilik geratzen zaio; metalezko sarkofago handia dute osagai nagusi presbiterioko erretaulek albo bakoitzeko aldaretako santu-lekuan, santu-irudiak ordezkatuz: izan ziren jauntxoak hemen ere; eliza erdian  pulpitua zoru pare-parean bi harra bete ez den zutabearen gainean; fraideen leiho edo balkoidia elizaren alde bietako goietan burdinazko sare sendoz estalia; barrenean koroa, elizaren zoru maila berdinean ia elizaren adinakoa tamainaz, xafla urre-kolorekoz dotoretutako gorainoko burdinateria batez elizatik banatua; altueragatik da deigarria koruko aulkiteria; lanpara zintzilikatu ugari, ezberdintasunagatik eta ugaritasunagatik deigarriak; santu-irudi naifak zenbait aldaretan, tartean haurdun dirudien S. Jose bat; ganga handia. Bitxikeriaz jositako eliza ezberdina, bere garai loriatuetan  zerbait ospetsua eta erakargarria behar zuena izan; gaur egun ahitua dager, tristea, utzia, onenak emanda, kargu hartzen badiote ere.

Gizon bat ikusi dugu erabat makurtutako ibilian, urteen eta lanaren zama astuna bailerama. Guk ere egin dugu lana, baina gizon honek bere zahartzaroan ere ezin izan du eten lanarekiko zilborrestea. Ez dut barne harrik, goxo darrait nire larruan, baina mikatz bizi dut egoera ezberdinon bidegabekeria.

Mendi galduetako gora-beherako bihurgune etengabean jo dugu Coimbrara.

Haize-errotak ikusi ditugu urrutiko tontor batean, muino  batean: agian beraietan  izango gara itzuleran.

Akueduktu zati luzeak hor dirau oraindik hirira  sarreran

Coimbra. Gainetatik ikusi dugu lehenengoz, urrutira: nola eta nondik ikusi ote zuten Doña Constanza eta Doña Inesek D. Pedro errearengana etorreran.

Nahastua gerta zaigu hirian kokatzea, hiriaz jabetzea, oso deseroso eta erneguz sartu naiz hirian, planoa eskuetan eduki  arren, ez bainuen hiria planoan kokatzen ezta nire buru-oinak ere planoan; jabetu naiz hiriaz azkenerako, estrukturatu dut nire garunetan, adiskidetu naiz ibiliarekin batera berarekin eta bizipen baikorrez eman diot agurra.

Hiru zati ditu hiriak, hiru zati erabat ezberdinak, fisikoki berezituak: goikoa, behekoa eta ibaiaren bestaldekoa.

Goikoa: Alde Zaharra, tontor batean, bertako gorenean antzinako eta gaur egungo unibertsitateko fakultate ezberdinek hegia osoan barreiatuta, SE berria, bigarren eliza bat eta museoa den jauregia; beherantz hiri zaharra, zahartua, utzia, kolorgea, xarmarik gabea, mailadi eta kale nekosoetan pikea, bertan Almedina arkua, luzea eta garaia, gotorra, ezohizkoa tuneltxoa bailitzan. Unibertsitatea: errege jauregian osatu omen zen lehenengoa, handitzen joan zen gero; barneko plaza bueltan sarrera, ate eta arku ederrak  eskaintzen dizkio bisitariari, esparru osoan pertsona ospetsu eta bestelako esanahiak irudikatuzko estatua asko eta handiek eman nahi diote ukitu kultua; eraikin barruko patioa Portugaleko patio zaharrena omen, baina antzinakotasuna beharko du izan bere dohaina, xumea baita barnealde osoa lez, arku, ateburu landu eta azulejoak baditu ere; liburutegia da famatua, turista taldeen helburu nagusia, hertsia aurkitu dugu joan gatzaion bietan, bai goizez bai arratsaldez. Inurritegia zirudien gaur unibertsitateko barne patioak nota bilako ikaslez lepo: eriez ukitu  ahal izateko bezain erreala eta nabarmena zen bertako urduritasuna.

SE Berria. Ez digu itxaropen handirik sortarazi fatxada handi-mandiak, garai eta zabala bera, handiki kutsukoa. Barneak zorionez ustel bihurtu dizkigu sarrerako sentipen ezkorrok; aipatzekoak harlauza leun argiko bobeda, gurutzadura, beso motzetako aldaretzar barrokoetako erlikitegi erraldoiak erretaula barrokoaren estilo berekoak, presbiterioan aulkiteriak alde bakoitzean burugainean dituen 8 koadroak, erretaula barroko oparoa non Iñasio guriak ere jantzi urre-koloreztatua duen sotana beltzaren ordez, presbiterioko organo parea, alde zaharrekoa baino gutxiago izan nahi ez lukeen baina hari antzik ere ematen ez dion bataiarri oktogonal harrizko  zizelatua. Zuzeneko organo hots bigunek adeitsuago bihurtu dituzte begiak eurak ere: belarriek eta begiek badute bilguneren bat barne muinetan. SE Zaharra ustekabeko atsegina gertatu zaigu, gidaliburuari jarraituz artelan ikusgarria baita hondatua aurkitzea espero genuen eliza. Zaharkitua dago kanpotik, garbiketa on bat behar du belarrak kentzetik hasita, zorionez ari dira jadanik berrikuntza lanetan. Abside erromaniko bikainak edertzen du  fatxada: bi arku ditu bata bestearen gainean Gimaraeskoaren antzera, erromanikoak biak. Berritu berria behar du egon barneak; aukerakoa da, erromanikoa, garaia, jite bereziaz janzten dute kapitel landuko arku eta arkutxo ugariek; baina erretaulak bereganatzen zaitu batez ere, irudi polikromatu xume eta ederrengatik, artelan bikainegia ez bada ere; aldare bueltan harrizko santu-iruditeria duen kapera eta marmol zuriko bataiarri oktogonal zizelatu sekulakoak ere bereganatuko dizkio begiak bisitariari.

Izozki gozoa miazkatuz egin dugu behealdeko kale arteko ibilia. 

Behekoa: hiri modernoa, kale-sare aparta, kale zabal eta kalexkak elkar gurutzatuz, dena saltoki: bi eliza eder bertan. S. Tiago, eliza txaparroa, berrikuntza lanek bildua: bi ate erromaniko eder, aurrean bata, albo batean bestea; ikusi ahal dakioken edergarri bakarrak dira: plaza luze batean dago baina plazak ez du bizitasunik, pasabidea besterik ez da. Santikurutz sekulako fatxada du, irudi zizelatuz erabat loratua, garbitu berriaren eraginez  deigarriagoa: harri horixkako  fatxadari harri argiko sarrera ezarri zioten arkutxo eta guzti. Honek ez du barrutik ez barrokorik ez urre-kolorerik, baina bai azulejoteria bikaina, harrizko pulpitua iruditxo zizelatuz erabat apaindua, organoa, harrizko zutabe kiribilduak horma goian, nerbio lotura handiak gangetan, bi aldare  irudi eta kiribil zizelatuekin presbiterio alboetan; itxura aukerakoa erakusten du koruak atzealdeko goian urre kolorezko aulkiteria gotikoarekin.

Turistak soilik ginen elizan begiluze, bat bera ere ez zen otoitzean; baina hara non sartu zaigun apaiz sendoa elizakada beteranorekin otoitz eta abestiz eliza erabat okupatuz.

Mondego ibaiaren bestaldean: ganora gutiko paraje batean etxedi berri zenbait eta bi komentu, Santa Klararena bata: bapo eginda gaudelarik elizez, ez gatzaie joan ikustera, baina erabat hondatua eta zaharkitua ikusi dugu autotik bi komentuetatik zaharrena.

Bero sapa: bi mutil-koskor afanoso Sta. Kurutz aurreko plazako iturri zabalean murgilka freskatzen jardun dute ingurukoon begiak bereganatuz. Ikuskizun bitxia izan da.

Garagardoz eta urez indarberriturik ekin diogu etxera asmoz auto bila ibaitik tontorrerakoari, beherakoan itxita zeuden eliza eta denda eskaintzez begiak gozatuz; dendak ikustea gerta zaigu aldaz gorako atseden lasaigarria.

Tranbia falta zaio Coimbrari, ez dabil tranbiarik, tranbiaren miran gelditzen zara, tranbiaren hutsunea nabari duzu; izan, izan ziren, erraila batzuk soilik geratzen zaizkio; modernismoaren kutsadurak baztertu zituen, agian norbaiten interesak.

Nabarmena eta bizia da ikasleen presentzia Coimbran, unibertsitate esparruan ez ezik baita beheko aldean ere, pauso bizkorrean zein kafea hartuzko egon lasaian, neska zein mutil, paper ofizialak eskuan edo karpeta besapean, bakarka nahiz taldean kontu-kontari bizian.

Bloco de Esquerda alderdiaren kartelak eta propaganda ageri da bai Coinbrako behealdean bai unibertsitate inguruan. Bada beste ezkerreko talde bat ere, gaur ikusi dugu lehenengoz bere kartela. Unibertsitatearen boto gose dabil ezkerra.

Nora joan, han daude umeak txangoan.

Salgai ona beti da garestia, ez dago on merkerik.

Gaiaz gain ahotsez ere ondo jantzita egon behar dute gidek.

San Sebastian, ia eliza orotako santua da, oso irudi naifetan gauzatua gehienetan. Ibiltari handiak, nabigatzaile eta gerrariak alegia, izan direlako portugaldarrak, itsasoz bestaldean  konkistari edo edozein erbestean borrokalari zebiltzan senideengatik santuari laguntza erreguz jarriak segur aski.

Mendi-errepideetatik egin dugu etxerako azkena ere. Sarria da galiziar aza baratzetan.

Hainbat emakume dabil beltz-beltz jantzirik, buruko zapi eta guzti, batez ere emakume nagusia.

Gavinhos. Goizean urrutiko bestaldetik ikusi ditugun haize-errotak ikustera inguratu gara bertara: borobil xumeak dira, latorrizko estalki koniko zapalekin, bik ezik galduak dituzte bai besoak bai ardatza. Ze alde Holandako haize-errota fier haiekin!. 12 dira denera, tontortxo batean, inguru ezberdinera zuzendua bakoitza aire mota oroz profitatu asmoz edo, edonondik zetorrela ere airerik bazen beti lanerako prest bat. Tontorrean bertan bada oinarri gainean  Amabirjina irudi bat, behatoki aparta eskaintzen du bere azpitik, buelta osoko ikuspegi zabala jaso daiteke bertatik. Beheraxeago eliza-dorre bitxia jarri diote eukalipto artean itotako baseliza berri bati: obusa dirudi, agian zenbait herritan ikusi ditugun eta ardo-biltegiak uste ditugun eraikitxoen oroimenez, edo Jaungoikoari mahastientzat begirune berezia eskatzeko amarrua.

79 kilometro, eukalipto arteko bihurgunetan.

Asteburuak biziberritu du ibaia: kanoaz ibili da jendea ilundu duen arte.

Kanpinean igelek hatu diote lekua gaueko korrokekin arrats beranduko txori-kantuei.

Ekainaren 12a. Larunbata. P:12.a

“Harrien lauhazka”. Iñigo Aranbarri:

* “Ez naute lur arrotz batean ehortziko”. Ez dago lur arrotzik heriotza ostean.

* “Kaia sirenez zikindu da”. PSren bozgorailu zaratez zikindu dira Portugaleko kaleak.

Oraintsura arte izan ditu koloniak Portugalek, baina ez da ia arraza beltzekorik ikusten, zaila izan dute nonbait koloniako esplotatuek esplotatzailearen herrira sartzen. Arrazakeria eta esplotazioa elkar babesten.

Mundu erdiaren jabe izan zen herri txiki hau, neurrigabeko aberastasunak garraiatu zituen hona, baina pobre dirau. Espainiak bezala. Holanda berriz aberatsa da. Aberastasunen erabilpen-filosofia ezberdina.

Goizeko isiltasun geldo eta fresko gozatsuenean tresnatxoren bat jarri dute abian, tatarrata aspergarri etengabeak hautsi digu goizeko patxadan ibaiari so geundela, jauzi eginezko arrain ehiztarien esperoa urratu, eta ibai ertzari xarma kendu.  Isiltasuna du beharrezko so lasaiak; begien eta belarrien arteko lotura, entzumen eta ikusmenaren elkarrekiko eragina, elkar kiribildutako bi sentimen. Gorputza batasun bat da,  elkarloturiko sare bakarra osatzen dute zentzumenek.

Zein azalekoak diren gure herri honekiko harremanak. Ikusten dugunez, aurrez dakigunez eta susmatzen dugunez, badugu izan iritzi bat herri honi buruz, baina hutsaren hurrengoa da herri honekiko dugun  lotura. Ze bizipen, ze arazo, ze sentipen, ze bizitza, ze gizartearekiko ikuspegi, ze herri-arazo, ze kultura, ze ohitura ditu herri honek. Hegazkada bizkorreko pasa-txoriak gara. Desoreka sortzen didan sentipen batek ukitzen nau maiz, herriarekiko urruntasunarena, solidaritaterik ezarena. Norabidea edo beste zenbait argibide eskatzeko harremana da usuena, edo kafetegietako zerbitzariekikoena; bada hitzik gabeko erlazioa ere, kalean, errepidean, jatetxean... sortzen dena. Jendartea, autoan bazoaz ere, ez da behin ere aseptikoa. Baina ez dut nire burua engainatu nahi: behin-behineko edo une ustekabeko elkarrizketa irristakorrak dira, erabat azalekoak, halakoa da ere taberna batean sortzen zaizun albokoarekin solasa. Badira ere beste iturburu batzuk sentipen eta iritziak osatu eta gorpuzteko: norabidea galdetu genion atzo kamioneta bateko gidariari, “Frantzesez?” galdetu zigun eta gero,  “eman buelta erdi eta jarraitu niri”, Coimbrako gune egokienean utzi gintuen, portugaldar jatorra alajaina!. Atzo ere bidegurutzean desegoki gerarazi genuen tipoak betilun baina edukazioz esan zigun: “Moinhos?, gasolindegi horretan dagoen nekazariak esango dizue”. Solasean ari zen nekazaria gasolindegian, bide ertzeraino eraman ninduen, adeitsu eta irribarre ukitu atseginez eman zidan behar nuen denari buruzko berri osoa. Herriarekin ditugun harremanak dira hauek ere, informazioa eta herritarren jitea jasotzeko bide bat. Zoritxarrez gure ia iturri bakarra. Hegazkadan goaz, metro askotako goieran, ikuspegi orokorregian, lurrean itsatsitako gurpil gainean bagabiltza ere. Janzkerak ere erakusten du herri bat nolakoa den: beltzez jantzitako amona eta ez amonak, janzkera dotorea,  janzkera arrunta, janzkera zaindua, jantziaren mota edo kalitatea...  herri bati buruzko informazio iturria dira. Herrien nolakotasuna, egitura fisikoa, garbitasuna, txukuntasuna, naturarekiko errespetua: autobidetan natura eraldatu duten edo ez esaterako, haize-erroten egitura, ondarearenganako errespetua, giza eta etxeteriaren estrukturaketa... dena da jakinbide.

Jakin beharko litzake politikari bakoitzaren benetako diru-sarrera, ez soldata ofiziala soilik. Beste garrantzia eta tamaina bat hartuko luke politikak.

Behe-laino trinkoa izan dugun arren aterpe lehen orduan,  urdindu zaizkigu goiak goizeko 10etan errepidera atera garenean. Bakarrik gara errepidean. Eukalipto artean, bide galduetatik, gu geu ere erdi galduak tarteka, eukalipto artean galdutako inguruko herriak begiztatuz. Haize-errotak ditugu ikuskizun gaur ere, atzokoen paretsuak egituraz, haitz gain batean gaurko hauek. Belar meta berezia, bat bakarra: ahoz gora jarritako aizkora erraldoiaren itxura luke,  altzairuzkoa ordez belarrezkoa; ez da belar bildurik ikusten.

Herri nekazaria izanik ez dago ia nekazaritzarik, eukaliptoa, mahastia eta etxe-bueltako baratzera mugatzen da nekazaritza jarduera; dagoen lur landu apurra, arto-saila da.

Zuriz pintatutako marra irtentxoek trabatzen dute errepidea herri guztietan, astiro joanaraziz, baita ez kalerik eta ia ezta etxerik ez dagoen errepide ertzeko herrietan ere. Baina ez da Holandako amarru eta trikimailuen antzerako azerikeriak.

Buçaco. Hesi batez, ia harresiz, berezitu eta babestutako kilometrotako jabegotzarra, baso berezi bitxia, trinkoa; mota ezberdineko zuhaitzak aurki daitezke bertan, sendoak, lerdenak, mardulak, metro askotako sendoerako eukaliptoak tartean. Botak jantzi eta goiz-pasarako ibilgune ederra: 3 ordutik gorako ibilbide luzeak ditu. Jende pila dator autoz zein autobusez, jauregia ikustera zein basoan ibiltzera; ahal da autoz alde batetik sartu eta beste aldetik irteten, baina ordaindu egin behar da.

Ermitauak  izan ziren lehenik hemen, Karmeldar Oinutsak ondoren. Haatik bi zati erabat ezberdinak bereizten dira argiro: austero hunkigarria ermitauena,  loratuagoa karmeldarrena. Ondo-biziak nonbait fraide oinutsok!. Ermitauen monasterioa: aspaldiko elizaren bueltan lauki baten egituran antolatutako gelek osatzen dute monasterioa, lau patio txikitxo dira gelon argiune bakarra, oso iluna baita korridorea. Aipatzekoa da oroigarrien kaperatxoa: titia erakusten duen Amabirjinaren koadro baten aurreko aldaretxoan argizarizko titi piloa dago: amek umearentzako bular oparoa eskatzeko edo eskertzeko ekarriak. Aipatzekoa ere Ecce Homo  xelebrea gordetzen duen bigarren kaperatxo naif bat ere.

Kortxozko babesak dituzte monasterio honetako ateek. Kortxoa izan zen nonbait  fraideen babesgarria, beste ezer isolagarri egoki eta erosoagorik ez zuten hartan. Sintra inguruko beste monasterio izugarri bitxia batean ere kortxoa zerabilen isolagarri.

Ezkontza dotorea egin dute gaur monasterioko elizan. Bi aro, bi jokamolde.

Gau bat egin zuen monasterio honetan Wellintong jeneralak, gerraren batera etorrita. Militar museotxo bat jarri dute oroigarri gela batean. Bake bila bertan bizi izan ziren monjek jakin balute gerra-tresnez beteko zutela bere gela zenbait urteen buruan!.

Oinutsen Monasterioa. 5 izarreko hotel bihurtuta, Estatua du jabe gaur egun. Gakorratzez eginiko filigrana dirudite ate leiho eta sarrerako zutabe eta gainerakoek, osagai bakoitza ezberdina: bitxikeria aparta. Azulejoteria ederrez edertutako dorre harro garaia da osagaietako bat. Harri handi leundu gabeko mosaikoz egina du horma zati bat: xumea, baina hein berean ikusgarria.

Luso. Bainu-herria. Bainuetxea daitekeena etxetzar zabala da bailara gaindituzko behatoki batetan.

Erdi galduta ibili gara zikinez ia erabat belztuta baitaude norabide iragarkiak: nola galdu ez!. Arrasto horikoa da izan mapan errepide hau, errepide ona behar luke izan, baina  erabat hondatua dago.

Trena tokatu zaigu trenbide pasagunean.

Bihurgune askoko bidea dela iragartzeko iragarki ezberdin bat izan dugu: hiru bihurgune marraztuta dituen triangelua.

Ardoaren ibilbidea iragartzen digute. Dena mahasti den lautada zabal batek ziurtatzen digu hala dela. Nolanahi, orain arteko ibilbide orori deitu diezaioke mahatsaren ibilbidea Portugalen.

Herri lasaiak dirudite. Auskalo. Pobreak lasaitasun guti izan ohi du gehienetan.

FEDER edo bere kartel bikia: Europako dirua heldu dela erakusten duen iragarkia ageri da edozelako berrikuntza dagoen errepide edo kale asfaltatuan. Ez da nonbait berrikuntzarik diru-laguntzarik ez bada.

Oso lora guti ikusten da herrietan, balkoietan zein etxe inguruan. Iazko Holanda eta Danimarkakoa kontrajartzen zaigu oroimenean, nahi eta ezta ere.

Anadia. Horma zuriz eta teilatu gorriz, lautadan, mahasti artean zabal.

Granja bat aurkitu dugu errepide alboan, ikusten dugun lehenengoa: inguru txerritua eta giro kirastua granjetan, ohi denez.

Sangalhos. Bukaerarik ez duen errepide albo bietako etxe apaleko erreskada.

Madariondoak baratz batean.

Etxe solteek osatzen dute ia kale eta herri oro, baina badira jarraikian elkarri itsatsitako etxeek osatutako kale eta herriak ere. Ugaria da motoa, moto txikia, baratzera joan-etorrietarakoa. Lehenengoz ikusi dugu emakume bat motoan: atso handi bat bera, moto txiki batean. “Asto baten gainean Domingo Kanpaina….” Patata ateratzen ari dira jadanik baratze askotan.

Oia. Izen kidetasun edo parekotasunak eman dakioke  Gipuzkoako Aia herriari herri honekin jumelatzeko, senidetzeko, aitzakia.

Ez da ia industrigunerik ikusten  gu gabiltzan parajeetan. Aveirora hurreratuz agertu dira zenbait industrigune.

Aveiro. Herri handia dirudi urrutiko begiratutik ere, 19 mila biztanle ditu izan. Ez du graziarik inguruak, joan gatzaion itsaso-mareaz behintzat; dike bidez erabat sailkatua eta zatikatua dago itsasadar zabala: padurak, eremu likin ilunak, gatzaga utziak agian udako eguzkiaren zain (gatz asko ekoizten omen da edo omen zen). Moilak egiteko erabili omen zituzten harresietako harriak: hiribildua izan zen beraz. Herri atsegina, Venecia deitu izan diote: badu izan hiri erditik barrurantz sartzen den kanal bat, non begiak erakartzen dituzten biziki pintatutako mutur jaikiko ontzi luzexkak, bertako petoak, gaur egun turistak itsasadarretik paseatzeko birziklatuak. Xarma puntua dario kale-sare zaharrari, behe solairuko etxetxoz ia itsasorainoko luzatzen diren kale artezak; azulejozko fatxadez dotoretutako edo alemaniarren antzera teilatua gordetzen duen  gandor luzeko zenbait etxek ematen diote atsegin ukitua. Kanal alboan plaza eder eta zabala, non deigarria suertatzen den dotore usaineko etxea. Udaletxe aurrean dago bigarren plaza bat, non brontzezko hizlari bat ari den diskurtsogintzan udaletxera besoa luzatuz: urrutietako paisaiari luzatzen zion leloa Bragakoak, honek aldiz Udalari. Antzinako etxe eder bakan batzuk aurkituko dituzu kale arteko ibilian. Antzinako lanbide ezberdinen omenezko iruditxo pertxentaz gozatuko duzu, aldiz, zubian. Ezin falta alde berriari eraikin garaiko etorbide luze eta zabala.

Karmeldarren eliza: sarrerako arkua gangaraino goratzen zaion irudi gutxiko gune erabat barrokoa da presbiterioa; kustodiaren erakustoki mailatsuak osatzen du erretaulako erdigune  ohorezkoa. Miserikordia eliza: azulejoz estalia du barnealde osoa, baina azulejo arruntak dira; eliza erdian du aulkiteria, eskuineko hormari itsatsitako eserleku ilara, bizkarraldean pintura koadro batez izendatuta dago apaiz edo kalonje bakoitzaren tokia. Inguru ezegokitik hurreratu gatzaio eta ezin izan diogu fatxadari begiraturik bota: fatxada oso ederra duela irakurri dut gero gidaliburuan. Katedrala  ederra omen ere, baina ez dugu ikusi: une batzuetan gorputzak “nahiko” esaten du, hala esan digu gaur ere.

Ezkontza bat fortunatu zaigu: herri-herriko jendea ahalegintxoak eginda dotore itxuran.

Zaratatsuak dira kale-konpontzaile eta etxegintzako langileak.

Lehen Mundu-Gerrako oroigarriak aurkitzen dira herri koskortuetan.

Gozotegi asko dago Portugalen, kafetegi askok ere gozotegia dute osagarri edo amu.

Isildu dira, azkenez,  PSren bozgorailu eta erretolikak kale eta plazetan. Gogoeta eguna da gaur, bihar bozen eguna.

Zementuzko zubi luze batek zeharkatzen du itsasadarra hiritik portura, padura eta lur likinen gainetik.

Gafanha da Nazare. Aveiro bestalde honetan daude arrantzale portua zein industria portua, arrantzale ontzi txikiena da arrantzaleena, ontzi handiena bestea. Portugaleko bigarren arrantza portua omen Aveiro, handiena Matosinhos.  Arraina eguzkitan lehortzeko burdina-harizko esparru zabal luzeak erakusten du bertako arrantzaren garrantzia.

Marea luzeak egiten dituzte nonbait ontzi handiok: porturatu berri zen ontzi bat, familia osoak etorri dira marinelen zain, ontzira igo dute eta arrantzaleekin atera dira: aitona-amonatik hasi eta seme-alaba txikietarainoko familia osoa; maleta handiak dakartzate, baita fardel berdintsu batzuk ere; denek dakarte zerbait berdina, agian arraina. Hunkigarria da familia osoak arrantzaleen zain portuan aurkitzea. Luzea izan da nonbait esperoa, kezkaz betea ere.

Ria da Costa Nova itsasadarraren ertzetik egin dugu beherantz, hondar zuriko dunak alde batera, ur barea bestera. Ikuspegi zabala eta atsegina. Zerua urdin, eguzkia bero. Uda giroa dario eguraldiari eta uda giroa jendeari, hondartza giroa nabarmentzen da inguru osoan jendeketarik ez bada ere hondartzan. Lur edo hondartza hauek ez daude ureztatuta joan den asteko dunetakoak zeuden bezala, ez dirudite hain emankorrak, ez daude hain landuak. Behe solairuko etxetxoak dira herrixketakoak, kolorgetuak, hitsak, graziarik gabekoak: leihoa, atea, eta kitto. Tarteka Kapela horiekin ikusi ahal dira tarteka emakumeak: bere-berea da nonbait kapela horia inguru honetan. Padura antzerako tarte zabala du bestaldeko lurrak, eraikin eta lur landuetatik itsasora arte. Postontziak hori-horiak dira, etxaurreko horman jarriak daude: eguzkiarekiko kokamenaren arabera bristada itsusgarria botatzen dute, ispiluak bailira. Ortuariak ditu salgai bere etxe aurrean nekazari batek, ugariak dira peskariak ur ertzean arrainen jakituria trebatzen eta beraien pazientzia frogatzen.

Praia de Hira. Udaleku petoa, bai egituraz bai giroz, gaur uda-udako giroan blai, buruzapi beltzeko amonatxoak dira kontrapuntu. Aintzira osatzen du ibaiak itsasora aurretik, dotore jarri dute ertza pedaloi eta guzti. Ibilbidea eta kafetegiak hondartza gainean: egon lasaian dago jendea. Autoak erruz. Egonleku ugari itsasertz eta basoetan egun pasa erraztuz.

Duna sailean sartu gara, erabat hondatutako errepidez egin behar izan dugu, pinudi barrutik, atzera egiterik merezi ez eta aurreko bide erabat petrala pairatuz.

Praia da Tocha. Udalekua hau ere, dunei eten bat eginez.

Lautu egiten da lurra Figueira aurretik, lur landua ugaritu da, arto-sailak direla nagusi.

Boa Viagen, herri bat da izen hori duena, ez mendia guk uste genuen bezala.

Ikuspegi ederren itxaropenez igo dugu mendilerrora. Egun-pasarako antolatutako mendia besterik ez dugu aurkitu, ez guk uste genuen ikuspegirik.

Metrotik gorako sugea fortunatu zaigu errepide erdian, gutaz jabetzean ziztu batean ostendu da bazterrean.

Figueira da Foz. Itsasadar bilakatzen zaio Figueirari Mondego ibaia, edo ibaiak bere izaera galtzen du itsasoratzean. Zubi beldurgarri luze eta garaia du Figueirak, ikaragarri zabala portua: mila moila ditu, han urrutietaraino. Jai giroa nabaritzen da: kolore anitzeko arkuz apainduta daude kaleak. Bizi-bizi dago gaur oinezkoen kalea. Beladun masta bat du orratz zoruko eguzki-erloju erraldoiak portuan. Besoak falta zaizkion pelourinho bihurritua aurkituko duzu plaza batean, brontzezko hizlaria beste batean, urez inguratutako musika-kioskoa hirugarren batean. Joan ez gatzaizkien bi eliza, merkatu izugarria .... eta berrikuntza lanak!!!: Europako dirua ote hemen ere?. Zikloturista pila aurkitu dugu Vianan bezala.

Lautu egiten da lurraldea Mondego ibaiaren azken kilometroetan: lurralde ureztatua, kilometro luzeetako luze-zabaleran dena da berde goxoa, arroz-soroak direlakoan gaude. Harri argiko gaztelu baten harresi arrunt baina deigarriak zutik dirau tontor batean, tontorreria harroa erabat inguratuz, ez da gaztelurik harresion erdian, eliza  bat baizik. Kono egituran jarrita daude arta-makilak, erdi zut eta puntazorrotz metatuta, belarrari eusteko direla uste dugu: belarra eta arta-makila tartekatuz batak besteari eutsiz. Kanaberak ere erruz daude bide osoan soro arteko erretenetan. Auto pilak kafetegi inguruko errepide bazterretan.

Egin dugu gaur ere eguneroko hanka-sartzea eta horri esker Coimbrako ikuspegi orokorra izan dugu errepidetik: Unibertsitatetik Mondego ibairainoko etxeteria aldats pikean.

268 kilometro, txirrindulariak izan ditugu horietatik askotan, Belgikako harzoletan baino okerrago.

Zaratatsua bihurtu zaigu gaur gure kanpin hain baketsua: ur-ponpa izan da goizean ibaitik ura ateratzen, motorzalea arratsean ibai ertzean marrumaka, kanpineko gazte jendearen solas eta algara ozenak gauean.

Besterik ezean, asteburuak ditu pobreak politto jartzeko aukera.

Lo ala irakurri, gaueroko aukera zaila.

“Txirringaren aienean”. Amaia Elosegi-Esther Mugerza:

* Turista, bidaiari ala ze demontre garen nire buruari galdetuz bukatu dut liburua: turista zerbait ezberdinak gara agian, edo bidaiari garatu gabeak.

Ekainaren 8a. Asteartea. P:8.a

“Harrien lauhaska”. Iñigo Aranbarri:

* “Non herio giro hartan baino bizinahi handiago!”. Bizinahi biziena etsipen sakonenarekin hil ala biziko borrokan dager beti.

Guimaraes hiria da gaurko ikusi-asmo nagusia, mendiarteko ibilbidea izanen dugu hortik aurrerakoa.

“Amerika alde Europatik”, “Gerrari amaiera”, “OTAN kanpora”... zenbait pintada Jugoslaviako bonbardaketa-eta OTANen aurka. Gureetan ia ez dugu halakorik egin, guk gure gerra dugulako agian. Bestearen aurkako bortxaketaren aurka borrokatzea, ordea, norberaren kontrakoari eragiteko biderik onena da.

Polita dago bailara berdea, politak daude bailarako herriak goitikako ikuspegi zabaletik. Lotsatuta lez ageri du bere gandorra teilatu gainetik eliza dorre bakar batek. Eguneko ibilian hainbat herri ikusiko dugu hurretik zein urrutitik, baina ez da dorrerik nabarmenduko nahiz herri orotan nabarmen iragarrita egon “igreja”. Haritz eta eukalipto sendoek ilara luzea osatzen dute errepide ertzean, ilaron ostean berriz eukalipto txankamakilek estaltzen dute mendia.

Ipurterre ugari dabil igandean ez ezik astelehenean ere aurreko bi autoen tartera sartzeko  hala-moduzko aurreratze presatiak eginez.

Vila da Ponte. 20 bat metro zabalerako ibaiaren ertz batetik besterako oinezkoentzako zubi harrizko zabala, bitxia eta ezberdina, ezohizkoa, ur azal-azalean, presa bailitzan.

“A 7 Porto”: 7 kilometrotara Porto dagoela edo Portorako A7 autobidea dagoela esan nahi dezake. Ahoskeraren doinuak erabakitzen du sarri esaldiaren esanahia,  azentu eta doinua erabakigarriak dira hizkuntzan, eragin osoa dute esandakoaren adieran.

Guimaraes. Hiri honetan erein eta erne omen zen Portugaleko independentzia, “Cuna de la ...”. Independentziaren sorgunea. 3 alde erabat ezberdinak ditu hiriak: zahar-zaharra, zaharra, eta gaurkoa. Goiko aldea: maldan behera zabalduz joan zen antzinakoena, behe lauan zabaldu da gaurko berria. Kaleak, kalexkak, kalezuloak, plazak, kaperak ... denak du aspaldikoaren jitea. Galtzadarri-zoladura ezberdina da, ohizkanpokoa, irregularra, ez betiko harri lauekin eginikoa; zaindua, txukuna, ibiltzeko atsegina, baina ez da turista-herria, ez du turismo-hiri jiterik kanpotarra erruz dabilen arren. Bailara lau zabala hedatzen da behean, tontorretikako ikuskizun. Gaztelua: tontorrenean; harresien barruan gotorlekua eta gotorleku barruan zubi batez bereizi-lotutako gotor gunea, bi harresiz gordetako azken gotorlekua beraz. Beherago, bertan erregea bataiatu omen zuten ermitatxo erromanikoa; maldan beherago  kondearen Jauregia edo Paçoa: harri biziko gotorra, karratu zabal sendoa, kubo ikaragarria, adreiluzko tximinia borobil luzeak zaizkio deigarri teilatu pikeak gaindituz, gela bakoitzak bere beheko sua zuen nonbait; ehunka urteko gaztainondo eta akazia sendoko berdegune zabal batez inguratuak daude aipatutako hiru eraikinok.

Ikasturte bukaerako txangoren bateko adin guztietako ehunka ume fortunatu zaigu goi gunean, sugandila bezain bihurri eta txori banda bat bezala mugikor eta zaratatsu.

Erdigunea: plaza landu eta zainduak; estua eta xarmanta da Santa Maria kalea, auto gogaikarria besterik ez dabil bertan baina. Santa Klara komentuak sarrera apaina du eskuan kustodia duen Santaren iruditzarrarekin. Bi  plazatxo xarmant arkupe batez lotuak, bertan teilape karratu baetan pelourinho dotorea: kruzeiro itxura du lau besoak falta zaizkio eta, baina han ditu lau burdinatxoak bere zeregin ankerraren salatzaile. Plaza beretik du sarrera elizak: sarrera bikain ezberdina: bata bestearen gainean jasotako bi arkuetatik gainekoa deigarria egiten dute marmol zurian zizelatutako irudiek; barruan kapitelak eta klaustro mehar-meharra, ilara bakarreko kapitel landudun arkuteriarekin. Aspaldiko hainbat kaperak iraun du kaleetan, inozo itxura dute bertako santu-irudiek.

Aspergarri dabil kaleetan autoz boto-limosna eske PS; ibiltarion belarriak bortxatuz plaza eta inguruko airea inbaditu eta kutsatzen ditu egoitzako leihoetan ezarritako bozgorailuetatik ere.

Penha. Herri nagusi askok du bere santutegia alboko mendi gailurrean, inguruan mendixka bat duen herri orok du bertan bere Santutegia. Herri eta etxez asetako berdegunea den lurraldeak inguratzen du Penha Santutegi hau; begien aurrean dago beti, inguru urrutitiko edonondik ikuskizun. Errepidea ez ezik, teleferikoa ere badu, hamar kabina ilara kulunkan gora eta behera eten gabe baso berdearen gainetik. Behatoki aparta da Santutegiko inguru osoa, balkoidi ikaragarri bitxia, turismo-gune bihurtuta. Gazteleraz peña esan nahi du “penha” hitzak, harkaitza. Harritzar borobil erraldoiek erabat ezberdina bihurtzen dute tontor osoa. Mila zoko, bidexka, ezkutaleku, nahi haina aukera emanez egonerako zuhaitz lerden eta sendoen pean. Inguru aparta, zaindua eta txukuna. Santutegiaz gain hainbat kaperatxo eta santu-ezkutaleku sortu da haizpetan,  santuak ezkutuka jolasean ari direla dirudi: han dago zulotxo batean S. Pelipe ez dakit belarriko minez ala lo, gorreria joan zitzaizkienen argizarizko buru-oroigarriekin.

Buruko urdin-ilun bitxia zeraman gizon nagusi bat aurkitu dugu bidean: bertako txano petoren bat zirudien, frisiakoen tankerakoak, baina hau urdin-iluna zen, haiena aldiz gorria. Mendiko herritxoetan sombreroa darabil nagusien gehiengoak.

Begiak luze ohi ditu dendariak diru gutxi eta ume asko denean: komeriak zituen gaur Penhakoak  neska minifaldadun eskolaume koadrilarekin.

Bideak gora egin ahala lauzpabost metrokoak izateraino garaiak dira mahatsondoak, eusgarri izateko birlandatutako platanondo tantai biluziei lotuta. Desagertu dira mahatsondo erraldoiok behin goiera batera heltzean, Bragara beherantz egin dugunean mendiko beste aldetik berriz ere agertzeko. Lurralde honetakoak dira ere belar meta meharrak, meta nano bat bakarra ikusi ahal izan dugu gaur.

Gure gozamenerako utzia dago mendi eta errepide osoa, autorik ere ez dabil, eukaliptoz zamatutako kamioiren bat tarteka ezik.

Bata bestearengandik hur, baina etxe solteko herritxoak dira mendikook.

Gari apur bat sail txikietan harrizko hesiz inguratuta. Azienda arrasturik ez, ez behi, ez ardi, ez ahuntz... bat bera ez dugu ikusi.

Beltza eta zikina denez galipota, belztua galipotaztutzailea ere.

Carvalhelhos. Bainu-herria izanik, nekazari herritxoa da izan. Bainuetxea albo batean da: mendi mendian, lorategi eta berdegunez bildutako eraikin mordo bat, zaindua, hariztia nagusi den arboladi ederrekin dena da geriza, arbolazpi bateko belargune batean iturria mahai batez inguratua...; nahiko atsegina ikusteko, aspertua behar du izan bertako egona, nora joan ingururik ere ez baitu. Ura botilarazteko nabeak jaso dituzte, irekita dagoela dirudi bainuetxea bera ere.

Vilarinho del No. Beste Vilarinho baten bila joan gatzaizkio eta hezurretarainoko zirrara sartu digun herritxoa aurkitu dugu, hunkitu ere gin gaitu. Inguruan gaztainondo asko dituen eta errepidea bertan bukatzen zaion mendi-mendiko behe solairuko etxetxoz osatutako herria, txikia, harrizkoa; zaharkituak daude etxeak, hitsak, ilunak dira, harrizko sarrera-mailadi tristeekin; ezin pentsa bertan inor bizi ere daitekeenik; dena dago zikina, lokatza antzerakoa dago etxaurrean; nagusiak izan dira ikusi ditugun pertsona denak; garai, horreo, pila,  etxe bakoitzak du bere horreoa eta harrizko txabola du, bata zein bestea txikia, urriak dira nonbait uzta eta azienda ere. Txakur pila. Harri zurizko kapera bat ere bada herritik albora baina bertan: erabat berritzen ari dira: bere etxeak ez dituzte zaintzen, eliza bai. Museo baterako herria, zainduz gero bitxikeria litzatekeen herritxoa. Bertan bizi direnen eta garai bateko mendiko nekazarion bizimolde izugarri latzaren testigu bizia. Bihotza kizkurtu zaigu, ez gara ausartu gelditzera, gutxiago argazki bat egitera.

Ilusioak, ametsak itxaropenak, maitasuna, barreak, gaztetasuna... zenbat bizipozen lekuko, eta gaur egun hain triste, hain utzia.

Boticas. Zabal ikusten da bailara erdian gainaldeko errepidetik. Bainu-herria omen, ura da hor botika segur aski. Izugarrizko birmoldaketa egiten ari dira sarrera inguruko errepidean, Europako diruz kartel batek dionez.

Oso deigarria da mendi erdian gorriune lau zabal bat: futbol zelaia!.

Oso jende adeitsua da bertakoa, zerbait galdetzera joaten gatzaienean.

Erdi galduak ibili gara norabide gehienak falta baitira. Goietatik baikabiltza ibilbide ia osoan, sakonak dira erreka-zuloak, harrizko zubi sendoz zeharkatzen ditu errepideak.

Erretxina ateratzen diete pinuei, gerrira lotutako zorrotxo zurietara erortzen da isurki preziatua zaurietatik.

Eukalipto sailek estaltzen dituzte mendi osoak, gorri-gorri dager menditeria, gorrixkak baitira orri berriak.

Urtegia. Handia izanik erdi hutsik dago oraindik, oso behean dago  ura Ekaina gaztea den arren; euri eta elur gutiko negua izan dute nonbait. Ez da batere erakargarria, ez du xarmarik, ustel atera zaizkigu itxaropenak ibilbide atsegina espero baikenuen urtegi albokoa. Inguratu, inguratu dugu baina ikusi ia ez dugu ikusi ere egin urtegi delakoa.

12 kilometrora dugu Galizia. Kalamua zirudien mendia izan dugu aurrean une batez.

Behera ekin diogu. Bailara zoragarria dugu aurrean, beste jite bat du lurralde honek: hariztiak eta mendi garbia, hemen ez da ez pinu eta ez eukaliptorik, belarrak berdetzen du mendiarteko lautada, ugariak dira zuhaitzak, maila zabaleko zapaldetan datoz maldan behera zelaiak. Baina urtegi batek urperatu du mendi-inguru idiliko  honen bailarako behereneko sakonera.

Ez da eliza-dorrerik nabarmentzen hemen ere!. Hain elizkoiak izanik zer dela-eta ez dituzte eliza handiagoak jaso ia Europa osoan bezala?. Ekonomia ala filosofia arazoa?.

Aldapaz behera darraigu etenik gabe, amildegia dirudi urtegi azpiko erreka-zuloak. Behatokian baikindoaz zeharkatu dugu mendi magala kilometro askotan, Gares mendikatea dugula alboz-albo bestaldean. Urtegi  bat berriro han beheko sakonean: Calvados ibaiaren jarraikian jaso dituzte urtegiok inguruko mendietako urak bildu asmoz. Gainbehera pikoan egin dugu zulora: brist-brist  ikusgarriz ispilu erraldoi distiratsua bilakatu du urtegia arratseko eguzkiak. Jo dugu azkenez zulora, uraren parera.

Geres. Udaleku aparta, bainu-herria ere bada. Paraje bitxi, atsegin, erakargarria, ondo zaindua, mendi garaiek biltzen diote gain gainetik inguru osoa. Etxeak barreiatzen dira zuhaitz artean urtegiaren alde bietan, etxetxoz josia dago basoa, txalet pila urtegi gaineko basoaren luzera osoan, mahasti artean berdegunez inguratutako txaletak, basoa hiritartuta: Bragako hiritarren iheslekua, ondo-bizien atseden-gunea. Hotelak, ostatuak, jatetxeak, dendak ... jende asko dabilen herria, diru gutiko igande-pasakoa ere etorri badator hona egun edo arratsalde pasa. Baina ez du lekurik ibiltzeko, mendiz ez bada; egonera etorri behar du hona datorrenak.

Bestaldeko gorakoari ekin diogu, errepide estu-estuetatik oraingoan. Gares herria eta urtegia gero eta zuloagoan utziz.

Serra do Barroso,  Serra do Gerés eta batez ere Fraga Negra: Penha inguruko  harri eta harkaitz bereko egitura;  harri-bola txikiagoak dira,  baina harrigarrizko forma edo itxurak hartzen dituzte hauek ere, txunditzeko bitxikeriak, naturaren eskultura eta artelan erakusketa erraldoia bailitzan, harriak lotura eta deslotura bitxietan bilduta. Urak brist egiten du gorenetako harkaitz artean: ur parajea da nonbait. Ikuspegi aparta.

Gaurko azkenengo beherakoa, Bragarainokoa.

Sulfatatzen ari dira mahastiak. Ikusi ahal izan dugu mahatsondoaren gorenera heltzeko asmakizun berezia ere: aitak haga luze batez heltzen du tutu muturra goraino, eta semetxoak tramankuluaren biraderari eragiten dio. Herri kultura, hau ere. Herri ingeniaritza. Pobreen asmakizuna.

Behi aldra bat.

Navarra jartzen du Bragatik 8 kilometrotara, bidegurutze bateko norabide batean Izen bereko herriren bat ote?. Beranduegi zen eta nekatuegi geunden ikerkuntzari ekiteko.

290 kilometro, mendizko atseginak.

Bidaia atsegina izan da gaurkoa: mapan marra zuriz soilik iragarrita dauden errepideak eurak ere onak dira, zerua urdin aparta izan dugu, erabat garbia izan da ingurua; mendiz- mendizko ibilia, mendiko hainbat herritxo zeharkatuz, luzea baina merezi izan duena.

“Txirringaren aienean”. Amaia Elosegi – Esther Mugerza:

* ”Sudurrean belarritakoa”. Joino!. Sudurretakoa izanen zen erdiko kartilagokoa bazen.

Ekainaren 9a. Asteazkena    P: 9.a

“Harrien lauhazka”.     Iñigo Aranbarri:

* “Eta zubiak, beti bestaldera igaroko den jendearekin”. Zubia ez da beti pasabide soila, sorreran pasabide izanik ere. Prahako zubia, Rialto zubia Venezian edo Arno gainekoa Florentzian,  ikuskizun eta egonleku dira. Porton bertan hainbat jende doa hiria zubi gainetik ikustera edo garaieraren urdaileko ausikiaz zorabiatzera. Mendia bailitzan,  beheko gauzen urruntasunaren xarma bizitzera ere igo ohi da jendea zenbait zubira.

* “ Paper zaharraren koloreko”. Irudi egokia da ere Portugaleko herritxoon  argi arrexka adierazteko.

* “Izarpean ontzi irauli handi bat gaua”. Ez dit balio irudiak bidaiarako. Gaueroko zerbitzugunera ibilian, izarren itsasora so, nabigatuz doa nire sen osoa, barnean hartzen nauen ontzi geldia da, ez gilatik alboetara labaintzen naizen ontzi iraulia.

Bada txori-kantaririk kanpinean, hemen dabiltza bai zozoak bai txori txikiak baina arboladi honetan espero zitekeen baino gutxiago; lur lehorregia da zizare eta mamorro bila hasteko. Kanpinetan uzkurragoak dira txoriok, mesfidatiagoak, izutuegiak agian gizakiarengana hurbiltzeko, hiriko eskarmentua eta gizakiekiko hurbiltasuna falta zaie. Agian goseti egoteak bihurtzen ditu lotsagabe kale-txoriak.

Ekaina hasieran holandarrek Europa osoa inbaditzen dute karabanetan  garai batean bikingoek itsasontzietan lez. Nori ez zaio ezaguna jadanik gaur egungo bikingoen matrikula horia?. Egunero ditugu kanpin-lagun berriak, gaua egin eta aire egiten dute eguzki bila hegorantz. Bikingo jubilatuak alajaina!. Alemaniarrak ere hemen ditugu, adinekoak hauek ere.

Atseden eguna eginen dugu gaur, eguraldia ere eguzkitsua baitugu, egonera bultzatuz. Bragara itzuliko ginela asmoa beteko dugu, baita Bragara ezkero huts egin ezineko bisita-lekura ere joko, Bom Jesus mendira.

30 graduko hozberoa eguerdiko hamabietan: bero sapa gaurkoa ere, hezurren pozerako.

Bom Jesus. Nahitaezko bisita-gunea Bragara datorrenarentzat. Demaseko eukaliptoak ematen digu ongietorria sarreran bertan. Ikustoki aparta, Santutegi bilakatua lehenez, turismo-gune ondoren. Zabala, zaindua, txukuna, tontorreria osoa lorategi. Eliza, kaperak, harri arrean zizelatutako giza irudi eta santu-irudiak, iturriak, balkoidiak, behatokiak, tenpleteak, urmaela, harrizko kioskoa, lorategiak, mota askotako antzinako zuhaitz lerdenak,  hotelak, dendak, egonlekuak... itomenik gabe. Badu errepideaz gain funikularra ere, baina mailadi zabal luzea du igobide deigarriena, harrizko irudi eta bestelako apaingarri ederrez dotoretua. “Esmolas”, limosna, eskabide-itsulapikoak inguru osoan barreiatuta. Parisko Sacre Coeur gogarazten digu eliza inguruak. Ordu-pasako gune aproposa, gaurko egun ederrarekin batez ere. Zabala dager Braga hiria bertatik, xinaurria bezain txikia berriz gizona goitikako orokortasunetik. Zerumugaraino zabaltzen da lurraldea, mendiek marrazten duten mugara artekoa.

Eliza da mendiko erdigunea, tamainaz ez ezik, barne grinaz ere askorentzat. Handia da, besterik ez du debozio-gune izatetik aparte. Erlikien aldarea da bitxiena: erretaulan, 6 mailatan ilaraka jarrita, 50 busto txiki bularrean santu-hezurrak gordez; zin-opariak aldare gainean, eskabideak eta argazkiak mesedeak eskertuz edo eskatuz,  S. Klementeren hezurrak behar dutenak aldare azpian arropa dotorez erabat jantziak, aurpegia berriz igeltsuzko mozorro batez estalia.

Ez da eliza-dorrerik ageri Braga hirian, Europako hirietan aldiz nabarmenak ohi dira eliza-orratzak goitikako ikusmiretatik ez ezik bertarakoetatik ere.

Ezki urtea aurtengoa.

Sameiro. Bom Jesusen paretsua kokagunez eta helburuz, jitez zein ikuspegiz, baita bisitaria ekarri nahian ere, austeroagoa baina erabat erraldoia. Zainduak daude lorategiak, jauregi batekoak bailira. Ozenak eta luzeak dira erloju-hotsak, laurdenetan ere. Igande-pasako lekua: erraldoiak dira aparkalekuak, ugaria arbola azpietako mahaiteria. Dirua ere erruz sartzen da muntaia erlijioso honetan: erraldoiak eta ugariak dira “esmolas”, limosna, itsulapikoak, elizan eta eliza inguruan han-hemenka barreiatuak, zenbaki jakinez eraginez soilik irekitzen diren hiru sarrailako diru-kutxak: ze nolako banketxea behar duen izan santutegi eta mendi-tontor honek, txanponak jaso bai baina interes edo ordainez induljentzia eta zeruko itxaropena besterik eskaintzen ez duen bankua. Esplotatuak jarraitzeko bizipoza eskaintzen duen elizaren banketxea!.

Eliza erraldoiaz gain bi meza-toki ditu: zabaldegi azpiko kripta erraldoian azulejo bereziz dotoretua bata, eliza aurreko aldarea lautada izugarriarekin bestea. Eliza osteko zelaigunea ere izugarri erraldoia da. Jendetzak behar dute hemen bisitari: Aita Saindu parrandistak ere, beti etxetik kanpo, hemen eman zuen meza, kanpoan, hiri gain-gainean, balkoidia batetan eginiko aldare batetan, erabat kristal ostean gordea, kristalez blindatuta!. Nola da posible meza-emaileak herriarekin lotzea hain urrun eta hain banatuta,  egonik?. Nola izan daiteke herri-meza herriagandik blindatuta dagoenean meza-emailea. Telebistarako ikuskizun bihurtutako erritoa besterik ez da horrelako meza.

Zuhaitz tarte eta berdegunean erdi gordetako harri-bola leunek itxura berezia ematen diote mendi magalari. Aita Santua etorri zeneko antolamenduko hondakinak, burdinazko kontrolgune edo antzerako, gelditzen dira oraindik errepidean.

Lautadatik hurrago hirugarren Santutegi bat agertzen da errepide ertzean, Sameirokoak dituen osagai antzerakoekin baino txikiagoa, xumea, apala, beherago dago egon ere, zuhaitz artean gordea, ikuspegirik gabe.

Braga. Etorrerako egunean ginen lehenengoz hirian, joanekoan gaude gaur. Heldu ez ginen kale-sareetara jo dugu, ibili gabeko kaleak urratu ditugu, ibilitako lekuetan berribili gara, ikusitakoak berrikusi ditugu. Gotzainaren Paçoa ez da bertan beherakoa, ezta Udal Paçoa ere, plaza dute aurrean biek, biek dute iturria plaza erdian: handiak bezain ederrak, eder eta handi bezain sendoak. Bada ere dorretxo karratu iluna etxe-tarte batean, etxe-tartean ere dago gaztelu gotortu bat, kale-artean eraikin zabalago baten  arku ilara deigarria lorategi zabal zaindu baten ertzean, zurtz gaur egun, antzinako garaien amets.

Aurkitu eta dastatu ahal izan dugu azkenez izozkia Portugalen,  Braga hirian hain zuzen, esnegain askokoa, arranopola!. Goxoa zegoen, gustagarriagoa kale atseginetako ibilian.

21 kilometro, bigarren kokaldiko azkenak.

Txoriek kantu-hots bizia oparitzen digute arrastian, zozoarena da nabarmen eta ozenena txori txikien txorrotxioari nagusituz.

“Txirringaren aienean”. Amaia Elosegi – Esther Mugerza:

Turismoa Nepaleko naturan eragiten ari den sarraskia salatzen dute idazleek;  ur, dutxa eta oturuntza beroa behar dute uholdean datozen turistek; egurra denez bertakoek duten erregai nagusia, erabat desagertzen ari dira baso osoak. Gure auto, nire dutxa beroaz eta nire gaueko bonbilla argi-biziaz kezkati utzi nau. Dena dago elkarlotua, dena nahastua, naturarekiko muin-muineko kontraesanean murgildu gara  gizakiok.

Ekainaren 6a. Igandea   P:6.a

“Harrien lauhazka”.     Iñigo Aranbarri:

* “Esan hildura xarea hazi zaizula zuri ere”. Aspaldi bota zidan hildurak bere sarea. Harrapatu ere. Amaraunetik ateratzen dut orain lana.

* “Baina itzultzekotan nora itzuli?. Eta zertarako?”. ... Itzultzea dena hemen uztea da”. Arrotzak gara atzerri honetan,itzultzekotan gara, nora eta zertara itzuli badakigu, dugun dena geureganatzea da turistontzat itzultzea. Emigranteena da izugarri latza nora itzuli badute, zertara ez. Errefuxiatu politikoek nora eta zertarako badute, baina ezin dute. Norbere herrian arrotz, hori da inora itzultzerik eza; barne arroztasuna edo barne non gorderik eza, hori bai nora eta zertarako itzultzerik eza.

Grafitia: “Las mujeres son como el kechup, solo sirven para darle gustoa a la salchicha”. Ibili da hemendik gazteleradun norbait komuneko ateak matxismoz kakazten.

Bertsotako habanera doinua dabilkit egunotan, ontzi garbiketako bakardadean ere bertso asmatu ahaleginean aritzen naiz  bizitzako edo naturako edozein zati gai hartuz; habanera doinuzko bertsoa litzaidakeela gogoko azken agurrean otu zait halako tarte batetan.

Sarriak dira jaiegun honetan .ragako elizetako kanpai hotsak, ordu oro ere mota guztietako kariloietako eta hiriko erloju orotakoak, ozen datoz denak hiri-gain honetara.

Arrats eguzkitsu baten itxaropenean babesten da beti turistaren egunari soa goiz euritsu edo lainotsuan.

IPAR ITSASBAZTERRA

Zaparradaz agurtu gaituen arren errepideak, eguzkia izan dugu lagun egun osoan. Paisaia ez zaigu askorik aldatu gaur, berdinak dirau, Ouer-etik S. Jazintorainoko urak bildutako lur-mihia izan da aldakuntza bakarra. Urrutira argiak diruditen arren  zuri motelez pintatuta daude etxeak, zuri tristez; tristea da zuria, tristea ere adreilua, tristeak teilatuak, paisaia bera ere tristea, agian eguna bera ere tristea delako gaur, eta ondorioz gu geu ere triste gaudelako, ikusmena tristatu zaigulako.

Kasinoa, aberatsen jolastoki errimea turismo gunetan.

Domeka arren bi traktore ikusi ditugu goizez lanean: nekazariak ez du jaiegunik ez atsedenik. Hirugarren traktore bat aurkitu dugu arratsaldez S. Jazintora bidean, lasai auto uholdean, izugarrizko ilarak sortaraziz: bera lanean zebilen, besteok egun-pasan, gu geu sartu gara bere lan zereginean.

Erdigune borobila, borobil-gunea, da trafikoa bideratzeko ia bidegurutze oroko tresna, auto zirkulatzea bideratzaile automatikoa: frantses asmakizuna mundu osora hedatua, italiarren pizza bezala.

Ibili badabil igandeko bizikleteroa, baina bizikleta kulturarik ez dago Portugalen, kirol tresna da txirrindua da hemen, ez garraio tresna.

Esposende. Uderria, turista-herri jitea ematen dio oinezkoen erdiko kale txukunak. Asteburu eguzkitsuan, udako turista-herria izanik, barnealdetik etorriko zaiizkio bisitariak, hondartzara hurreratzen direnak, alegia. Igreja: aldare barrokoak  nagusitzen zaizkio, erretaula nagusi loratuta batik bat. Cavado ibaia erabat zabaltzen da itsasoratzean, itsas-beso edo itsasadar luzea bailitzan, hondar-mihi luze eta barne-lurren erdian, inguru erakargarria eskainiz; kontrastez, zikin dator. Miserikordiaren eliza: zaila da jakitea zein den kapera zein eliza, paretsuak baitira biak; serora adintsua ahalegindu zaigu kapera sabaiko santu pilatik nor zein den argitzen; Pietat bitxi bat, hain hieratiko hain zurrun baitaude, hain mehe hain luze baitira, bai Ama bai belaun gaineko Semea. Atsegina  bilakatzen da ibiltoki luzea ibai zabalaren albotik, aurrez aurre direla bestaldeko dunak. Lurra jan dio itsasoari eta itsasertzeko ibilia ibiltariari hotel batek.

Jaialdia dute ibai ertzeko egoitzan Arrantzale Kofradiek: musika hura trikitia zen portugeseraz abestua, gureetako soinutzat hartuko genuen ahotsagatik izan ez balitz.

Ugariak dira moilan peskarientzako zizare saltzaileak, alga artean gordetzen dituzte umel zizareok. Pobreak eta pobreagoak arrantzale munduan ere; bi zemaikoren bila beti batzuk eta besteak.

Meza entzulez lepo dago eliza eguerdiko 12etan, kaleak berriz mortu.

Santiago-bidea omen hemengoa errepideko iragarkien arabera. Europatik izan zela uste nuen Santiagorako erromes etorria, ez penintsulatik, ezta Portugaldik ere. Nonbaiten irakurri dut gero badela Portugaldik ere Santiago-bidea, adar bat baino gehiagoko bidea gainera.

Jairik ez janari dendek ere turista-herrietan.

“Vamoz atrabalhar, nao passear” diote hain zuzen ibai ertzeko pasealekuan eskegitako PSDren hauteskunde iragarkiek.

Joko bitxi bat egiten dute gizonezko nagusi batzuk, antzerako jokoen aldagai bat: 15 bat metroko tarteak banatuta, harra bete garaiko bi metalezko ziri motz sartuta dituzte hondar zapalduko lehia-eremu batean; burdinazko diskotxo astun bat botatzen dute ziri batetik bestera ia nork hurrago utzi diskoa aurreko ziritik, batean ziri batetik,  bestetik bestean, txandaka, aldatuz, botatzen dute. Ez dut jakin ziria jotzeak inolako baliorik edo zigorrik duen, ez baitzuten zirkinik ere egiten edo sentipenik agerrarazten ziria jotzen zutenean, berrito zutik jartzen zuten ziria eta kitto.

Crias. Merkatu eguna, errepide ertzean kokatuak daude salmahaiak, mota ezberdineko saltzaileak dauden arren nekazariak nagusitzen dira barazkiekin. Jende pila dabil, errepide ertza osoki betetzen dute autoek tarte luzean.

Arratsalde osoan, bidaia osoan, ikusiko ditugu gaur nekazariak errepide ertzetan barazkiak eskaintzen.

Aguçadura. Nekazaritzatik bizi den itsas kontrako herri xume kolorgea, behe solairu soileko etxetxoz osatua; izugarri zabala, kale arteko errepide estuak zeharkatzen du herria alderik alde, mortua eta hitsa dago gaur, kale zoruko ertzetan hondar horia pilatzen zaiolarik; urrutitik nabarmentzen zaio kanpandorrea ia ageri ere ez den herriko teilateri gainean, bertatik ere nahiko luzea da dorre hori, ezereztxoa den elizatik kanpo kokatua dago.

Ikasi zuten nekazariek dunetan eta itsas ertzeko hondarrean mahatsa eta ortuariak lortzen: irudimenaren  ezten bihurtzen da premia, bizibeharra asmakizunaren akuilu; hondartzako nekazaritza kultura dago hemen: munetan heuretan ez da ia ezer hartzen gaur egun, baina harea-tontor arteko hondartza izugarri zabalak, ureztatuak gaur egun, lur emankor oparoak bihurtuta daude, baratze jori dira kilometrotako hondar sailak; denetik dago, berotegietan zein aire librean, baina tipula eta azenario sailak dira ugarienak; bada oraindik hondar munetan dirauten mahastiak ere, garai batean lez, baina ez lehengo teknikez umeltasuna gordeaz, ureztatuak baizik.

Mapan zenbakirik ere ez duten bigarren mailako errepidetatik gabiltza, itsasbazterreko herri-bideak erabiliko ditugu gaurko ibili osoan. Ez da eukaliptorik,  pinu txapeldunak, aldiz, ugariak dira.

A Ver-o-Mar. Azulejo urdinezko fatxada du elizak.

Ze hilak eta tristeak kosta-herriak egun ilunetan!.

Povoa de Varzin. Handia, luzea eta zabala ikusten den herri honek herri arrunt itxura du, kale-sareak ez du turista-herri itxurarik, gehiago dirudi zerbitzu-herri handi bat, portu inguruak soilik lirateke turista-gune; bisitari ugari izanen du asteburuetan eta udan berdegune oso zabala eta oso zaindua baitu. Merezi du ibilaldi patxadatsua: gotorleku sendo ez handia zerbitzuren baten egoitza ofiziala gaur egun, portu zabala baxurako itsasontzi ugariren gordeleku, kilometroetako pasealeku luzea bisitarien ibilgune, azulejo urdinez dotoretutako udaletxea, kanpandorrea barne azulejo urdinez edertutako eliza, ikusten dugun lehenengo musika-kioskoa duen plaza, etxeen barne egitura deigarria egin zaigun  arrantzale auzoa...

Behe solairu soilekoak dira arrantzale auzoko etxeak, bi kaletara dute sarrera, korridore batek lotzen ditu bi ateak, korridore alboetan daude gelak, korridoretik sartzen zaie argia.

Garbitegi xelebrea: bi etxeren arteko tarte estuko aterpean arropak garbitzeko zementuzko harraska pila ilaran horma kontra, eta lixiba zintzilikatzeko haga eta antzerako zintzilikagailuak. Garbigailu automatikoetara ohiturik, halako barne astindua ematen dizu ikuskizunak: oso xume bizi da herri hau, beste bizi-baldintza ezberdin batzuk ditu, agian filosofia ezberdin bat du.

Vila do Conde, aurreko herriari itsatsita, bata bestearekin fisikoki bat biak, bi herri ezberdin izanik ere. Eraikin ederrek, ibai inguru zabal atseginak erakarri gaitu, baina ez gara herrira sartu.

Jaiegun eguzkitsuari dagokionez, zamaldaka, uholdean, dator autoa errepidean, autobidean, kaleetan zein hondartza ertzetan, geratu ezineko auto ibilia, inurri izurritea bailitzan. Bidegurutzetan ez da falta butxadurarik, ezta tarteka geldialdi eta auto ilararik, horrelakoetan ohi denez ezta ipurterreen aurreratze erorik ere.

Azkenik gabeko hondartza da itsasbazter luzera osoa, jendez gainezka dago bazter oro, jaiko jantzitako jendea da egun edo arratsalde pasan, ez da jenderik hondartzetan, ez da nabari hondartza girorik oraindik, ekaineko jai aparta izanik ere.

Agertu da berriro eukaliptoa, Portorago eta ugariago. Bide txikietatik sartu gara eukalipto usaintsuak arnastuz, errepidea baina ez doa uste genuen bezala itsas kontratik, herriz herri baino.

Bata bestearen atzetik datoz herriak, ia elkarri lotuta. Errepide berritzeak galduta erabili gaitu gu eta bideotatik ausartu den beste asko, erabat hondatutako bideetatik zulo eta hauts artean, askotan ze herritan genbiltzanik ere gabe, autoz inguraturik. Nekatu egin gaitu bideak, erabat luzatu zaigu ibilbidea, ezer berri edo ezberdinik ez ikusteko gainera.

Matosinhos. Hiritzarra, itsasertz luzearen jabe, baina etxe zatar handiz desitxuratua. Birfindegi bat du alboan. Lagiak daude hondartza inguruak. Bon Jesus eliza: harritzeko barrokoa omen barnea, baina ez dugu jadanik ez girorik ez patxadarik eliza ikusteko, Austriako barrokoarekin alderatu nahi bagenuke ere, nekeak, arratsak eta auto ilarek S. Jazintora bultzatu gaitu, albotik saihestu dugu herria, auto ilarak utzi eta bide zabalagora sartuz.

Auto zoramena gaurkoa.

Ovar-etik Aveirorainoko lur-mihi luzetik doa errepidea, itsasoak sortzen duen golkotxo, itsasadar edo itsasadarraren albotik, lur zati luze meheak eusten dio itsasoari, baina ez dugu bestaldeko itsasoa ikusterik. Padura sailak errepide ertzean, hondar beltz likina da ur azpikoa, ez da hegaztirik ageri. Lehorreko lurra hondar-lurra da, landua, baratze zainduez aberatsa; etxe askok bere lur landua du inguruan, nekazariak erruz daude errepide bazterrean zein etxaurretan ortuariak eskainiz: erosle asko gelditzen zaie, salmenta zuzenaren beherapenak edo erosotasunak eraginda. Itsaskiak ere saltzen dituzte errepide ertzean. Bakoitzak duena, turistei sos batzuk ateratzeko. Txalupak, arrantza potinak, branka mehe jaiki luzekoak dira, marra argi eta ezberdinez dotoretuak; Danimarkako bikingo txalupak dirudite, txikiagoak hauek.

Torreira: herri koskortua, itsasadar ertzean, turista askorekin, denda askorekin,  pasealeku eder batekin bukatzean.

Erabat zabaltzen da itsasadarra bestaldean dagoen Aveiro aurrean. Ur axala dirudi. Berdeguneak ditu erdian. Ur pozoitu edo kutsatuaren jitea du.

San Jazinto, lur-mihiaren azken muturreko herritxoa; tabernak, bestalderako bidaia-ontziak, etxe batzuk eta ezer guti gehiago. Aveiroko portu zaharra aurrez aurre, nahiko bertan.

Branka luze jasoa dute Aguçadura, Ria Ovar zein Aveiroko golko zabaleko txalupek,  kolore biziz pintatuak daude Aveirokoak, oso deigarriak dira.

Granitoa behar du izan lurralde honetako harriak, eraikuntza oro baita granitozkoa.

Ia herri orok du bere Miserikordia Etxea; eliza dotorea dute Miserikordia Etxe gehienek.

Gidari batek berak ere ez dio biderik ematen oinezkoari  zebrabidetan, oinezkoa bera pasabide erdiraino ausartzen ez den bitartean.

Irudi zale dira portugaldarrak elizetan, ez ordea kale edo plazetan.

Kokoteraino nago Soaresen aurpegierarekin, propaganda-zintzilikario guztietan aurpegihandi.

 “Hasta con esa” esan ohi zuen zakil harroko gazteak emakume zatar-zatar bat ikustean, zahartzarora berriz, “ni con esa” kriston emakumearen aurrean.

Gureetako belar-meta berdin-berdinak aurkitu ditugu zelaietan, baita belarra bere onean gordetzeko plastikozko fardelak ere. Belarra lehortzeko asmakizuna izan zaigu erabat berria: zurezko sare edo lauki  pare zabalak, zut, goitik elkarri lotuak eta behe aldetik zabalduak: belarra jartzen dute sareon gainean, txabola garai eta estu baten itxura hartzen duelarik. Lur umela ekidin eta haizea baliatzeko asmakizuna, premiei eta tokian tokiko baldintzei egokitua, herri kultura, nekazari injinerutza eta zientzia.

Nekatuak gaude, nahikoa dugu gaurko. Bertatik arrantza debekatua duen zubi luze eta garai batetik zeharkatu dugu itsasadarra autobide bila, lehenbailehen etxeratzeko.

Sokaz lotuta zeraman mutiko gazte batek errepidetik txerri handi bat!!!, behi asto edo zaldi bat  bailitz.

Autobideko ordainketa ilara luzeetan galtzen dugu abiaduraz errepidean aurreratutako denbora.

295 kilometro, auto uholdean, desbideratze edo berrikuntza lanetan galduak horietako asko.

Nahastu zamarra, nekosoa, luzea, baina merezi izan digu gaurkoak ere.

“Txirringaren aienean”. Amaia Elosegi-Esther Mugerza:

“Noren ikuspegia, halako egia”. Bidaiari bakoitzak herrialdearen argazki propioa dakar bidaiatik.

Ekainaren 7a.  Astelehena. P:7.a

“Harrien lauhazka”. Iñigo Aranbarri:

“Eta eurekin batera izanen garela geu ere libre”. “Han naiz han izan gabe, han izan gabe naiz han”. Euskadi dager bere “Sarajevo” poeman. Fakzio bakoitzak mesfidantza diogu besteari.

Behin  EL PAIS, LA VANGUARDIA beste behin, horiek biak dira aurkitu ditugun Espainiako egunkari bakarrak, ez dugu besterik aurkitu. Portugal ez da nonbait ez negozio-bide ez bisita-leku Espainiarentzat.

Herritar xume apala dirudite portugaldarrak, bai begiradan bai janzkeran bai portaeran. Autodunak errepidean hor dira soilik harroxko.

Eskultura gutxi dago, ia bat ere ez, kale edo plazetan, daudenak pertsonaia ospetsuen irudiak dira.

Oso hala-moduz janzten dira langileak lanerako: ez dute dotorezia, garbitasun edo txukuntasun jiterik. Inguruaren arabera. Agian pobreek nahiko dute irautearekin.

Porto dugu gaur bisita-gune edo helburu.

Errepide nagusitik egin dugu hirira bidea. Lasai dago errepidea gaur. Betiko ipurterreak sortzen zaizkigu, auto arteko legezko tartean ere sartu beharraren beharrez istripu arriskuak sortuz: gazteak dira ia beti, auto bizkorren gidari.

Tristura darie herriei, etxeteriari zein bazterrei; alaiagoak edo deigarriagoak dirudite goian zein behean urruti samar ikusten ditugunak. Herri orok iragartzen du herriko eliza, igreja, non dagoen, baina ez da elizarik ikusten, ez da dorrerik ez eraikin erraldoi edo garairik nabarmentzen; agian horregatik iragartzen dute, ikusten ez direlako; ikus ahal denean, eliza bera da herriko egituran zati ezberdin edo alaiena. ”Tristea” hitza baino “iluna” litzake egokiagoa herriok deskribatzeko. Portugaldarren arimako tristura edo malenkonia adierazten ote dute fadoek bezala?. Esposenden atzo entzun genuen trikitia sona ostera alaia zen, beraz agian mitoa da malenkoniaren tesia.

HIRMARCHE, LECLERC, SPERMARHE, BP gasolindegiak..: frantses diruak sartu du eskua Portugalen, zuzen, izen eta guzti. Espainian berriz sartu, sartu dira, baina  hainbat bertako egitura eta izen pean gordeta, mozorrotuta.

Erabat europartu da Portugal, errepide-berrikuntza lanetan behintzat: hemen ere umleitun edo desbideraketak, semaforoak, geldiuneak, hautsa... tarte sarrietan aurkitzen dira.

Maia. Kristalezko eraikuntza du deigarria, borobila, garaia eta urdinxka du erdi bat.

Portugaldarrak omen ziren ia atezain gehienak Francoren garaiko atzerriratuen Parisen,.

Porto

Komediak eginez, ordainduzko aparkalekua bera, 8. solairuan aurkitu dugu autoa non utzi . Beldurgarri zabala dager hiria autobidetik begiratuta, mendi osoa hartzen du alderik alde, baina bertaratuta, zuzenean eta kaleetako harat hona gabe sartu garenez, kaleetan nahastu gabe, ezin izan gara jabetu zenbaterainoko erraldoia edo zabala den. Zabala ikusi dugu autobidetik, baina ez ditu 400 mila biztanle baino. Hiri piko aldapatsua, dena da aldats, gora eta behera hiri barruan bertan ere, SEren tontorrean adibidez. Alde Zaharra ez da atzo gauekoa, aspaldikoaren jitea dario. Eraikin eder asko du baina sakabanatuta daude, erdiguneko eraikin eder eurok ere, han-hemenka, tarteka bilatu behar dira. Pragaren orokortasun edo batasuna falta zaio, haren beti artelan bat begi-bistan edukitzea. Duero ibai bueltako eremua da erakargarriena, burdinazko zubiaren azpiko kale-sare edo auzo bitxia, zaharra eta zaharkitua, alferrikaldua dagoenez edo dagoelako pobreen bizitokia da gaur egun: mailadi luzea doa gain beheran Santa Klara elizatik moilaraino: etxe bakoitzak bere ataria du, eta dotore geldituko da berritzen ari diren eliza erdi eroria. Zubia:  burdinazko garaia, hondatua baina antzinakotasunaren grazia duen ibaira jotzen du; fatxadateria, lehortzeko eskegitako arropak haizeak dilindatuz, belaontzi bikingoak, arrain edo barazki saltoki-etxolak, etxaurreko balkoidiak...: halako ukitu deigarri, bitxi, mina, du, historiaz kutsatua lez, bisitariarentzat sarkorrena, oroimenean iraunkorrena bihurtuz inguru osoa. Plaza:  lorategi asko ditu, zabalak eta zainduak; alde berriaren eta zaharraren tartean, arnasa ematen dio erdiguneari udaletxe aurrekoak. Alde Zaharra: zaharra dago, zaharkituz doa baina han-hemenka eraikuntza eder askorekin topo egiten duzu. Eraikuntzak: apartak, ugariak, han-hemenka barreiatuta: Udaletxea, sendoa eta astuna, dorre luzeak eta giza irudiek arintzen badute ere; Tren-geltokiko sarrera, txundigarria, bai historiako gertakizunak bai giza lanbideetako jarduera ezberdinak azalduz lau hormatzarrak betetzen dituzten azulejo koloretsuekin; Kartzela zaharra, kale-sare erdi-erdian, harrizko handia, sendoa, jauregitzat har daitekeena lehen bi solairuko burniteria gotorragatik ez balitz; Mineralogia Museoa bisitagai duen Eskola Politeknikoa sarrerako mailadi bikoitz zabal garaiz edertua, buru ikusgarri landuko pelourinhoa, hain dotorea bera zutabe barroko bihurritu eta lau besoetako lau burdinekin, hainbat eta hainbat gizajoren zintzilika-gune eta tormentu-leku; Gotzainaren Jauregia ez bertan beherakoa alajaina; Burtsa, ikusgarria omen barrutik, itxita aurkitu dugu arratsaldez. Elizak: aipamen berezia behar dute: 19 daude planoko zerrendan Sinagoga tarteko; SE katedrala, tontor batean, mailadi eta bide pikeen buruan, ibai gainean gotor, gotorleku itxurarekin; austeroa da barrutik, apaindurarik gabekoa, estua eta iluna, aldareak barroko iluneko geldoak, ez dute distirarik erabat loratuak izan arren; presbiterioko organo eta balkoiek alaitzen dute zerbait barrunbea;  marmol gorriko ur-bedeinkatu ontzi landuek merezi dute begiradatxo bat. Trinidade eliza: eliztar asko dago otoitzean, erdiko eserlekuetan zein aldaretako santu-irudien aurrean. Barroko urreztatu landua eta kustodia edo ekisaindurentzako mailateria dira deigarriak, non erakustokia bera den deigarriena, goratu eta nabarmendu nahi den kustodia bera baino deigarriagoa, kustodia bera ere  deigarriagoa da hostia santua baino, dotoretasunak ia ezabatuta uzten baitu erretaulako interesgune nagusia behar zukeen gurejaunaren hostia zuria. Klerikoen, elizgizonen, eliza: obalatu ia borobila, Portugalgo garaiena omen bere 76 metroko dorrea: luzea, landua, ederra, edonondik nabarmentzen dena; lau gortina astun jasoz sartu gara barrura arratsaldez ireki aurretik pasabide batetik zehar alboan aurkitu dugun atetik aurrera egin ondoren; bada santu-irudi ederrik, eliza orotan bezala; organo bitxia du presbiterioan. Karmeldarren eliza: azulejo ikusgarriz osoki estalia du alboko horma; barruan 3 Ecce Homo eta 6 aldaretan Kalbarioko irudiak: Kristo gizajoa, eskuak sokatzar batez lotuak, izugarri deigarri eliza orotan. Carmo eliza: aurrekoari  itsatsita dago. Santa Klara eliza: itxita dago zabalik egoteko ordua den arren, siestan daude nonbait mojak; harrizko sarrera landu dotorea, jadanik kolorgetua, horma osteko patioan dago gordea. Komentua bera ”ondare publikoen erakustokia”  bilakatu dute: bada Portugalen argazkiotan agertzen den zer ederrik.

San Frantzizko eliza: barroko ikusgarri erabat loratua omen du, baina ordaindu egin behar da eta nahiko eliza eder ikusi dugu jadanik honengatik orain ordaintzeko. Ate erromaniko-gotiko polita du alboan.

Organo emanaldi bikainak alaitu du SE barneko gure kuxkuxka.

Mailadia eta gurejaunaren erakustokia eliza orotan errepikatzen da, gehienetan presbiterioko erretaula nagusian.

Eliza orotan, ordu guztietan, jende asko dago otoitzean.

Turista pausoa hartu dugu hiria ikusteko, hartu behar ere, zabala baita eta erabat barreiatuta baitaude ikusi beharrekoak.

Bizi-bizi dago erdigunea, jendetzarik ez den arren. Itolarririk gabe bizi da Portoko hiritarra.

Badabil turista bisitaria baina ez traba egiteko zaparradarik. Galiziako jubilatu autobuskadarekin egin dugu topo S. Frantzisko elizaurrean.

Hainbat liburu erabilien denda dago.

Edozein lekutan gurutzatzen dituzte oinezkoek kale eta plazak zebrabideei jaramonik egin gabe.

Eten labur bat egin dute eguerdian langileek bazkaltzeko, goiz hasi eta goiz bukatzen dute arratsaldez.

Teila da antzinako etxe askoren hormetan bustiaren eta umeltasunaren aurkako isolatzailea.

Ez dugu ardoaren presentzia nabarmenik nabaritu Porton, bertako ardoak famatuak izanik ere.

Aluminiozko esku-eskailera asko dago salgai dendetan: azulejozko koadro horietako batean ikasi dugu gereziak batzeko erabiltzen dituztela edo zituztela behintzat.

Hor behar dute Duero ibaian Zamorako kartzelan tunelgintzan atera genituen lurrak, hustubideko urak ibaira eraman zituenak.

120 kilometro, Portora joan-etorrikoak.

Ñir-ñir egiten dute hosto artetik aurreko magalean geratzen zaigun Braga hiriko argi horixkek. Zeru erabat garbian Gurdi edo Hartz Nagusia izan dut ikuskizun aspaldiko partez. Tamalez ahaztu zaizkit garai batean ezagunak zitzaizkidan gau izartsuko hainbat izar-irudi eta irudion izenak.

“Txirringaren aienean”. Amaia Elosegi-Esther Mugerza:

 “... TATTAPANI”, Indian, URBEROAGA Bizkaian.

Ekainaren 4a. Ostirala.  P:4a.

“Harrien lauhazka”. Iñigo Aranbarri:

* “Norberaren baitako paisaia mina”. Natur paisaia eta giza paisaiak laguntzen ahal digute baitako hori ikusten, baita begiratzen ere. Bidaiatzeak badakar norberaren ezagupena,  aldi berean baita barne paisaia horri begiak ixteko ihesbidea ere.

Ez dago kanpalekua VISArekin ordaintzerik. “Oraindik ez dugu”. Liberalismoaren eta gaur egungo zapalkuntzaren ezaugarri den tresna modernotzat dute hainbatek txartela. Tresna baliagarria zaigu bidaietan, ezin uka diru jabegoaren amarrua dela batez ere.

Kanpaleku aldaketa. Solidaritateak fin jokatzen du kanpinean nahiz albokoari entxufearekin iruzur egin. Nire susmopeko batek lagundu digu etxatoiarekikoetan. Erruduntasunak kosk egin ez badio barrutik....

Zeru urdin argitu zaigu eguna, argitasunak agian bazterrak begi onberagoz begiratzera bultzatzen gaitu: ia-ia politak daude Braganza inguruak, bere lur landu eta zuhaitz bakanekin.

Olibondoek, tarteka almendrondoek, hartzen dituzte mendi-sail osoak Romeun. Mirandela ondoren, nahiz atzo etxeei begiluze erreparatu ez, uste baino aldatsagora luze eta pikoagoak ditu errepideak, %7koa izateraino pikoak. Amarante aurrean %8ko gainbeheran  doa zuloraino kilometro luzeetan malda pikoa balkoidi bihurria bailitzan. Mahastia da nagusi Vila Real inguruan. Hori daude jadanik galsoroak. Hitsak dira zeharkatzen ditugun mendiak: eukaliptoa ez bada, pinua, sastraka edo otea. Mendi magaletan, herriak.

Herenegungo asto filosofoa leku berean zegoen gaur ere burumakur auskalo zer hausnartzen.

Amarante, mendi magalean, magaleko tontortxoetan behera zein mendi barrenean  hedatua, zabaleraz eta etxe-horratzez erraldoi, zuhaitz artean gordeta bezala ikusi dugu errepidetik. Bertakoa omen ardo berde entzutetsua.

Ez da aldatu paisaia Amarantetik aurrera: mendi hitsak eta magaletan behera hedatutako herriak. Landuak daude herri inguruko lurrak.

Bitxikeria da mendi-tontor bateko konoaren puntarenean zutikatzen den  tantai eoliko bakarra, zirrara sortarazten du, inguru osoari halako kutsu berezia emanez: bada nekazari aurrelariren bat malda horretan, nekazal etxerako argindarra sortzen duena, gizaki ikusezin baten aztarna mendiarte mortu honetan. Bakardade sentipena dario errota zuriari. Bada lautadaren bestaldeko mendizerran tantai eoliko mordoa erreskadan, baina hori ikuskizun ezaguna zaigu,  Portugalen ikusitako lehenengo eolikoak badira ere. Belar-meta luze, garai baina batez ere estuak; zuhaitzari lotuta edo zuhaitza ardatz zaiela daude zenbait: bitxiak eta ezohizkoak.

Autobidea aukeratu dugu aldaketarako bideberri bihurriaren ordez, luzeagoa arren, bera da motzena, eta erosoena.  Nahiz garestiena. Erabakigarria da segurtasuna etxatoiarekin bidaiatzean. Autobidea ere ezin dugu VISAz ordaindu. Ez dugu gasolindegirik aurkitu Amarantera arte, herrira atera behar da gasolina bila atoiarekin deseroso bazaigu ere. Zubi erraldoi batez  zeharkatzen du, zuzen, autobideak lurraldeko beheragune oro, inguruko armonia erabat suntsituz.

Aguas Santas herria izan dugu gaur, atzo Pedra Sagladas izan genuen: bataiatutako herriak.

Eukaliptoa egin zaigu bidaide, ez gaitu utziko Porto inguru osoan zehar Braga bertaraino; mendiak ez ezik bazter oro estaltzen dute eukaliptoek; lautadetan, aldiz, mahastia nagusitzen da.

Peñafiel, malda leun batean behera zabal hedatua, lur landu eta baratzaz inguratutako etxez osatutako herria. Izan behar du inguruan ibaia eta airea  kutsatzen dituen paper fabrikaren bat.

Eslovakia eta Txekia ditugu gogoan Portugalgo etxebizitza bakaneko herriok ikustean, bakoitza bere baratzez edo lorategiz inguratuta, erreskadan. Anarkikoa deritzogun herri hauen egitura izan daiteke berezkoena, bere etxe inguru landuarekin bizi da bakoitza, lurra bizitzari lotuz, edo alderantziz. Lurretik ihes egitera, kale-hesi barrura behartu zutenean, gizakiak begi bat gehiago ezarri zion bizitzari lotzen zuen kateari, iraupena ahalbideratzeko nahitaezko begia bazen ere. Napoleonen asmakizuna omen kale artez gurutzaturiko kale-sareak: ze arrazoik bultza ote zuen kalegintza edo herrigintza berri hori.

Valongo, izugarri zabala malda-azpi batetan, ez da inola ere erakargarria.

Garaiak  dira mahatsondoak, kordak zutik jasotzeko aproposak, Italiakoen antzo.

Ez dago ez geldiunerik ez zerbitzugunerik autobidean, Porto eta Braga arteko auto joan-etorria trinkoa bada ere, agian tarte motza delako eta gehienbat bertatik bertarakoak dabiltzalako.

Eliza gutxi ikusi dugu errepidetik herrietan.  Ez dira inola ere deigarriak elizok, ez dira nabarmentzen Europako goialdean bezala; herri barruan galduta lez daude, herriko etxeteriaren berdintsuak dira bai tamainaz bai kolorez. Eliza pobrea, herriari lotua. Dorre punta-luze gailen bakarren bat besterik ez dugu ikusi gaurko bidaia osoan.

Braga zeharkatu dugu kanpin bila. Hiri handia da, ertzerago eta kaskarragoa, erdigunerago etxeak elkartu eta batuago. Ez du ezer berezirik. Izugarri ugaritu da autoteria, trinkoa da, asko dira bai aparkatuta daudenak bai ibilian dabiltzanak.

Kanpina. Aspaldikoa, harizti piko bateko maldan kokatua, harrizko hormez egokitutako mailaz egituratuta, haritz sendoen babesean; esparru txukunak eta atseginak dira, begiratu batean erakargarriak, baina inola ere ez erosoak autoa, are gutxiago etxatoia, bertara sartzeko. Auzo dugun futbolzelaiko hormatzarrak ditut ikuspegi leiho bestaldean idazterakoan, horrela kokatzera behartu gaitu sarrera ezerosoak, egoki eta eroso izan dezagun gutxienez irteera. Italiar batek lagundu digu etxatoia bere tokian egokitzen; berritsua baina adeitsua, jakin zekien ez dela erraza bakoitzaren esparrura sarrera;  adi egon zaigu urrutitik, lehen unetik, berehala hurreratu zaigu laguntzera. Ezagutzen du Euskal Herria, egona da bai Bilbon bai Iruñean Galiziaraino oporretan joan zen batean.

Futbol partidua ikustera joatea erabaki dugu partidurik balitz asteburuan.

Braga. Hiri zaharra, plaza ugari zabal zaindu biziak  dituen hiri atsegina. Oinezkoen kale-sare zabalak osatzen du erdigunea, saltoki erraldoi bihurtutako gune bizi-bizia; antzinako etxeen ukitua gordetzen duen Erdiko Etorbidea da hiriko ardatz nagusia. Ez du ezer bitxi harrigarririk, baina bai eraikuntza ederrik, bai zeri begiratu eder askorik; elizak nabarmentzen zaizkio batez ere; erakargarriak gertatzen zaizkio  hainbat eraikin, zaindu gabeak dauden arren; jendarte atseginak erakartzen zaitu kale-sare eta plaza erakargarrietan. Itzultzeko irrikaz utzi gaituen bisita oparoa: plazera izan zaigu ibilia eta hainbat bazter ikusi gabe utzi behar izan dugu, arrats berandua baitzen. Coimbratarren etxeak, manuelino deritzon jiteko eraikina; harrizko leiho eta ate-inguru zizelatuak ditu. Jauregiari lotuta, zurezko santu-irudi atsegineko erretaula antzinakoa gordetzen duen kanpotik irudi landuz edertutako kapera. Kapera honi berari itsatsia kanpo-horma oro azulejo ederrez estalia duen bigarren kapera bat. Populo Plaza: erraldoia, komentua omen baina  jauregi ederra da; ataurrean, alboetara mailadia eta ate gaineko aterpea duten bi eraikuntza. Agrologo Kondearen Plaza: izugarri zabala eta modernoa, saltokia ere bada. Se katedral: ate erromaniko ederra duen elizatzar bat besterik ez da albotik begiratuta, baina gotiko loratua da sarrera nagusia, euskal hargin edo eskultoreen lana, non ba omen guk erreparatu ez diogun santu-irudi famatu bat; burdineria ere bikaina du; kontraste handiko barnealdea: arkuz egituratutako erdiko  nabe austeroa eta alboetako harrizko 8 satu-irudi deigarriak; korua eta organoa esplikaezinak dira: barroko ikusgarri loratu urre kolorekoak, zur landua elkar lotu eta erabat bihurritua; bataio-ponte erraldoi zizelatu loratua, manierista omen; jauntxo baten hilobia dirudi aurrealdea iruditxo zizelatuz dotoretutako aldare nagusiak; eliza erdian morrosko baten irudi digante zizelatua hilobi gainean; koadro eta kapera erabat loratuak presbiterioan erdigune austeroarekin ezkongaiz. Klaustroa: museoa bailitzan hartu behar da, zabala eta trinkoa, hango aldare, santu-irudi, antzinako irudi xelebreak asko... ez du akaburik bere trinkotasunean, ia nahasian, esplikaezina, joan eta ikusi behar den horietako bitxia; Portugaleko Amabirjinaren deitura guztien erakusketa bat ere bada bertan, estanpa pila klaustroa ia osoki hartuz.

Amabirjina eta Gurejaunaren aurrean otoitz egin zein klaustroa ikusteko etengabeko sartu-irtena dago katedralean. Ilaran daude debotak Amabirjinaren aurrean  errezoka, elizainak lorez zuritzen dituen bitartean irudiaren oinak eta ingurua. Debozio osoz dabil jendea klaustroan ere, errito erlijiosoa bailitzan begiratzen die irudioi.

Santa Gurutz eliza: erabat ezberdina: presbiterioko hormak izan ezik dena da urre-kolore eta zapi gorri, itxura bitxia ematen diote alboetako urre-koloreko 12 balkoik; erabat lore zuriz betetako zazpi mailako mailadi erraldoi baten gailurrean dago Gurejaunaren kustodia... dena da deigarria eliza honetan, artelanik ez badago ere.

Eliztar pila dator eliza honetara ere bukaerarik gabeko sartu-irteneko bisitan. Harriduraz begiratzen nien, bizi-bizirik diraute hemen .aldutzat jotzen nituen gazte-gaztetako eliza-erritoak: belaun biko belaunikatzea egiten dute gehienek, bi belaunak lurrean, buru-makurtze eta guzti, debozio osoz.

Populo eliza: elizako horma oro da azulejo, izugarria, gizarteko herri-bizimolde eta usadio ezberdinak adierazten dituzte azulejooj, presbiteriokoek batik bat, erraldoiki. Ugariak dira irudi piloz osatutako aldare barrokoak, ez da falta ere pulpitu karratua. Eliza honetan ez dago Gurejaunik, ez dago lorerik,  zurtz eta biluzik dago kustodiaren kokalekua han goian mailadi erraldoi baten hegian.

Euskaldunok badugu nolabaiteko lotura Bragarekin, arteak eragindako lotura hain zuzen: artista euskaldunak, harginak alajaina, ekarri zituen Gotzain batek XVI. gizaldian Bragara katedralaren berrikuntza lanetarako. Beraiek eginak dira katedraleko gotiko gehigarriak. Beraiek eraiki zuten Bizcainhoen Jauregia deitzen den eraikin aparta. Jauregia datzan kalea bera ere Bizcainhoen kalea deitzen da. Berebizikoa da beraz  euskaldunon presentzia hiri honetan.

Kultur eskaintza zabala du Bragak: kale antzerkia, txotxongiloak... Suzko-errobeden hotsa entzun dugu gauez, musika hotsa heldu zaigu.

Oso barrokoak dira bragatarrak: oso apainduak, nahasiak, bihurriak dira plazetako lorategiak ere.

Sanjuanak dira Bragako jaiak. Ospetsuak omen: hasiak dira jadanik jaietarako hiria dotoretzen, apainegi, koloretsu, bitxikeria askoz dago dena: hiri barrokoa, jaietako apainduretan ere.

Ez da nabarmentzen turista atzerritarrik.

Braga bezalako hiri handi batean ere ez dugu izozkirik aurkitu.

EL PAIS egunkaria bai aurkitu dugu, aurkitu dugun Espainiako egunkari bakarra. Oraindik ez zaigu joan egoera politikoari buruzko kezka, baina urrutiago eta lasaiago gaude, hauteskunde zurrunbilotik at.

6ak eta erdietan ixten dituzte dendak, ordu horretatik aurrera etxean gordetzen dira herritarrak, mortu bihurtzen  dira kaleak. Euskal Herrian ikasi ez dugun Europako ohitura dute Portugalen ere, betikoa edo ikasi berria?.

Oso Portugalekoa da azulejoa, eliza oro dago azulejoz edertua, azulejo ederrez gehienetan; etxe-fatxada askok ere, osorik ez bada gutxienez zati bat, azulejoa du edergarri.

276 kilometro, Iparreko giroan oraindik.

Auzo ditugu igelak, ingurua betetzen dute bere korroka ozenez.

Zapalak dira komuneko ur-andelak. Hemen bada komun bakoitzean papera, erabilitako papera berriz paperontzira bota behar da, ez komun-zulora guk ohi dugun bezala.

Komun ate osteko grafitiak: “Adoramos joder en grupo”, “Aqui ?amos al pito as duas manos”, eta ulertzen ez ditudan hainbat batzuk esku ahalkeren batek irakurtezin bihurtuta.

“Txirringaren aienean”. Amaia Elosegi, Esther Muguerza:

*  “Jakinmin asegabeko begiradak”  botatzen omen zieten bertakoek. Bidaiari ikusminarenak izan ohi dira horrelako begiradak.

Ekainaren  5a. Larunbata.   P:5.a

“Harrien lauhazka”. Iñigo Arambarri:

* “Esan itxarotea ere badela bizitzea”. Itxarotea da batez ere, agian funtsean, bizitzea.

Iñigok esango lukeen bezala, langarrez esnatu,  baino gerora zaparradan “mutildu” egin zaigu eguna, “zerua berunezko egin da”.

Bikote gazte portugaldarra dugu auzo atzo ezkero, denda txiki bat ere agertu zen azken orduan: gazte bikoteak asteburuan elkarrekin egoteko parada bila. Horrez gain Portugalen ere bada kanpadendetan asteburuak egiteko ohitura, askorik etorri ez bada ere.

Zirku-furgoneta dabil ikuskizuna iragartzen, PSko autoa ere hor entzuten dugu boto eske: biak ere komedianteak, zirko gizonak biak, baina, langile zintzoak ohi dira zirkokoak, politikoak ez.

IPARRARALDE  GOIENA

Bidaiako iparrenera joko dugu gaur.

Aldatu zaigu bai giza paisaia bai natur paisaia, jantziagoa da iparreko alde hau, atseginagoa, alaiagoa, berdeagoa, biziagoa; erabiliak daude lurrak, etxeak ugariagoak ez ezik argiagoak eta zainduagoak dira; jarraitzen du lurralde menditsuak, jarraitzen dute eukalitadiek, jarraitzen mahastiek baina jarduera biziagoa da hemengoa, bai industriagintzan bai lurlantzan, ugariagoak dira lantegiak zein lur landuak; etxeak maldaz behera datoz zapaldetan, maldaz behera datoz mahastiak ere; ilara estuetan lur landuak inguratuz antolatuta daude gehienetan mahastiok, bi metrotik gorako goierakoak dira, parralpea osatzen dute, eta hainbatek granitozko habe karratuak dituzte euskarri; baina bada ere bestelako mahatsondo moskoterik lur-zabalera osoa betez.

Altxorra ala izurritea ote eukaliptoa?. Agian gauza biak.

Metro erdiko altuera motzean pilatzen dituzte gari azaoak, elkarren jarraian jartzen pilotxook  eta  pilo bakoitza goiko muturretik lotzen kono itxura emanez. Ikusi ditugu ere pilook bata bestearen baitan sartuta, ikusi ditugu pilook 3 metroko altueran arbolatik zintzilik, ikusi ditugu zuhaitz enborraren kontra lotuta baita hesola luze batean sartuta ere: belarra edo lastoa metatzeko bere teknika ezberdina garatzen du herri bakoitzak, denak egokiak, bakoitza une eta baliabideen araberako arazoei aurre egiteko asmatuak, premiak berak eraginda.

Autoteria ugariak hartu du gaur errepidea, agian asteburua delako. Bada gidari ipurterre buruarinik, aurreratze ero arriskutsurik egiten duenik.

“Navarra” oihu egin digu batek herri batean: Nabarrerian iturritik jauzi egindakoren bat segurutik.

Hauteskundeetarako propaganda asko jartzen du CDUk ere. Hala dio kartel batek: “Soares aukeratua dago jadanik, orain lan egingo duen jendea aukeratu behar da”. Herriaren ustea gizenduz, edo ziurtatuz.

Barcelos. Hirian sartzea kosta zaigu lehenengo, sartu ondoren berriro pausoak egoki bideratzea izan da kosta zaiguna, ez baitiogu non dagoen antzik eman alde zaharrari. Batasuna eta nortasuna du alde berriak, zabal eta argitsu egindakoa da. Alde zaharrean Campo da Feira edo Campo da Republika plaza izugarri zabala da, zuhaitz ederreko zuhaiztia; feria-gune bihurtzen da ostegunero, gaur aldiz aparkaleku; urik ez duen iturri ederra baina kolorgetua du erdian. Plazaren ertzean Gurutzeen eliza, oktogonala, ia borobila, bakana, bitxia eta berezia bai barne egituran bai apaingarrietan, erdi-erdiko ganga handi garaiak ematen dio argia eta arnasa. Oinezkoen kalea, fatxada eder asko dituen kale zaindua. Azulejozko  fatxadak,  dorre karratu sendoa...

Ba dira pelhourinoa, eliza eder bat eta Barcelos Kondeen jauregi itzela ere,  baina noraezean eta deseroso aurkitu gara herri honetan hasieratik alde egin duguneraino. Hankaz gora daude bai plaza ingurua bai oinezkoena, ia ibiltezin, ezatsegin, berrikuntza lanak direla eta; jauregira eta eliza nagusirako kalea erabiltezina dago, bisita bertan behera uztea erabaki dugu, beraz.

Fatxadako bao-gune orok du bere  zenbakia, ateek nahiz erakusleihoek, etxe bakoitzak, beraz, hiruzpalau zenbaki ditu; ez dakigu zein zenbakira zuzendu beharko den posta!: lepoa zergak kobratzeko amarrua dela!.

PSk mezu ozena zabaltzen du eten gabe boto eske plazatzar osoan egoitzako balkoidian zintzilikatutako bozgorailuetatik, ingurune publikoa bere mesederako lapurtuz, plazako airea lur zoroa bezalatsu jabego eta ondare publikoa ez balitz bezala. Herriaren jaun eta jabe egin ohi da agintari oro herri orotan. Portugalen ere.

Praka luze beltzeko hankapaloek eskaini dute emankizuna turismo bulegoa den dorre alboko zabalgunean.

Oilarra dela irudi nagusi, zeramika argia, koloretsua, ber-bertakoa, bitxia, da saltokietan eskaintzen dutena.

Nondik ote Portugalgo oilarraren eta Errioxan Santo Domingoko oilarraren historia berdina, nondik historia bien lotura; agian istorio berdintsu gehiago ere bada: nork nori?, non iturria?.

Eukalipto baso erditik doa kilometro askotan errepidea;  eukaliptoek zein ezagutzen ez ditudan enbor sendoko zuhaitz ikusgarri garaien orri berdeko ganga edo arkuteriak etorbide bihurtzen dute ibilbidea.

Viana do Castelo.

Santa Luzia Santutegia gailentzen da gazteluaren ordez mendi gailurrean, beti zelatan; santari dagokionez, begi-bista ez ezik ikuspegi ikusgarria eskainiz. Erdi Aroko jitea du hiriak; kale-sare zabala, laua eta atsegina da herri osoa, bata bestearekin artez gurutzatzen diren kale zuzeneko sarea, plazak sortuz tarteka kale-gurutzetan. Eraikuntza eder ugari, zertaz goza asko: joan, ibili eta begiratu, ez zaio bisitariari damutuko. Granito argia da nagusi eraikuntzan, presente dago azulejoa hainbat fatxadetan. Errepublika Plaza da hiriko bihotza, handia, eta ederra, ederragoa egiten dutelarik bizpahiru eraikin ikusgarrik. Katedralak gotorlekua lirudike sarrera gotiko eta arrosetoiarengatik ez balitz. Xalotasunak erakargarri bihurtzen dituen 4 gargola zapal etxetxo zaharkitu galdu baten teilatupean. Miserikordia etxea, hainbat jauregi eta etxe eder, ateburu, ate-gain eta ate-buelta zizel lanez edertuak... ibiliko aurkikuntza atseginak dira. Dendateria txukuna eta salgai tentagarriak. Geltokiak berak geltoki ororen ukitu misteriotsua eta jite ukaezina du. Luze eta zabal doa Lima ibaia hiri ertzetik, irekia, arnas handikoa; ibiltoki eta lorategi bihurtu dute bere ertza, hainbaten elkargune eta antikuarioen saltoki; bazkal tokitzat aukeratu dugu guk.

Zikloturistek bilkura edo ibilaldia dute gaur, hartua dute plaza nagusia ez ezik herria, hainbat eta hainbat elkartu dira kontent eta harro bere buruez.

Plaza nagusia eta ibai ertza salbu, hila dago hiria eguerdian dendak itxi ondoren.

Eukaliptoz zamatuta dago atzerritar itsasontzitzarra: bere herrietan landatu nahi ez duten zuhaitz kutsatzailearen zur preziatua daramate giza eta herri eskubideak aldarrikatuko duen papera egiteko.

Hara non aurkitu dugun Bizente Ramirez lagun batekin, bi eibartar Portugaleko Vianan: Ertzaintzak edukitzera behartzen omen duen motordun batelentzako gida-baimen bila honaino etorriak, hemen bizkorrago eta merkeago ateratzen dela eta.

Itsasertzez doa errepidea Vianatik aurrera. Kirria dago itsasoa, haizea dabil, lehorrean bare bagaude ere. Jai giroa da nagusi herrietan eta errepidean, jaiko jantzita jendea eta astean gordeta eduki ohi diren autoak ere arratsalde pasako ibilian errepidean.

Vila Praia de Ancora. Turismo-gune erraldoia bihurtu dute arrantzale herritxoa zena, elkarren gainean pilatuz doaz  itsasotik mendi-magal garairaino etxeak.

SS matrikula bat: etxe berrirako ezkontaurreko ehunak erostera etorriak ote hauek ere. Horretara etorritako batzuekin egin genuen topo aurreko bidaia batean.

Caminha. Harresiz bildutako herritxoa, antzinako kale-sare eta harrizko elizarekin. Egonak gara aurreko batean, gaur aurrera egin dugu geratu gabe. Hemen ikusi genuen kalean lehenengoz  Vila Realen ikusi ditugun kapa gorriko anaikide horietako bat, harridura eta Erdi Arora jauzia izan zen.

Burgosko Epaiketan nire abokatu Ramon Kamina zena gogoratu dut.

Minho ibaia itsasoratzen da Caminhan, zabal eta axal: jite berezikoak dira bateltxoak, azpi axalekoak, ur-azpi azalera egokituak. Aurrean Santa Tecla mendi puntazorrotza dakusagu, Galiziako azken mutur eta behatoki.

Ibaiaren albotik goaz bidaia atseginean. Mahastiak, eukalitadiak, baratzak, lur landuak diraute; zuhaitz asko dago baina basorik ez. Mendiak burusoil berdeak dira berriro. Aurrez aurre Galizia, Fragaren feudoa.

Vilanova de Cerveira, Minho ertzean. Ibaiaren bestaldean, Galizia. Bisitari askoko turista-herria. Nabariak zaizkio dotore izateko ahaleginak sarrerako belardi, oroitarri eta eskulturan. Ibai ertzean herriok ohi duen Miserikordia, baina batez ere aipatzekoa da antzina gotorlekua izaniko hiribildu nanoa, nanotasunagatik erakargarria, funtsezko osagai oroz osatua: atea bikoitzeko sarrera, eliza, etxetxoak,  kanpai-horma nanotxo pospolina, ur-putzu sakon zabala nora norbaitzuek ohi denez txanponak botatzen dituzten, zutabe leun baina garaiko pikota, pelourinhoa, benetan xumea: harrizko besorik ez duenez lau burdinetan lotzen ziren auskalo ze erru egin zuten zigortuak; harresien oinetan Minho ibaia. Karratu zuria da herriko elizaren dorrea, inguruko eliza ororena bezala; teilatua, aldiz, lainoetara doan estalki zorrotza; eliza barruan S. Kristobalen  irudia da erabat  bitxia, hain da erraldoia, gehiago dirudi buruhandi koadrila batetik ihes egindako digantea, bizkarrean zuriz jantzitako Niñojesus xelebre bat duela.

Merkatu da gaur ibai ertzean.

Kanpin-leku ugari da inguruan. Gaur bai ikusi ahal izan dugu etxatoi portugaldar ugari: itsasbazterrera dator jendea itsasoaz gozatzera, ez lur barrura harriak mirestera gu bezala.

Valença do Minho. Mendi-zulo gainetik zubi batez banatu edo lotutako gotorleku bikoitzak osatzen du hiria, gotorleku bakoitzak herri bat gordetzen du, bakoitza herri baten osagai guztiekin. Erdi Aroko hiribilduak bere antzinako hartan gordeak. Bina eliza ditu bakoitzak; etxe ederrak gordetzen ditu. Gotorleku biak arropa eta ehun saltoki bihurtuak daude, ehun denda da hiri osoa,  lourdes bat. Oinezkoa, autoa, ehuna eta dendak dena nahasian, korapilo erraldoi batean; oinezkoa, autoa, ehuna, dena gainezka kale estuetan.

Eliza urreko plazan biltzen da hiriko gaztedia, jendetzatik urrun, nahiz gertu egon.

Berriz ere kustodia edo ekisainduarentzako erakustoki edo agerleku erraldoia, mailadi zabal baten goian, ia sabaian. Korpusti Eguneko prozesioko loreak galtzadan diraute oraindik, zapalduak, jadanik ustel itxuran.

Iruditeria naif harrigarria kapera batean, agian herriaren artea edo sentipenen ezaugarria bere itxura arlotean.

Tui hiria bestaldean, tontor galiziarra da, eliza gailen duela, herriko edertasuna erakutsiz.

Izugarrizko zubitzarrak  eta lubakiak ditu autobideak, inguruaren oreka erabat hautsiz. Gogoko dugu ikuspegi berdea, erakargarriak horma zuriak eta  teilatu gorriak,  atseginak mahasti garaiak. Eliza dorreak nabarmentzen dira baina teilatu orratzok apaltasuna erakusten dute bere zorrotzean ere, ez dira zerua zulatuzko dorre puntaluzeak: lurrari itsatsiagoa dago nonbait lurralde honetako herria eta eliza.

196 kilometro, jendartean, itsasertzekoak gehienak.

Suzko-errobeden soinua nabarmendu zaigu gauerdian, jai giroan dago hiria.

“Txirringaren aienean”. Amaia Elosegi-Esther Mugerza:

* “berriak zaharra hilotz”. Gaurkoa dugu egunero egun berria!!!, baina hurrengoa dugu beti amets denok, hurrengo eguna da beti  berria, geroa da beti esperantza; berez etorriko da egun berria, nahitaez, nahiaren eraginetik at. Ez da esperantzarik gabeko bizitzarik, esperantzak baina hilotzaren hazia dakar berarekin: bizitzaren kontraesana

Ekainaren 2a. Astelehena. P:2.a

“Harrien lauhazka”. Iñigo Aranbarri:

* “Argi iheskorrak noiz pitzatuko hodeien pisua”. Atzoko trumoia deskribatzeko era egokia.

* Idaztea “urduri ekiteko bere burua berdintzen duen bideari...” : Bidaiaren lehen egun honen deskribapena ere bada.

* “Aurpegirik gabeko txorimalo” asko dabil hauteskundeotan.

Goizeko 7etan atera behar izan dut ohetik ez ezik etxatoitik ere argindar arazok zirela eta; ikusgarri ederra zirauen txori-kantuen zurrumurrua.

Aldizka badirudi gertakizunak kontzienteki jartzen zaizkizula aurka, zure okerrerako hari ikusezinei eraginez darabiltzala ezezagunen batek.

Kanpìn-denda nanotxoa dute gure albokoek etxatoiaren ate ondoan: txakur zahar batentzako txabolatxoa.

Lurrean zabaldu dien zapi umel batean garbiarazi die oinetako zolak bi emakume alemanei komun-garbitzaile emakume gizenkote sendoak oraindik busti zegoen zoru garbitu-berria zikindu ez zezaten: bere etxean etxekoekin bezalatsu.

Braganza.

Duela 5 urte egonak gara bertan, Sanabriatik egun bateko sartu-irtenean, ez dut ezer gogoan, baina ikusi ahala lanbropean bezala marrazten zait dena, lauso, oroitzapen-pantaila ezkutuan.

Hiri zahar eta zaharkitua, nahiko aldrebesa, han-hemenka sakabanatutako auzo eta etxadiz osatua; harrizko etxe, ate eta leiho interesgarriek erakusten dute iragan ospetsua. Ez du ezer bitxirik, herri zaharrei darien xarma eta malenkonia bai. Garbia egonik ere, txukun planta falta zaio. Alde zaharra du erakargarriena, batez ere gaztelua eta harresi barruko zaharra: bi alde  zahar ditu, harresi barrukoa bata eta harresi azpikoa bestea.

Hiribildua. Hiriko gune bitxiena, miniaturazkoa dirudien antzinako hiria, nanoa, kale-sare bihurri estua harresi barruan, plazaren inguruan eliza, dorrea eta Domusa. Tontorrenean plaza eta tontorretik behera, etxadia. Ikuspegi ikusgarria tontorreko balkoiditik, mendialde zabalari begira. Domus deituriko Udaletxe zaharra: Portugaleko udaletxe zaharrena omen, eraikin irregularra, barneari argia eta arnasa emateko arkutxoz osatuta teilategal azpi dena. Gaztelua, ber-bertatik harresiz inguratutako dorrea, jostailuzkoa dirudi bere gotortasunean ere, militarren museo bihurtuta gaur egun. Kale-sareak ez du graziarik, hondatua dago, nonbaiten bizi behar eta bertan sartu den jende pobrea bizi da, monumentu diren eraikin nagusiok daude soilik turistentzako zainduak eta gordeak.

Hiri berria: aldatsean eta aldats artean, gora-behera aldapatsua. Bi kale paralelo luzatzen dira hiribilduaren eta SE aurreko plaza bitartean, bata bestea baino gorago, gorengoa delarik bietan dotoreena, erdigunekoa da kale dotoreena, harri-zoru argiko luzea, kale zaharrez gurutzatua. Nahiko utziak daude etxeak hiribilduan antzera, agian jende gutxi bizi da, ahal duenak auzune berrietara jo du hemendik ere; baina bada eraikin ederrik, ederrak izanik aldi berean xumeak.  La SE aurreko plazan pelhurinoa edo pikota zaizu deigarria, dotorea, harrizko zutabe zizelatua. SE: habearte bakarreko elizatxoa, non harritzen zaituen aldare barroko erabat loratuak, behetik arku aldetik baino estuagoa den erdiko egitura bitxiko arkua nabarmentzen zaiolarik; ikusminarentzat deigarri da aldarea dirudien horma-zulo batetan erretaula bailitzan arasetan eta ontzi bitxietan jarritako erlikia pila; karratua da hemengo pulpitua ere: eliza kanpotik du pulpitura sarrera, ez eliza barrutik; azulejoak; zur pintatuzko organo karkaxa bitxia. S. Bizente eliza: presbiterio osoa da barrokoa, erabat loratua, alboko hormak eta erretaula dena da zer oso bat; pulpitu karratua, zurezko iluna metal urre-kolorekoz apaindua; sabaiaren erdian Kristo berpiztua zurezko taila naifa tripaz behera elizara begira etzanda eta bizkarra sabaira itsatsia; azulejoz dotoretutako hormak.

Ia eliza denak dira barrokoak Portugalen, barroko berdinekoak. Portugaleko barrokoak baina ez du zerikusirik Austriako elizetako barrokoarekin. Austriakoa kolore argikoa da, bizia, Portugalekoa ostera urre koloreko iluna, astuna. Erruz ibili zen nonbait urrea Portugalen.

Begi bistakoa da herrialde honetako azulejo kultura.

Hauteskundeetan dabiltza Portugalen ere. Europarakoak soilik hemen. PSren propaganda edo Soaresen aurpegiaz baliatuzko karteleria nabarmentzen da. Alderdi komunistak jarraitzen dio paper ugaritasunean.

Etxe berri zenbaiten ingurua nahiko utzia dago, urbanizatu gabea, harez zein lokatzaz itxuragabetua.

Menditsua da Villa Realera bideko lurraldea, errepideak gora eta behera egiten du, zuzenenetik beti; hiru bideko errepidea, goranzkoa ohi denez bikoitza; errepide zorua, eskasa. Ez da ganorazko baso bat ikusten. Etxe bakanak han hemenka barreiatuta mendi malda eta herri inguruetan, anarkia itxura emanez, bakoitzak nahi duen tokian jasotzen du bere etxea. Anarkiak ez lioke inportako etxe politak balira, baina etxe erabat arruntak dira herrietako etxetxo berriok ere.

Etxegintzan nabari den  anarkia nabari da sarri gidaritzan ere, bai kale artekoan bai errepidekoan: ipurterre asko da hemen ere.

Macedo de Cavaleiros. Izen bereko seme ospetsu bat jaio zen herri honetan harri batean hitz zizelatuek diotenez: nork nori eman zion izena?. Teilateri gorriko zabalgunea da herria goitik begiratuta. Berriztatze ahaleginean murgilduta dago. Erdigune zaindu eta txukuna: bor-bor dotorean dauden Udaletxe aurreko iturriak, azulejozko iturri ederra, lorategi eta berdegunetxoak, kale zainduak...; erdigunetik alboetara, baina, etxe erori pila eta zoru lurrezko kalexkak dira kontraste latzak.  Harrizko eraikuntzak, harrizko sarrerak, zutabe gaineko harrizko aterpea...  bada etxe ederrik herriko hautsak harrotu nahi dituen oinezko begiluzearentzat.

Beltza da hainbat eta hainbat emakumeren jantzi-kolorea: dolua, alarguntza, agian nagusitu ondorengo ohitura besterik ez.

Emakume zahar zirraragarri bitxia tokatu zaigu gertu kalexka zahar batean, pobreetan pobreena zirudiena, aurpegia mila tolesduraz sinestezin zimurtuta.

Ez dago komun publikorik herrietan, Euskal Herrian bezala Portugalen ere.

Gurdi bitxia jarri dute jatetxe batean sarrera dotoretuz: desagertua da jadanik gurdia bideetatik; pobrezia ordea ez, autoa ugaldu bada ere.

PCren propaganda nagusitzen da Macedon. Herri pobreek gehienetan eskuman edo eskumaranzkoetan jartzen dute ba itxaropena. Pobreak norbaitek ezinetik aterako duen itxaropenean, besteengan jartzen du etorkizuna, dirudunengan sarri, beraiengan soilik dagoela pobreen indarra eta itxaropena sinetsi ezinik.

Errepide berriak bigarren mailako bihurtu duen errepide zaharretik ekin diogu. Herri-bideetatik ere.

Gerezi saltzaileak jartzen dira errepide ertzean, erosle bila.

Sezulfe. Mendi-gaineko edo mendi magaleko behatokia zela uste genuen, baina errepidea gerritik doakion mendia da izen horrez ezagutzen dena. Mendi eta errepide osoa da behatoki, paisaia zabaleko menditeria osoa izan dugu goitik mende. Ikuspegi zabalez gozatuz bai, baina mendi osoa zeharkatu dugu behatokira noiz joko, argazkirik atera gabe argazki bat behatokitik ateratzeko itxaropenean; jabetu garenean, alde eginak ginen bila genbiltzan ingurutik. Beherantz, aldatu egin zaigu paisaia: arte ederrak, intxusak, gaztainondoak… baso sailak osatuz, edo   zuhaitz bakanak  barreiatuta... dena anarkia osoan.

Ez da etxerik ageri, bikotea ikusi dugu mahasti batean lanean eta umetxoa errepidean, etxerik ere ageri ez zen inguru bakartienean.

Bi antxume izan ditugu errepide erdian.

Beltzez jantzitako emakumeak ikusten dira sarri, jantzi beltz gorrizkatuez, buruzapia daramate gehienek. Herriak ez dira inola ere erakargarriak, etxe soltez osatuak, bat hemen bestea han, atzerriko diruekin bakoitzak bere ondasun-lurrean bere etxea jaso bailu, atzerrian egonik herriratuek bakoitzak bere lurrean egin bailute, gailegoek bere herrietan lez. Bazterrek ere ez dute xarma handirik udaberriz dena berde egonik ere: soro handirik bat bera ere ez, baratz asko, fruta-arbolak ere bai, baita mahasti batzuk ere; mendietan ez dago ezer: belarra, otea, pare bat asto eta ezer guti gehiago, baina otea nagusi denez, otalorez hori-hori dago ingurua, soil baina dotore. Mendi-zuloetaraino  adarrak zabaltzen dituen urtegi luzea.

Bide txikietan diraugu; aldatuz joan zaigu ingurua, mendiak ez daude egon erabiliak, baina herri inguruetako bai mendiak bai lurralde oro landuak daude, batez ere olibondoz aberastuak, gerri meheko olibondo gaztez gehien bat.

Jerusalen de Romeu. Nekazari herrixka petoa omen. Museoa ere ba omen du. Guk pobre jitea darion etxe baxu-baxuko herritxo zaindu gabea ikusi dugu. Romeu ez da aldatu 500 urtetan, tristura dario. Tristeak dira etxe inguruak, zaindu gabeak, hor ez da herria gordetzeko ilusiorik, dirurik edo sasoirik. Elizatxoa da eraikin zaindu bakarra, harrizko argia: emakume bat aurkitu dugu barruan arrosarioa errezatzen: argazki bat atera asmoa nuen elizari emakumea errezoetan zela, baina  gu sartuaz bat alde egin du, agian, lotsati,  berenganako errespetuz isiltasun osoan genbiltzan arren, bere bakardadea eta elizako isiltasuna urratu dizkiogu seguruenik; bera izan da kanpotarrak bakean utzi nahi izan gaituenak,

Berria ebaki arte errepide nagusia zenetik, sigi-saga, bihurgunea besterik ez duen errepidetik goaz orain, gora eta behera, mendiartez mendiarte, biragunez biragune. Olibondoa da oraindik ere nagusi. Mastra handiko dago patata.

Vilas de Ledra. Herri txiki galdua hau ere, kolorgetua hau ere, zaindu gabea hau ere, tabernari BAR EUROPA izena jarri badiote ere.

Loran dagoen patata!. Trenbide estu-estua. Berotegi luze, zabal, zuri, berri-berriak, Portugalen aurkitu ditugun lehenengoak. Galtzada-harrizkoak dira tarteka errepide ertzak, betekizunen bat dute edo garai bateko harrizko zoruaren oroigarri dira. Ez dabil auto askorik baina dabilena bihurguneak ondo ezagutzen dituen bertako bizkorra.

Mirandela aurrean, ura ateratzeko burdinazko tramankulu borobil erraldoia jarri dute oroigarri edo apaingarri bezala errepide nagusiarekin lotu dugun bidegurutzean,.

Mirandela. Zaindua, dotorea, garbia. Lora ugari, egonleku atseginak, ertz txukunak, estatua batez dotoretutako etorbide zabal ederra sarreran. Herri barruan ikusmina asetzeko hainbat zertzelada, nork begiratuko zain: eraikuntza interesgarriak, etxe eder asko, zainduak daudenez ederragoak. “Parque de merendas” ibil-leku bikaina gertatu zaigu: belardi zabal zaindua Tua ibai ertzean, bertan ikuskizun izan zaizkigu  ura ateratzeko hiruzpalau tramankulu monumentu gisa jarriak brontzezko irudi handi nabarmenaren osagai; peskariak erruz ibai ertzean kanabera eskuan eta pazientzia bihotzean ilara luzea osatuz. Bakoitza ezberdina den 20 begiko zubi luzeak merezi du begirada bat. Ugaritasunagatik dira deigarriak eskulturak: Aita Sainduarena eta herriko seme ospetsu geometrarena dira euretako bi, egile berarenak behar dute izan, zeinek moskotea behar zuen izan gainera, edo akatsen bat zuen begietan, irudi denak baitira motzorrak. Udaletxea, apaindura gutiko jauregi ederra. Miserikordiako eliza: harrizko aterpea du hemen  elizak, balkoia bailitzan; barroko biziki loratua da barrutik, erretaulako arku nagusia estuagoa da  behe aldetik goiko borobil gunetik baino; karratua da hemen ere pulpitua, eta  eliza kanpotik du sarrera hemen ere; bi Ecce Homo bitxi egin zaizkigu bereziki deigarriak, ez ditut izango argazki bildumarako flasha hondatu baitzait. 

Udaletxe alboko S.Ignazio eliza, kolore arrunteko argia; umeak aitortzen ari zen apaiza, belaun-aulki baten aurrean eserita bera, ume erreskada luzea aurrean, eta ilara alboetan bi maisu umeok zaintzen: bitxia izan da, antzinako garaietara jauzia.

Beste leku batzuetan ere ikusi dugun eliza sarrerako balkoidia, lurraldeko zerbait bertakoa dela dirudi.

Biseradun tipo begi-bizi bat jarri zaigu auto aurrean aparkalekua uztera gindoazela, “Navarra” oihu egunez.

La Guipuzcoana furgoneta txikitxo batekin gurutzatu gara etxerakoan: zer banatzen ote hemen?.

Argi xafladak bota dizkigute aurrez zetozkigun hainbat autok, txakurrak genituela iragarriz: gidarien solidaritatea Portugalen ere.

175 kilometro, mendi-zuloz mendi-zulo.

Eskultura guti dago Portugalen.

Gizaki beltzarana da portugaldarra.

Pobreak eta pobreagoak mundu guzian lez Portugalen ere.

Ez doakigu oso eroso bidaiako hainbat zertzelada:

- Karabana barruko argia ez dabil, mila aldiz atera behar naiz diferentzialari eragitera salto egiten baitu aparailuen gutxiengo bat piztuta ere.

- Erroilurik gabe nuen argazki-makina, beraz ez nuen argazkirik egin lehen egunean.

- Motorrak olio galtzen duela ohartarazten dit argi gorriak.

- Pilarik gabe geratu zait argazki flasha.

- Arazoak ditugu hozkailuko butano eragilearekin.

- Mendietako argazki gabe gelditu naiz balkoidiara noiz helduko zain.

- Komediak egin behar izan ditugu aparkalekuko txartelarekin.

- Galdu egin dugu errepidean hartu nahi genuen norabide bat.

- Txakur batek gelditu nau Mirandelan norabide aldaketa gaizki egin dudala eta.

Ez naiz Portugalera jarri oraindik!.

Azkenik lortu dut kanpineko argiketaria etortzea kanpalekuko argindar-entxufeak ikus ditzan: ganoragabeko begirada bota eta lehen bezain gaizki utzi du. Besteak ondo daude, gure entxufea da gaizki dagoena.

Olioa aldatsera joan naiz baina Renaultekoek ez zuten gogorik, berandu nonbait. Gezurra erabiliz uxatu naute, alboko gasolindegira bidali naute han aldatuko zidatela eta, baina han olioa saldu besterik ez zuten egiten.

Ernegatuta nago.

“Txirringaren aienean”, Amaia Elosegi, Esther Mugerza:

* “Nahi bezala handiak, ahal bezala txikiak”. Horrela bizi da jendea bizitzan zirkulatu ahal izateko, Istanbuleko bide-berrian ez ezik munduko edozein herri-bidetan.

Ekainaren 3a. Osteguna.  P:3.a

“Harrien lauhazka”, Iñigo Aranbarri:

*  Garena ere aldarrikatu beharra dugu bizitzeko!.

* “Euriaren eman itsuari beha” gaude gu ere sarri bidaietan.

Helduak eta atzerritarrak gara kanpineko bezeroak. Denok pasokoak. Ez dago portugaldar etxatoi luzerakorik, ez asteburu-etxola edo aisia-aldi txalet ordezkorik.

Hustuak eta utziak daude hirietako alde zaharrak, bloke berrietara alde egin du ahal duenak bizileku eroso baten bila. Pobreak ez ezik oso pobreak, besterik ezean aterpe bat behar eta bertan sartzen direnak, besterik ez dutenak, horiek dira Alde Zaharretako biztanleria.

Korpus Eguna. Jaieguna Portugalen. Bi peskari kanpineko zubian: jai egunaren ezaugarri. Eguzkitsua behar luke gaurkoak, baina  berunkara esnatu zaigu eguna. Duela 31 urte, gaur bezalako Korpusti egunez Lleidan ginen M. Luisa eta biok txakurrengandik ihesean nire seatiloan. Ia urtero gogoratzen dugu egun hura, herrialde orotan aurkitzen baitugu Korpusti ospakizuna.

Erabat hila dago Braganza, etxe bakanetan ere ez da inolako bizitza-zirkinik,  berandura arte ez da jendea esnatzen nonbait  jaiegunetan.

Montesinho Naturgunetik dugu gaurko lehen ibilaldia edo ibilbidearen lehen zatia. Eskerrak errepidea ona den: zulogunetik gainaldera eta gainetik zulora, bihurgune baten ondoren bestea, bira eskumara bira ezkerrera, inolako atsedenik gabe, errepidea han aurreko maldan ikusiaz beti, mendia mendiaren ostean, mendia ezkerrera, mendia eskumara, mendia beti aurrean, mendia mendi-zulo ororen aurrean, mendia hegi bakoitzaren bestaldean. Lasai goaz gu, bertakoak berriz bizkorrago, bihurgunetan aurreratu behar gaituzte autoek, ez baitago artezean egiteko inolako aukerarik, hain da sigi-sagako ibilbidea, baina errepidea argia da eta ez da arriskurik bihurgunetako aurreratzean. Gidaritza lasaia, atsegina, inguruari begira, naturaz gozatuz. Ez dago herririk, ez etxerik, ezta abererik, bakarren bat ezik, animaliez kontuz ibiltzeko arreta iragarkirik bada ere noizbehinka. Ez dago lur landurik, ez dago basorik; otea da nagusi: otearekin nagusigoa partekatuz sastraka likina, mendi osoan hedatua dago, dena menderatuz, denari gaina hartuz, lora zuria du baina ez da batere fina, horri arramak likinaz gain erabat latzak dira. Pinu bakanak tarteka, inola ere ez pinudirik. Hariztiren bat  agertzen da mendiren batean baina gutitan gertatzen da halakorik. Garai batean basoa izanen zen hau dena, hariztia gainera, haritzak baitira gelditzen zaizkion zuhaitzak edo baso kaskoak. Errepide ertz eta inguruko lur erabilietan gereziondoak, intxaurrondoak, gaztainondoak, nahiko ugari: gaztainondook 100 urtekoak omen gidaliburuak dionez. Mendi-zuloetatik errekak doaz, ur bizi eta garbikoak.

Berun iluneko darraite lainoek.

Lasai hartuz, bidaia erakargarria da, atsegina.

Ez gara barnerago sartzen natur gunean, garbi baitago nolakoa den, ez goaz inguruko herritxoen bila bidekookin nahiko dugu eta: inoren etxean sartzea den sentipena sortarazten digu herritxootan sartzea, ez dute guretzat ezer berezirik gainera.

Villa Verde. Herri koskortua, ez du ez kalerik ez ezer, auto asko bai errepide ertzean. Nagusia da ageri den herritarra, jaiko jantzita, mezatatik dator agian.

Ez dute ezer apartekorik Iparraldeko herriok. Hilerriek ere ez.

Erruz daude santutxoak, kaperak zein horma-zulo soilak, herri inguruko bide bazterretan, zainduak eta txukunak; azulejozkoak dira sarri irudiok.

Mendirik mendi, zulorik zulo, maldarik malda da ibilbidea.

Vinhais. Urrutitik ikusi dugu, hazia, luze zabaldua alderik alde mendi magalean, erabat zuria eta argia, balkoidia eguzkitsua hegorantz begira. Gaztelua: hala deitzen diote, hiribildu gotortua da, bere hartan dirauen garai bateko hiribildutxoa, harresi barruko kale estuko herritxoa, potxoloa, zaindua, xumea, erakargarria, xarma du bere ezerezean eta hondatuan ere; tontorrean eliza, maldan behera kale-sarea, erdialdeko  herriko plaza da laugune bakarra; etxe gehienak hondatuak ditu, arbel harrizko zoru beltzekoak dira kaleak. Eliza, bitxia da: santu-iruditeri sekulako naifa, azulejoak ditu behe zatiko luzera guztian, hotzarengatik-edo oholteria zoruko baldosa berrien gainean, bataiarri oktogonal sendoa, kofesategi tolestuak eliza txikiari lekurik ez jateko... ; pikota bitxia plazan erdiko borobilean, kruzeiroa dirudien gurutze bikoitzeko garaia, gurutze-beso bakoitzean  zigortuen sokak lotzeko burdin uztaiak eta zutabearen oinean burdinazko txirrindola handia. Hiribildutik at, herri luzearen erdian Asuntzio eliza, komentua izana nonbait, ezberdina; badirudi monjeentzako sarrerak zituela horma buelta osoan: fraideen geletara zein klaustrora jotzen duten ateak ditu gaur egun ere elizaren luzera osoan alde batera; beste aldera, aldiz, santu-irudi barroko polikromatu ederren horma-zulo bihurtuta daude sarrerok; presbiterioko hormek zein elizako eskuinekoak pinturaz irudikatutako leihoak ditu; presbiterioko hormak santu hezur piloaren zurezko erakustoki zabala bihurtuta daude; xumea da koruko aulkiteria,  berezia bihurtzen du pintatua egoteak; barandako Kristo bitxi batek ematen dio azken xarmant ukitua. Bada beste eliza bat aurrekoaren alboan, berritzen ari direnez dena da aldamio eta hauts, sabaia erabat pintatuta du baina hondatua. Kanpoan kapera itxura duen iturri handia, agian komentuko ur-biltegia zena. Korpus eguna arren lanean ari dira elizan.

CDU eta UCD siglek elkarren antza dute hizkiei dagokionez,  baina erabat ezberdinak dira pentsaeran, falangisten alkandora urdina jantzita ikusi baikenuen Suarez, talde portugaldarrak berriz mailua eta igitaia erakusten ditu eta ezkertiar aitortzen da karteletan.

Erabat berritua dago, birak leunduta, 60 kilometrotan, Chavesera errepidea; gora-behera darraigu halaz ere, mendirik mendi, magalez magal, erreka-zuloa dugula han behean, errepidea beti begi-bistan han urrutikoan. Behatoki paregabea bihurtu zaigu tarte luze batez errepidea, gainez gain, ikuspegi izugarri zabala genuela alde bietara; lurralde menditsu zabala agertzen zaigu, herri zuriz zipriztindutako mendien erakusketa dirudi magalak, han urrunean, aldiz, Galizia uste dugun lurraldea. Garbi ageri da etorri etortzen dela jendea mendi-gain honetara eguraldi onarekin: herria joan egiten da nora joan merezi duenik eskaintzen bazaio, okerrena da egongune egoki guti eskaintzen zaiola, politikoen interesak eta herriarenak kontrajarriak egon ohi direlako gehienetan.

Usategiak: ugariak eta bitxiak dira, zaldi-hankape ferratua dirudite gora begira.

Vendese cerejas iragarkia etxe batean: gaztelania zaharra dirudi.

Mahastiak eta lur landuak agertzen dira herrietara inguratzean, lur gizatartuak, hedatuagoak herria eginagoa denean, herriko merkatuak agintzen du herriotako nekazaritzan, merkataritza sareak, aldiz, nekazaritza industrializatuan.

Robordelo, olibondo asko duen herria.

Luuuuze ikusten da beheraino errepidea, etengadabeko jaitsiera luzeeeean. Farfailla-joskera dirudi mapan errepide-marrak, hain da sigi-saga!.

Rabacal ibaia: zulo-zuloan doa, garbia eta bizia, une batez zubi batez zeharkatu dugu, ondoren berriz ere beheko zulorantz amiltzen da.

Guztiz gorritu dira gereziondoak.

Erabat aldatu zaigu lurraldea Pendome inguruan, lur landua dugu orain, abereak ere agertu zaizkigu. Baso erreak hasi gara ikusten, egun osoan ikusiko ditugu, erreta dakusagu mendi-sail oro, bidaia osoan, etxera garen arte, beltz daude oraindik mendiok: sute ikaragarriak izan dira hemen. Metro eta erdi inguru garaia da hemengo garia, gure ume garaietan ohi zenaren antzerakoa. Pare bat asto darama jaiko jantzitako gizon batek: astoek ez dute jairik bizi-legea tarteko dugunean.

Aguas Frias: gaztelua  du,  karratu txikitxoa, tontor batean, auskalo zer defendatzeko han goitik, aldats pikoegia du etsaiarentzat ez ezik norbera bertan gordetzera igotzeko ere, garaiz ikusi beharko zuten erasotzailea; gehiago dirudi ur-biltegia.

Chavez. Bainu-herria lez iragartzen dute sarreran. Bailara zabal batean, erabat zabala ikusten da ere mendi-goitik begiratuta, izugarri zabala, gorria eta zuria inguru berdean. Etxegintzarako 5 lapurtu dioten 13 begiko zubi erromatarrak gurutzatzen du ibai zabala herri barruraino; zainduena eta aberatsena den erdikaleak goraino eramaten du, bikoitza dela dioten baina hirukoitza ere baden plazaraino. Plaza: eliza erromaniko ederra, Miserikordia etxe barroko bikaina, udaletxe klasikoa eta jauregi zein eraikin apartak. Plaza ugarik arnasa ematen dion herri zaindua, kanpotarrentzat prestatua, harroxkoa; dotorea da dendateria, harrizko superdenda eta saltoki erraldoiak ere baditu, jende askok behar du hemen astegunez; amarauna lez sare bihurria eratuz elkar loturiko antzinako kale eta kalexkak alde zaharrean. Goiko plazetako batean, hiru harri kiribilduz eginikoa dirudien zutabe garaia, teilatu landu batez estalia. Herriko tontorrenean gorazarre dorrea, karratua harrizko hesi garai batek bildua. Miserikordiako eliza: azulejo ikusgarriak: erabat estali eta apaintzen dute horma oro, korupekoa barne; iruditeria paregabea, erretaula barroko izugarri loratu eta kiribildua: erdiko arkuaren barrena gainaldekoa baino estuagoa du honek ere itxura berezia eskainiz;  sabaia: zurezkoa, urre kolorez eta irudi pintatuz erabat dotoretua;  pulpitua:  karratua hau ere.

Chavesen ere agureak, jai egunez behintzat, harmailetan eserita jende-pasa dute ikuskizun.

Vila Real-era bidean beheko bailara sakona dugu ikusgai lautada edo mendi maldak zeharkatuzko errepide lauetan. Ondoren, mendi garaiek gordetako bailara sakon batetatik dugu bidea. Natura ez ezik giza paisaia ere erabat aldatu zaigu: etxeak dotoreagoak, gaurkoagoak, berriagoak, txukunagoak dira, seguruenik lurraldea bera da  aberatsagoa; anarkiak dirau, baina, itxuraz etxeon antolamenduan: han-hemenka barreiatuta, bakoitzak berak deritzon lurrean kokatu duela dirudi bere etxea, agian bere-berea den orubean. Horrelakoak behar lukete izan herriak, ez gureetako herri haziak, lerro zuzenetan eraikitako kaleko herriak, inurritegiak.

Bata bestearen ondoren datoz herriak, sarriak dira, ia bata besteari lotuta.

Vidago. Bainu-herri koskortua, kaleak berrituz dotoretze ahaleginean murgildua, xumea izanik txukuna eta garbia.

Oura. Oso herri xumea. Korpusti prozesioarekin egin dugu topo: kaleko aldare bat bilduz elkartuta zegoen osoa herri osoa, kantari.  Emakumeak dira abesten dutenak, Portugalgo elizkizunetan ere. Bedeinkapen eta errezoen ondoren jarri dira ostera abian, zutoihala buru, gizonak isil palioaren aurretik, apaiza paliopean kustodia eramanez, emakumeak kantuz atzetik, zerrauts eta loraz apaindutako zoru gainean. Gure txikitako urteetara jauzia izan da, aro hartan direla oraindik iruditzen zait, besterik adierazi nahi duten arren auto, telebista eta aurrerapen zantzuek. Europako erreserba espirituala da Portugaleko zati hau.

Pinudi eta izeidiak.

Pedras Salgadas, bainu-herria hau ere.

Ibar atsegina, teilatu gorriak ageri dira zuhaitz artean. Belartzek janzten dute lurraldea, ugariak dira zuhaitzak belartza ertzetan, nonahikoak fruta-arbola eta intxusak.

Vila Pouça: trikuharria jarri dute bidegurutzeko borobilean, osagai dotorea.

Ikusten dugun lehen granja, handia da, behi asko ditu: ikusiko genituen gehiago Braganzara itzuleran.

Mahasti asko hiriaren eta herri gehienen inguruan.

Vila Real. Lautadan kokatua, erabat zabala, etxe handiak ditu han-hemenka. Erreka-zulo sakonez ia inguratua, menperaezina behar zuen goiko zatiak.

Carvalho Araujo da kalerik dotoreena, etorbide luze eta zabala, lorategi batek banatzen ditu bi norabideak luzera osoan, eraikin ederren kokaleku, udaletxea ertz batetan Domus Justiciae bestean, Sé bien artean: egontoki eta ibilbide aproposa, bilgune aukerakoa. Etorbidearen alde batera merkatal kale-sarea hedatzen da, oparoa eta aberatsa behar du izan, bizia batez ere astegunez. Hiri honek eduki behar zuen pelurinhoa,  eta du. Bi eraikin eder eta bitxi ere aipatu behar dira kale nagusi horretan. Jauregi ospetsua izanen zen Udaletxea bere garaian, mailadi ikusgarria du aurrealdean, aukerakoa da ostea ere. Etxetzar ederra da Domus Justiciae. Sé: erromanikoa izanik, gotikoaren ukitu garbiak ditu, zutabeen kapitel landuak zein tarteko arkuak izan zaizkigu deigarrienak; bada harrizko hilobirik ere alboetan, erabat estalia dago presbiterioa berrikuntza lanengatik: harri motagatik edo, halako sentipen ezohizkoa sortarazten du. Hilerria: Nabarmen eta lotsagarri desberdintzen dira aberatsen eremua eta pobreen lur zapaldu soila. Behatoki aparta den bideak inguratzen du hilerria, han beheko erreka-zulo sakonen gainetik, ikuskizun erakargarria gozagarria dira aurreko menditeri eta harriteria: bikoteen paradisua behar du izan arratsetik aurrera ibilbide gorde horrek, ikuspegia gau ilun bilakatzean. Hilerri aurrean bada kaperatxoa:  irudi bitxi piloa du kapera bera ere bitxi bilakatuz. S. Pedro eliza: erabat barrokoa da presbiterio osoa, behealdea azulejoz dotoretua, sabaia berriz osoki pinturaz eta zur  urre koloretuaz apaindua. Mukuru beteta, oraindik jendea hurbiltzen ari da mezetara, ordubete baino lehenago aurretik;  jendetza joan da biltzen kanpoan, prozesioaren zain lekua hartuz, meza ondoren, beraz luzaro beranduago, izanen bada ere.

Prozesioa. S. Pedro eliza inguruan utzia genuen autoa, jendetzak eta zirkulazio mozketak behartu gaitu eliza aurrean egotera. Merezi izan du egonaldiak, hain berezia gertatu baitzaigu giroa: herrietatik etorritako ehunka gizon-emakume, abitu gorri biziz jantzita, zutoihalak eta zilarrezko farolak eskuan, erreskada luzean prozesioa noiz hasiko zain; suhiltzaileak, apaizak, graduko militarrak, soldadu xumeak, lauzpabost musika-banda: militarrena, suhiltzaileena, poliziarena, udaltzainena..., polizia mota ezberdinak, funtzionarioak behar duten gizonezko ondo jantziak, boy-scoutak, uniforme mota oroz jantzitako jendilajea: agintari eta burutxo behar dutenak, apaizak sotanatzarrekin... Denak eliza barruko meza  bukatu eta prozesioa noiz hasiko zain, eguzki galdatan izerdi patsetan edo gerizpe bila. Une batez apaizak atera dira elizatik kanpo, gurejauna banatuz barruan lekurik ez eta elizako atarian meza nolabait jarraituz zegoen jendetzari; elizan barruan bertan banatu dute Gurejauna ezina zelako entzuleak aldare barrenera heltzea. Eta hasi da noizbait prozesioa. Jendea kantuz, apaizak kantuz, bandak jotzen, kornetak jotzen, jendea belauniko Gurejauna paliopean aurretik pasatzean... jendetza espaloietan begiluze ikusmira bizian... herri apalaren festa erlijiosoa. Aurrean eta atzean bakoitza joan da bere kabuz protokoloak agintzen zion lekuan kokatzen, zutoihalak, bandak, jendilaje oro, apaizak, palioa, ondorengo segizioa... Sekulakoa. Noizbait, guk ere atera ahal izan dugu autoa eliza ingurutik.

“Otoitz Apostolutza”  zutoihalak dira ugarienak; txikitan kofradia horren papertxoak etxera heltzen zirenekoa gogoratu dut. Gure txikitako ohiturei jarraitzen diete hemen oraindik, bizirik diraute fede ezaugarri haiek.

Herri-herriko jendea dabil kaleetan, ahalegintxoak eginik jaiko jantzita. Herrietatik prozesiora etorritakoak dirudite, edo prezesioa ikustera bereziki kalera ateriak. Poz giroa erakusten du herri xumeak bai prozesioan doazenak bai ikusmiran daudenak: beraien festa zen. Prozesioaren zain daude pasa-leku orotan, kaleok betez.

Fedea, pobreen sostengua, baina borrokak soilik askatuko ditu, ez norbaiten edo zerbaiten zain egoteak.

Euskal Herrian bezalaxe, kalera ateratzen da Portugalen ere herria jai egunez, Europako Ipar alderantz, ordea, mortu bilakatzen dira kaleak jai egunez.

Ez dugu jelaturik aurkitzen herri koskortuotan ere.

Etxera bidean,  hori dago garia, ugaria da artelatza.

310 kilometro, aukeran gehitxo.

Gaurko bidaiaren ibilbidearekin asmatu ez dudalakoan nago. Erosoago izanen genuen Vila Real Portotik Braganzatik baino, baina gaur ikusitako hainbat bailara galduko genuen, gaur ezagutu ahal izan dugun hainbat lurralde xume eta umil, gaur harritu gaituen prozesioa ere. Beraz kilometroak kilometro, bego bere horretan gaurko ibilgua.

Kanpina goiz utzi dutelarik zenbaitzuk, entxufe berri bat aukeratu dut goizean, argindar arazoa konponduta utzi dugu, beraz. Hara non baina, etorri berri den norbaitek entxufea aldatu digun, gurean sartu du berea eta gure lehengo hondatuan gurea, berriz ere argindar gabe utzi gaituelarik. Aurreko ingeles edo holandarrak  behar dute izan. Beraiek ezetz diote, nik goizean non ez dudan entxufatu gogoratzen dut soilik, gure lehengoan ez dudala entxufatu alegia, baina ez dut gogoratzen zein entxufe berri aukeratua dudan, hainbat baitzeuden hutsik. Ezin izan dut harrapatu lotsagabea, beraz argindar gabe gaude berriro. Atzerritarrek ere narru gogorra dute, edonongo animalia izan daiteke lotsagabea.

Motorzale ugari bildu zaigu kanpalekuan, baita dendadunak ere. Bezero asko gara gaur gauean, denok atzerritarrak.

Argirik gabe, gaur ez dut irakurtzerik

Ekainaren 1a. Igandea. 1.a.  

Goizeko hamaikak eta erdietan atera gara postan gure bozketa paperak utzi ondoren.

55.565 kilometro iragartzen dizkigu autoko kontagailuak.

Ez daramagu abentura girorik, Portugal bertan dugu eta Espainiako mugak beti daude gertu. Segurago bezala sentitzen gara. Bi aldiz egonak gara lehendik Portugalen, goitik behera ezagutzen dugu, azaletik bada ere. Aurtengoan bide galduetatik edo bide txikietatik, herri-bideetatik,  ibiliko gara gehiago, aukerak merezi badu behintzat.

Euripean atera gara, Gasteizen atertu digu.

GAZTELA

BURGOS.

Burgos hiria aurretik galdu dugu irratizko Euskal herriarekiko lotura.

Berde dago Gaztela ere udaberrian, baina berde monotonoa da, dena da garitza, galsorook bakoitzak berde ezberdina duten arren berde tristea da bidaiariaren begientzat, nekazariarentzat berde itxaropentsua segur aski. Ebro ibaia zeharkatu dugu, oraindik estua. Eguzkia, Gaztelan ohi duenez, beroa.

Han datza zerurantz militarren sableak bezain zorrotz Burgosko katedrala. Sendo dager Misioetako seminarioa Altzolakoa usteldu bazaie ere. Mikarik ez da Trebiño aldean; errepideko lagunak zitzaizkigun garai batean: autobideak ez du ertzetan zuhaitzik!. Ibai ertzeko makala da ilara luzeetan Gaztelako zuhaitz bakarra, sastrakak diruditen zuhaixkak besterik ez da mendi-muinoetan. Sendokote karratu txaparroak dira Eliza dorreak, gazteluak antzo nahiz eliza bera erromaniko atsegina izan sarri. Errimeak dira zikoinak. Artaldea bere artile ilunean ere argi dager garitza berdean. Tristeak dira etxe berriak eurak ere.

Sozialistek egin zituzten autobideak, hondatzen utzi ditu PPk, beti izango baitira autobideak etsaiaren ekimena, botoak emango dizkien zerbaitean sartu behar dituzte orain milioiak pepekoek. Bost axola herriaren onura.

Vilatopete, lotsagarri eta lotsagabe gainditzen zaio eliza, digante eta ahaltsu, mendi maldan. Pisuerga ibai alboan, teilateria iluna besterik ez zaio ikusten.

 Torquemada, elizaren kanpai-horma nabarmentzen da deigarri. Izenak Inkisizioa gogarazten digu.

Gurrutxaga abeslari donostiarra erabat desagertu da telebistatik: Gobernu bakoitzak bere munstroak sortu eta gizentzen ditu.

PALENCIA

Venta de Baños, ilundu egin zaigu eguna laino trinko borobil zuriez.

Dueñas: Alberto preso eduki zuten bertako monasterioan, ni ez ninduten hartu nahi izan urte batzuk beranduago. Bizpahiru metro altuerako txongil erraldoia herrira sarreran; inguruan bada Durangokoak bezalako kiratsa botatzen duen paper-fabrikaren bat.

Lainoak badiren arren, 29 graduko beroa dugu kanpoan eta 32koa auto barruan!. Leihoak irekita durundi gorgarria: gortu edo egosi, hori da aukera.

VALLADOLID

Konposatua da herri-izen asko. Errepideak hobeto zainduak daude. Sarriagoa da lur-ureztaketa.

Norbaiti entzun diot lurralde beroetan astakeria dela ihinztadura-ureztaketa, ur zarrastelkeriagatik.

Simancas, Euskal Herriko bizitza-zati bat gordetzen duen artxiboa da bertan. Atzerrian dugu euskaldunok gure antzinate idatzia ere, Espainiak lapurtuta.

Tordesillas, hasiak dira horitzen galsoroak, goiz-garia da segur aski, eguzkia behar izan du honek ere.

Tunezko LA GERIA lurraldea gogarazten digu hemengoak, agian berdea egonen da hura ere garai honetan.

Villalar de los Comuneros, karteltzarrak gogarazten digu bidegurutze batean bertakoak izan zirela Gaztelaren herri-nortasuna defendatu zutenak.

Norabide iragarkiei gagozkionez, ez dute aintzakotzat ere hartzen  daramagun Portugalerako errepidea, Salamanca-Guardak dute lehentasuna: hor ibili gara bide okerretik Tordesillaseko bidegurutzean gurera bideratu garen arte.

Belztu eta hoztu zaigu giroa, urrutian tximisten ziztadek hari luze goriz ehuntzen dute laino-artea, bortitz egiten du putz haizeak. Zabal astunak dira eliza dorreak astunagoa bihurtuz paisaia zapala, lurrari itsatsiak lurtar biztanleria babesteko, goitarren begirada antzuaren zain egon gabe badaezpada. Pinua agertu da, pinu moskote buru zabala.

ZAMORA

Mahastiak lagun sartu gara probintzian. Orriz nahiko jantzita daude mahatsondook. Ez dago garitzarik, tarteka erremolatxa sailak. Gorri-gorria dago lurra, landua, baina ernetako ezer gabe oraindik.

Toro,  hasi dira mahastiak bertara aurretxoan.

Trumoipean jarraitzen dugu.

Tortoka banatuak daude pinu buru-zabalak garitzetan, agian behi bakanen aterpe eta gerizpe izan ziren garai batean lurrok dehesa edo larre zirenean.  

Kilometrotan ez eraikinik ez txabolarik ere ageri ez den lurraldea.

Arratsaldeko laurak ez dira eta badirudi behera etorri dela arratsa, badirudi gautu behar duela, trumoi-laino beltzak estaltzen du inguru osoa.

Morales de Toro, Marin, nire lehen parrokiako maistraren herria: ekaitzaren sabel barruenean sartu gara herrian bertan, haizeak hautsa harrotu du eta garitza zein mahastietan darabil hautsa laino-zurrunbilo bizkorretan. Burdinazkoa edo berunezko laino beltza dugu gainean, bortitza da euria, zerratua, etengabeak lainotikako hari goriak, tarteka trumoi-danbarradak, erabat ilundu zaigu. 12 gradura hoztu zaigu hozberoa.

Zamorako kartzelara ni ikustera etxekoek egiten zuten bidea gogoratu dugu: SEAT 600 pospolo-kaxan, errepide alboko indar-hariok izotzez zuri, edo ingurua laba gori.  Urte gogorrak haiek.

Nork esan hain lur gorri bizia ikusiz hain teilaje larua behar duela Gaztelakoak.

Ubidea alde batetik trenbidea bestetik tarteka elkar gurutzatuz, beherago Duero  zabalkotea, kartzelako logelako atakatik ikusten nuen ibaia. Artea behar dute izan zuhaixkek.

400 kilometro eta bost ordu ondoren heldu gara zazpi urtez bizileku nahitaezkotzat ezarri zidaten hirira.

Zamora. Hiriak ez du ingurabiderik edo hiri barrutik du bidea ingurubideak, kale-artean sartzen da behin eta berriz errepidea: harresietako Bellido Dolfos-en saldukeria atearen aurrez aurre izan gara tarte batez, ikusi ahal izan ditugu katedralaren teilatu eta dorre erromaniko apartak, baita bizilagunez gandortutako lauzpabost zikoina-habien kokaleku den  kanpai-horma eder bat ere. Pintada akrata erraldoiak!, Zamorako erreboltariak!, gaur egungo komuneroak!. Baina etorri PSOE dator gurekin bidaia osoan CONTIGO hauteskunde kartel handiekin. Berrikuntza lanetan da Zamora ere, dena da putzu zaparradaren ondoren.

Ingurubidean argitu eta atertu zaigu arratsaldea. Harresipeko bidegurutzean hartu dugu Portugalerantz. Txukuna eta zabala, errepidea. Lautada bukatu dela dirudi, gora eta behera hasi zaigu lurra. Lur gorriak hauek, kolorez ere. Horitu da jadanik gari-sail zabal bat. Pinu buruzabala, arte zaparrotea, behi batzuk. Dehesa edo larreak ditugu berriro, begien entretenigarri, oraingo  lur hauek,  baina, zezenik gabeak, lur landuak, arte zuhaixkak han-hemenka lurraldeari apartekotasuna gehituz. Ur eskasiarekin ageri da urtegia negua joan berri den honetan ere.

Lurralde bitxi deigarri batean sartu gara, mendi-gaineko zabalgunea edo lautada dirudien goi-landa berezian: aziendaren presozain eta jabegoaren erakusle, harri zabal zapal eta leunak ernetzen dira kilometro asko eta luzeetan, gogorrak arren ingurua  bigundu nahi bailuketenak, lursailak inguratuzko harrizko hesiak, harrizko hesolak ilaretan harrizko haga eta harri zapal tolestuz osatutako hesi bitxiak egonkortuz, harri luzexkak zut jarraian argiuneak utziz, hesola tarteak harri txikiz  betez eginiko itxidurak, hainbat eta hainbat, elkarren antzerakoak baina bakoitza bera, guretzat ezohizkoak. Tolestuz, lur-gaina zabalki estaliz sastraka dirudien lore zuriko mulua: irudimenak kotoi-landarea irudiaraztera eraman gaitu, baina ukitu soilak erakutsi digu ez dela kotoia, mulu likina baizik. Bitxikeria bilakatzen zaizkigu harrizko muinoak belartzan. Bakartiagoa egiten dute lurraldea pare bat granja hondatuk. Txukun jarri eta arduraz zaindutako egonlekuek, aldiz, esaten digute bisitari asko dela mendi honetan asteburu eta oporretan.

Gorantz datoz haritz gazte txankamakilak baso izan nahian: badirudi erreta izan zela mendi hau. Moko luzeko hegazti hankaluzea izan da begien ustekabeko jostailua  belatza batean: agian zikoina da afari bila.

Arcilleria: adreiluak behintzat egiten dituzte izenaren omenez.

Bebenera: zutikako harlauza punta-luzez eginiko itxidura erabat bitxiek zorroztu digute begirada, hesi bereziak dira benetan.

Behera egiten du lurrak.

Alcañices. Etxatoiarentzat adinako aparkalekua suertatu zaigu udaletxe aurreko plazan: aukera baliatuz, gelditu egin gara hankak luzatu eta atsedenalditxo bat hartu asmoz. Herri zaharra, ahalegintxoak egin arren galdua, ez da kaleetan ibili eta zertzeladei begira tarte bat emateko herria, grazia falta zaio, pobre itxura ere badu. Eliza du bitxia egituraz: aldare aldeko zatiak bigarren eliza bat dirudi kanpotik begiratuta, bi eliza trabeska elkarri lotuak baleude bezala; kanpai-horma handia bezain ederra da.  Bigarren eliza bat ere bada, kanpai-horma politarekin. Erlojuaren dorrea, zilindro erdiaren egiturakoa, harrizkoa, kanpaia dela erlojuaren txapel.        

Pikoan jaitsiaz hurreratzen gatzaio Portugali. Mendi-zulo batean dago muga, erreka ziztrin batek banatzen ditu bi nazioak, zubiak egiten du bi herrien lotura. Alde bietan mugetako zertzeladetarako izan ziren eraikuntza kaskarrak, “aduana” iragarkiarekin, erabat hondatuak.

P O R T U G A L

IPARRA

Portugal menditsua

Eguzki beroarekin hartu gaitu Portugalek.

Jende taldetxoarekin izan da portugaldarrekin gure lehen begiradazko harremana, mugatik bertan zeuden autoz heldutako bi poliziarekin kontu-kontari.

Lizarrak, tarteka intxaurrondoek zein olibondoek, baina batez ere gereziondoek osatzen dute lurraldea.

Milhao:  kanpai-horma zuri-zuriko eliza du herri ilunak.

Mila eta bi bira, ezkerra zein eskuinera, jarraian, bata bestearen ondoren, elkarri lotuta, mendi-zuloz mendi-zulo, luze, 20 kilometrotako pikoan. Estua eta txarra da errepidea, trakets jarriak daude adabakiak ere. Konponketa lanetan ari dira eta itxuratuta dute behealdea. Ganora handirik gabeko berrikuntza lanak nolanahi, plastikoa erabilizko metodo bitxiez egiten dituzte erretenak. Berde dager mendia, baina ganoragabeko zuhaizka eta sastraka likina besterik ez dago: erre egin ote ziren mendiok?. Gerora jakinen gudu usain gozoko lurrina egiteko darabiltela sastrakotako lore zuri hori.

Mapak esaten digu digu Naturgunea dela lurralde osoa.

Gimonde. Aldats barrenean. 8 begiko zubi ederra ibaitxo baten gainean, gorago bigarren zubi bat, erromaniko polita.

Anarkia hutsez jasotako herriak dirudite, bakoitzak nahi bezala nahi duen tokian eraiki bailu bere etxebizitza.

Braganza. Zabal ikusten da urrutitik. Gaztelu handia mendi magaleko goialdean eta etxeteria zuria beherantz gazteluaren oinetan. Hiri barrutik doa errepidea, galtzadarria da zorua.

Kanpina.

Argi iragarrita dago kanpina, erraz aurkitu dugu: xumea da baina txukuna eta atsegina, ur ibiltariko errekaren albo bietan kokatua, ia erreka-zuloan; zabala eta  sakona bihurtu dute ibaia zubipean jasotako presa baten bidez, igerileku bihurtuz.

Ez da txori kanturik inguruan zuhaitz asko dagoen arren; zozo bakar bat ikusi dut belatzean.

Argindarra joaten zaigu tarteka, ez dakigu zergatik, gautu zaigunez biharko utzi beharko konponbidea.

Galdezka hasi zaigu emakume alemaniarra: ”- Españoles?. -Vascos!. - Entonces no españoles”. Badaki zerbait euskaldunotaz.

511 kilometro, Portugalera ekarri gaituztenak.

Gauerdiko lotara aurreko komunerakoan txori-kanta zerion soto voce kanpina inguratzen duen basoari, txorien marmario eta murmurio zoragarria: nekeagatik ez balitz bertan eseri eta mila urterako liluran lozorrotzekoa litzake, Leireko S. Virilari gertatu bezala.

“Txirringaren aienean”. Amaia Elosegi eta Esther Mugerza:

* Jubilatuon bizi-muina dira bidaiak: prestatu, gauzatu eta ondoren beraiez idatzi, bizitza betetzen digun zikloa.

Pentaedroa. Txema Garcia-Viana

Antzerki talde baten izena da Pentaedroa: gerra zibilak harrapatuta, taldekide ezberdinen gorabeherak kontatzen ditu.

Pertsonaion istorio paraleloak dira.

Espainiako Gerra Zibilean girotutako kontakizuna.

Bi bandoak, atxiloketak, gerraren bilakaera, epaiketak, fronteak: Intxorta, ihesa, eliza, ezkutatzea, urrearen afera, anarkistak, gudariak, atzerriko brigadak…

Burutapen eta hausnarketa asko egiten du, baina ez dute akuilatzen.

Politiko eta politikarien kritika gordina.

Ez zaio tarterik falta sexuari ere.

Zer da egia, zer asmatua: urrearena, Udalaitz erortzea...

Txukun eta duin idazten du.

Egoera ezberdin bitxiak asmatzen ditu.

Teknika ezberdinak darabiltza kontakizunerako: narratzailea, elkarrizketan pertsonaia baten errelatoa…

Elkarrizketa asko: baina ez dute indarrik, inozo kutsua, jota-pasa irakurtzekoak gehienak.

Asko luzatzen da deskribapenetan, baina ez dute indarrik, ez dute tentsiorik sortarazten, betegarri edo luzagarri kutsua dute.

Tarteka sortarazten du jakin mina, nola bukatuko ote afera… baina gandu batean galtzen da.

Noka asko darabil.

Lagungarria izanen da gazte eta gaztetxoentzako, garai hartako giroa ezagutarazteko.

Niri ez dit ia ezer eskaini, ez eduki aldetik, ez literatura edo euskara ikuspegitik.

Susmaezinak. Itxaro Borda

ETAren aldi gogorretan kokatutako kontakizuna, IK ere azaltzen da, GAL ere,

Nobela baten bidez kontatu nahi ditu ETAren nondik norakoak, fikzioaren bidez errealitatea.

Gutxi aipatzen diren errealitateko gaiak mahai gainean jarri nahi ditu: isil, gordeta, dauden gertakizun eta jarrerei buruzko gogoeta eta hausnarketa da.

Frantzian jaiotako pertsonek osatutako komando ibiltari bat irudikatu du eta honen inguruan harilkatzen kontakizuna: erakundearen eraketa, partaideak, organigrama, jokamoldea, armaz hornitzea, atentatuak, biktimak, erorketa eta ondorengoak, infiltratuak…

ETA-kideen sentipen eta burutapenak, fedeak, ahalak eta ezinak, miseriak, militantearen sorrera eta bilakaera.

Agian hurretik ezagutu ditu.

Mota ezberdineko atentatuen zerrenda luzea.

Biktimen sentipen eta gogoetak.

Alde eta aurkako giroaren bilakaera.

Jarrera ezberdinak aurrez aurre, zuzenean emanak edo elkarrizketen bidez.

Gai berririk ez dago arazoaz kezka puzka bat izan duenarentzat, eztabaidan egon diren gai eta ikuspuntu ezberdin publikoak daude kontakizunean.

Askorentzat izanen da ETAri buruzko ikuspegi eta errealitate gordin eta ezezagunagoa bat.

Kontakizun eta hausnarketa partziala da, idazlearen bahetik iragazitakoak, normala denez.

Ahalegintzen da, ahal den neurrian neutrala izaten edo neutral itxura ematen, baina nahiko argi geratzen da idazlearen jarrera, dionaz harago, ikuspuntuan, tonuan…

Hainbat gairi buruzko gogoeta laburrak: emakumearen borroka, ikastola, Euskara, errefuxiatuak, tortura, Burgosko epaiketa…

Bibliako zitak, ekintzen eta fedearen kontraste edo kontraesanak azalduz…

Hainbat galdera uzten ditu airean: zein da jokabidearen oinarria, euskara ez dakiten abertzaleak…

Hasieran jakin-mina sortarazten du, gogoeta eta burutapen kilikagarriekin, baina gero kontakizun lau batean geratzen da.

Literatura egin nahi du, euskara jantzia darabil, esaldiak zizelatuko balitu bezala: indarra kentzen dio horrek kontakizunari, lausotuta bezala gelditzen da istorioa, agian irakurlea Iparraldeko euskarara ohitua ez egoteak, esaldi eta egitura ezberdinek areagotzen dute sentipen hori.

Planoegia geratzen da istorioa, hotzegia, pentsatuegia, nobela batek behar duen bizitasun hori falta zaio. 

Iparraldeko euskarara ohitzeko aukera eskaintzen du.

Jauzika osatzen du istorioa, atzera-aurrera dabil, abilki, irakurlea  ez da nahasten.

Hegoaldeko irakurleak ez daki sarri zenbait esaldi eta hitz Iparraldekoak ala euskara jantziago bat egin asmoz moldatutako esaldiak  eta aukeratutako hitzak diren.

Errepikagarria egiten da estiloa eta kontakizuna.

Txipiroiak bere saltsan. Rafa Egiguren

13 ipuin edo narrazio, ipuinak ez diren ipuinak, kontakizun bereziak.

Iritzi interesgarri asko ematen ditu, gogoeta erakargarriak egiten.

Hainbat kontu eta zertzelada bitxi dago kontakizunotan.

Usu darabiltza bikoteen arteko zertzeladak.

Txinan eta Japonian kokatzen dira ipuin asko.

1.- Maisu txinatar bat eta jesuita euskaldun bat bazkaltzen Japonian pilota partidu bat jokatzen ari den bitartean.

Bitxikeri asko txinerari buruz, pilota Japonian, Xabierreko Frantzisko…

2.- Gazte katalan bat Donostiako taberna batean kalean istiluak gertatzen diren bitartean.

3.- Euskal Herriko zenbait zertzelada. Feriak, bildots-hiltzea, Santoña, gerra osteko giroa…

4.- Jubilatu gor baten bizipenak.

Liburuak, liburutegiak, irakurketa…

5.- Klandestinitateko azpilanak…

6.- Txinako pertsonaia mitologiko batek Uliako Jesusen Bihotzaren estatua desagerrarazten du. Donostiako deskribapena…

Irudimena darabil hegan narrazio honetan, ukitu berezia du.

7.- Egunkari bat da, 6 eguneko kontakizuna, bere buruari ari zaio idazlea.

Komunikazioa: bidezidor asko du komunikazioak, keinuak, gorpuzkerak, ahots tonua…

Hausnarketarako hari-mutur asko, barne zirrikituetan dabil.

Liburu osoa balio du ipuin honek.

Tximeleta dabil narrazio honetan, irudiek eta eguneroko zertzeladek ukitu berezia damaiote kontakizunari. 

8.- Liburuak lapurtzen zituen itzultzailea.

 Gaixotasunak, itzulpena…

9.- Xurgatzailearen gogoetak: etxeari buruzko hausnarketa.

Oso interesgarria, berezia, umoretsua…

10.- Sasiko garaietan dabil kontakizuna, orduko giroa…

11.- Elebitasunari buruz.

12.- Antzerkiaren inguruko gogoetak.

13. Heriotzaz ari da.

Ez du hitzekin jolasean egiten, filigranazko esaldirik harilkatzen, euskara sendoa darabil, segurtasuna ematen dio irakurleari, esaldiak egiterakoan zein hiztegiaren erabilpenean.

Umore puntua darie kontakizunoi.

Hotzegia, zurrunegia, tximeleta falta zaio sarri.

Ukitu eta irudi kilikagarriak ditu uneoro.

Moda, erudizioa erakutsiz edo,  egile eta titulu asko sartzen ditu.

Tarte zuriak utziz sailkatzen du kontakizuna, irakurketa arinduz.

Baditu niretzat ezberdinak diren hainbat egitura.

Bukaera pizgarria ematen die kontakizunoi.

“txaplata”  aspaldi entzun gabeko hitza: hiztegiko bi esanahietan erabiltzen genuen txikitan.

VHS. Oier Guillan

Antzerkigile bat hiltzen da, bere lagun batek heriotza ikertzea eskatzen dio detektibe bati.

Kontakizunaren bilbea xumea eta motza da, baina horren inguruan biltzen duen mataza erabat trinkoa.

Detektibe emozionala da narratzailea, beraz edozein zoko eta zirrikituetan sar daiteke, egoerak, jarrerak eta pentsakizunak asmatuz, denbora  nahieran erabiliz.

Besteen zoko ezkutuen jakin-mina, esan eta agertzen ez diren bizipen, sentipen, pentsamendu…

Trumilka datoz gogoeta eta proposamenak, korapilatzen da kiribil mentaletan, zeu ere nahastuz.

Bizitzako zertzelada ezberdinez filosofatzen du, bere galderek zure galderak sortarazik.

Bakoitzak barnean darabilzkigun bizipen, gogoeta eta ideiak azpimarratu bezala egiten du, edo zeuk azpimarratzera bultzatu.

Gogoeten, hausnarketen, bizipenen uholdeak harrapatzen zaitu, gogoko baduzu utzi korronteak eraman zaitzan… mila aukera duzu.

Era guztietako gogoeten zurrunbiloan sarrarazten zaitu, barne zurrunbilo bat sortaraziz.

Bi aro ezberdinen alderaketa eta kontrastea.

Kontaezin gai ukitzen ditu, agian nabarmentzeko: pertsonen arteko harremanak, antzerkia, artea, poesia, literatura, umorea, ironia, itxaropena, alaitasuna, denbora…

Bartzelona bisitatuko du, hiri bati begiratzeko ikuspuntu erabat ezberdina eskaintzen.

Ideia et gogoeta asegarriak, baina makina batek botata bezalakoak, fabrikatuak, ukituko zaituen freskotasuna falta zaie.

Poesia ukitua du, errealitateaz ari da baina errealitatez harago, barnerago, errealitatetik at balego bezala, esanahiaren mamia irakurleari bilarazi nahian bezala, irudiak erabiliz.

Zizelatuta bezalako esaldiak, bizitzaz ari da baina izotz blokean tailatu dituela dirudi.

Katedra bateko irakaslea klasea ematen dirudi.

Komunikatze, idazte,  forma eta baliabide ezberdinak darabiltza.

Ez da paisaia eta tokien deskribapenean pausatzen edo luzatzen, hausnarketen itsaso zabalean murgiltzen baizik

Tarteka badirudi liburuaren formatua, dioena bera, logikaz kanpoko zertzelada horiek… justifikatu nahian bezala dabilela, balizko kritikei erantzun nahian bezala.

Kontzeptuala da, teorizatzen ari dela dirudi

VHS: grabazioa bat bezalakoa da kontakizun osoa, muntaia bat, patxadan eta digerituz irakurtzekoa, generoa eta estiloa gustuko duenari gustatuko zaiona.

Ze luzea negu hau. Josu Goikoetxea. Poema-liburua

Erraz eta gustura irakurtzen da.

Ez da galtzen irudi, konparaketa, paraboletan.

Irudietan oinarritzen da poesiak ohi duen bezala, baina garbi iradokitzen ditu gizakiaren kezka eta bizipenak.

Estilo zuzena du irudien zurrunbilo nahasian galdu gabe.

Irakurtzen jarraitzeko irrika sortarazten du.

Ez da nola ere sofistikatua, ez du artifizial jiterik.

Bizitza daramate lerrook.

Ez du mahai batean, hotzean, garunei eraginez, behartuta lez  idatzita dagoela sentipena sortarazten. 

Ez zaitu urruntzen, gertarazten baizik.

Erritmoa dute hainbat poemak, musika edo melodia bat, eroan egiten zaitu.

Zorioneko familia. Iñaki Irasizabal

9        ipuin: familia mota ezberdinetako gorabehera ezberdinak.

1.Aita lapur baten historia semeak kontatuta.  2.Internet bidez elkartutako bikotea. 3.Saltokia atrakatu nahi duen jubilatuaren alaba bankaria. 4. Mozkorra zen semea, anaia, heroinomanoa, arreba. 5.Bikotea eta mutilaren koinata. 6.Kartzelatik atera behar zaion ahizparentzat bermea eskatzen zaion emakumea. 7.Heriotza eta heriotza ondorengo giroa. 8.Baserri batean uda-pasa dagoen emakume baten bizipenak. 9.Bi anaia aita hiltzaile posible bati buruz. 10.Ume bihurria eta auzoko giroa.

Maitasunaren labirintuan dabil.

Egoera sozio-politiko ezberdinak erakusten ditu.

Mozkorrak edo izaera berezikoak dira pertsonaia asko, ergelak, alferrak, familia desegituratutakoak.

Kontakizunen kokaguneak, giroa, etxea, taberna, kaleak… bereziak edo hala-holakoak dira.

Muturrekoak dira egoera gehienak edo denak.

Ipuin hitsak dira, ilunak, gordinak, makabroak ere tarteka.

Egoki eta zehatz marrazten ditu pertsonaiak.

Ukitu berezia du lehenengo ipuinak, giro erakargarria sortarazten du, erdizka doaz beste hainbat.

Ezin uka ipuin denek dutela halako xarma puntua, erakartze zaituena.

Jakin-min puntua sortzen du baina ez die ipuin askori espero duzun bukaera zorrotz edo ezustekoa ematen.

Mundu ezberdin berezi batean sartzen zaitu.

Zeharka, etsenpluz edo irudiz ematen ditu hainbat esanahi: aberatsa eta erakargarria dira irudimenezko esaldi horiek.

Bere horretan bezala uzten du kontakizun asko, amaiera bitxi batekin bukatzen ahalegindu gabe, bota du botatzekoa eta nahiko.

Seigarrena da agian ipuin kaskarrena, ez kontakizunak ez kontaerak ez du jakin-minik sortarazten. 

Segurtasuna ematen dizun idazkera du, fidagarritasuna esaldien taxueran.

Atal laburretan banatuta dago istorio bakoitza, jauziak eginez.

Paragrafo luzeko ipuinak, paragrafo oso motzekoak, elkarrizketa ugarikoak…

Suspense puntua dute.

Erraz irakurtzen da.

Denbora-pasa kilikagarri bat nahi duenak badu non.

Ez du agian askorik eskaintzen, denbora galdu gabe tarte bat ematea ezik: bada zerbait. 

Isiltasun  urte luzeak. Francisco Castro

Galizian, Vigon, frankistek gerra hasieran egindako basakerien kontaketa.

Eraildako gorpuak ateratzen dituzte jauregi baten lorategian dagoen hilobi komun batetik: bertako ugazaba eta familiaren inguruan dabil kontakizuna, atzera jauzika.

Ezer berririk ez, beste lurraldeetan ere frankistek nola jokatu zuten ziurtapena.

Hausnarketa asko kontaketaren zehar: indarkeria matxista, beldurra, indusketak gorpu bila, kultura aldaketen ardatza, denbora, isiltasuna, bakardadea, borreroa eta biktima, maitasuna, Errepublika garaiko giroa Galizian, Elizaren jarrera...…

Jauntxotasunaren  seinale omen zen usategia jauregi batean, kapera debozioarena bezalaxe.

Halako puntu erakargarri bat dute pertsonek, hauen jarrerak eta egoerak deskribatzean, poesia puntu bat bezala.

Pertsonen barnean dabil, garunetako kiribiletan.

Ezustean harrapatzen du irakurlea amaierak.

Zailtasunik gabeko euskara, bai egituretan, bai hiztegian.

Bati dago zerbait deigarria, arreta  pizten dizuna.

Isiltasunaren itsasargia. Ibon Martin

Thrillerra, azken muturrean elkartzen diren bi istorio paralelo: hilketei buruzkoa bata, eta drogaren ingurukoa bestea, mila gorabehera eta zertzelada tartean.

Pasaiako deskribapen humano eta fisikoa

Pasaiako gertakizun garrantzitsuak: drogaren negozioa eta jonkiak, kanpoko portua, baleontzia, pertsona ezberdinak,  arrauna, gurutzontziak sartu behar izan zuenekoa …

Beste gai batzuk: Bilbo, Arabako Sakamantekas,  Bartzelonako hiltzailea, Ertzantza, alkoholaren menpekotasuna, nobela baten idazte prozesua…

Ez dakit zer den fikzioa eta zer Pasaiaren argazki bat.

Ez du gogoetarik sortarazten, ezagunak direlako drogarena eta beste asko gai.

Txukun eta duintasunez kontatua.

Atal laburretan sailkatua, erritmo bizia du.

Ez da dotoretasunetan sartzen, ukitu politak dituen arren.

Osagarri eta betegarri asko du, agian, beharrezkoak giroa, tentsioa eta suspensea sortarazteko.

Gehigarriotan literatura ekarpenik ez duenez, gogoetarik ez duenez eta literatura gozamen gutxi eskaintzen duenez,  jakin-minak eraginda jota-pasa egiten dira pasarte asko.

Badira berriak egin zaizkidan hitzak.

Bukaerak ez zuen behar horrelako argipenik, ez horrela behintzat.

Literatura mota hau gustuko duenak, thriller eta suspensea, gogoko izanen du, pasaiatarrek ere, neuk ere gustura irakurri dut, suspensea sortarazi dit.

Itsu kolpeka. Alfontso Gartziandia

Iruñean kokatzen den suspense  puntua duen istorioa, batez ere azkeneko atalean.

Azkenean lotzen diren bi istorio paralelo, bata oso labur kontatuta dago, letra etzanez emana, bestea ohizko letra moldean.

Prostituzioa eta bortxaketa dira istorio laburreko ardatza: garratza.

Oso  sinplea dira bi kontakizunak, inolako katramilarik gabe, ia hari bakarrekoak.

Tarteka gogoeta labur batzuk kontakizunaren harira.

Film baten narrazio itxura du.

Kontaera ere xumea da, baina duina: ez esaldien egituretan, ez aditzean ez hiztegian ez da borobilkerietan sartzen.

Inolako zailtasunik gabe erraz irakurtzen dena.

Iturria. Unai Elorriaga.

Narratzailea eta bere lagun Iturria Eki Europa guztian ibiliko dira lagun baten atzetik bere ipuinen bilduma egin eta egilea ezagutu asmoz.

Hamar ipuin, ipuinon paraleloan, kontakizun bat.

Ipuin bakoitzaren azterketa egiten du ipuinon ondoren, deigarria da idazleak berak zenbat zirrikitu eta argibide aurkitzen dizkion ipuin bakoitzari, zalantzak, ideia oinarrikoa zein ote…

Noizbehinka dejada interesagarria txokoan edo zabalean.

Metafora eta sinbolo izan nahi dute ipuinok.

Ipuin bereziak dira, banan banakoak, ezberdinak edukian eta kontaeran.

Ipuinak idazteari buruzko gogoetak, idazlearen burutapenak, zalantzak, aukeratu beharra…

Azalekoak dira ipuinok, ?, “kontrakoa ere bai”.

Irakurlearen parte hartzea eskatzen du, berak ere hausnarketa bat egin beharko du gogoetak eskaintzen dionaren arabera.

Tentsio puntua dute, eta bukaera asmaezina, ezuste bat da ere liburuaren amaiera.

Estilo oso landua du, aldi berean xumea, ez du esaldi berezi edo ezohikorik egiten, hiztegira jo beharreko hitzik ere ez darabil, baina dotorea da.

Herri-herriko esaerak tartekatzen ditu

Bizkaierako letren ekonomia eginezko herri esamoldeak.

Moldeak apurtzen dituen liburua

Kabitu ezina. Aitzane Usandizaga

Zortzi ipuin labur.

Egunerokotasunaren izpiak.

Ipuin denek dute bere xarma puntua.

Denek dute orijinaltasun ukitua.

Tartetxo batzuk arin pasatzeko baliagarria.   

Lardaska. Patricia Higsmith

Nobela beltza

Senar batek bere emaztea hilko du, beste emakume bat zirkunstantzi berdintsuetan hilda agertuko da,  senarra susmagarri eginen dute

Trapezista alanbre gainean bezala dabil kontakizuna bukaera ze aldetara eroriko ote.

Susmagarri posibleekin zirikatzen du irakurlea.

Pertsonaien barnean ere sartzen da, sentipenak, dudak, harremanak…

Gai ezberdinak ageri dira kontakizunean: bikote harremanak, New Yorkeko ondo-bizien bizimoldea, poliziaren jokamoldea, tortura, maitasuna, elkarbizitza…

Thriller filmetako tankera du, hiltzailea nor susmoa sortaraziz azkenera arte: agian horrek baldintzatzen du irakurketa.

Ezohizkoak diruditen adjektibo nahiko sarriak.. 

Esaldi zurrun samar ugari ditu, esaldia berrirakurraraziz, irakurketa leun eta segidakoa zailduz.

Neskamearen ipuina. Margaret Atwood

Gerren eta planifikazioaren ondorioz ia umerik ez dago, emakumeak ernari jartzea da helburu nagusienetariko bat, erabat modu planifikatu batean. Emakumea umeak egiteko tresna bat besterik ez da.

Geroko gizarte berri ezberdin batez ari da, munduko nonbaiteko lurralde batean gizartean izan den giza eta politika aldaketa eta garatzea.

Ez du inolako atakarik zabaltzen, nahiz argi puntu bat uzten duen.

Egoera gordin bortitza: erabat mailakatuta dago gizartea, batez ere emakumearen eta beraien rolen kontrol izugarria dago, indarkeria sekulakoa da lege hausleen aurka, beldurra, komunikaziorik eza edo ezindua, gutxi anonimo batzuen esku eta menpe dago gizartea.

Zigorra eta mehatxua dira bizimoldearen ardatza.

Baina beti dago azpibide bat, gizakiak aurkitzen du komunikatzeko zirrikituren bat.

Emakumeen gizonarekiko menpekotasun ezin gordinagoa da kontakizun guztiko azpi-jarduna.

Maitasuna litzake gaietako bat, maitasun harremanak debekatuta dauden gizarte batean.

Gerra bat ere presente dago.

Joaneko garai bateko giroa ere deskribatzen du, kontraste bezala, baina baita aldi berean garai hartako kritika zorrotz bezala ere, agirian daude garai hartako, gure garaiko, gizartearen akatsak. .

Albo-esanahi asko du, bigarren esanahi bat dago dionaren saihetsean, azpian edo alboan.

Harrigarria da nolako bidezidorrak aurkitzen dituen idazlearen gogoetak, zenbat zirrikitu irekitzen dituen hausnarketa eta kontakizunak.

Bihotza kizkurtzen zaizu horrelako balizko gizarte baten aurrean aurkitzean, aldagaiak aldagai, etorri daiteke.

Aldi eta egoera eta gertakizun ezberdinak txirikordatuz doa narrazioa.

Oso esaldi ilunak ditu, bai egituragatik, bai edukiagatik, ez dakizu jatorrizko testuagatik, ala itzulpenagatik: testu biak alderatzeko irrika sortzen zaizu.

Irakurzaila da, idazkera edo euskaragatik, baina azkenerako pizten du jakin mina.

Euskara aldetik ez du ekarpen handirik, agian bai itzultzaileenzat.

Nobela errealista bat. Joxean Agirre

Taxilari bat narratzaile, intriga istorio bat harilkatzen du, tarteka pasadizo eta istorio bitxi eta dibertigarriak sartuz.

Gizartea, gizakia, ezagutzeko bidea eskaintzen dizu, zuzeneko diskurtsoz baino kontakizunen azpian dagoenez.

Historiaren inguruan, gertakizun eta pasadizo errealez ari da, poliziako satorra omen Mikel Lejarzaz. Umore puntua beti.

Zailtasunik gabeko irakurketa jostagarria.

Joxeanek ohikoa duenez, txukun eta dotore idatzita.

Atseden labur baten bila zabiltzanean, lasaitzeko aukera eskaintzen dizu.

Odol mamituak. Alain Agirre

Psikotiko baten gorabeherak: etxeko sentipen eta bizipenak, psikiatrikoko giroa eta egoera, psikiatrikotik ateratakoan bizi nahia, geroa iluna.

Protagonista da narratzailea, bere barnean kiribilduta dabil, etenik gabeko gogoeta luzeetan.

Labur eta motel doa denbora, elkarrizketak, aldiz, luze.

Mailukadak bezala datoz sentipenak, gogoetak, zirrarak. 

Hari motza du luzeran istorioak, baina korapiloz beteta dator, soka gogor eta trinkoa bilakatuz hari mehe hori.

Gordina, tristea, hitsa.

Terapiari buruzko kritika ironikoa, sexuak ere badu toki berezia.

Atal oso laburretan banatuta dago ia kontakizun guztia, zenbakiz banatuta, irakurketa erraztuz.

Flash bat bezala da atal bakoitza

Esaldi laburrez agertzen ditu barne taupadok.

Baina bada bi orrialdeko paragrafo luzea ere, non komak diren zeinu bakarrak, tarteka bada paragrafo luzerik ere.

Gai garratza eta dramatikoa arren, poesia giroa hartzen du giro berezi bat sortzen du irudien erabilera ugariagatik.

Sinbolismoz, alegoriaz kontatzen ditu egoerak, jarrerak eta gertaerak

Literatura egiten du, esaldiak zizelatuz bezala, baina hitz, esaldi eta egitura bitxi edo ezohikorik ibili gabe.