Markos Zapiain

Arestiz ari dela, hauxe dio Koldo Izagirrek: “poeta zibil bikain baten premia daukagu, orain, hemen, bere isolamendu tragikoan, bere desmasia elekarian, ezintasun nazional hau modu eraginkorrez salatzeko.” Aiestaranek Gabriel Arestiren “Harri eta Herri”ko bertsogintza libre kontundentea darabil, aliterazio eta paralelotasun martxosoz zipriztindua; halaber, bai “Harri eta herri”n eta bai “Munstro abertzalea”n, bat eta bera dituzu gizona eta poeta. Ordea, Arestik badaki nor den, bere borondatearen kemenak sortu baitu bere burua, eta gainera uste du “nire izena nire izana dela”.

Bien bitartean, baina –Joxe Azurmendi filosofo poeta helduak, Aiestaran poeta filosofo gaztearen liburuari emendatu dion hitzatze mardul eta zolian iradokitzen duenez–, borondatea ahuldu egin da indar poetiko erabakitzaile gisa. Batetik, atzemana dugu nortasun ororen –demokrata, abertzale, legezale, bakezale– mozorro izaera. Bestetik, poeta, mozorroak noizean behin “erortzen zaizkiona” da, “puskatzen zaizkiona”. Alegia, ez “eranzten dituena”, edo “erauzten”.

Kontua da Aiestaranek arazo duela izena, bere gurasoei “Iñaki” jartzea debekatu zietenez geroztik. Berak “Ignacio” izenpetzeari eutsi dio, juduek naziek markatu zenbakia daramaten legez. Ingurukoen ispiluek ere, ez diote izena eta izana biltzen laguntzen, frantsesentzat espainiar baita, espainiarrentzat basko, baskoentzat nafar, nafarrentzat putobasko, erdaldunentzat euskaldun, euskaldunentzat euskaldunberri...; orobat, abertzale den heinean, hainbatek du munstrotzat.   

Ez alferrik. Behin mozorroak hautsirik, ispilura hurbildu eta Aiestaranek berak ere gauzaki estrainio fantastiko bat aurkitzen du, alegiazko elementu izugarria.

Identitatearen arrakalak Aiestaranen herriari ere erasaten dio. Euskal Herriaren idealizatzaileei  gogorarazten die putakumeak bere ama amabirjinatzat duela maiz, eta geu ere euskal urdangaren bastartak garela, abiapuntu egokia poeta zibil bikain honek gure ezintasun nazionalaren berri eman ahal izan dezan: torturak hemen gorputzak gorpu bihurtzen ditu –baina demokrazian ez da torturatzen; auzitegietan egia elektrodoz, hematomaz eta bainuontziz sortzen da; gure gudarien oldar aldizka koldarrek Euskal Herria hilerritu digute; gazteak pikutan dauzkagu; enpresek kiebra jotzen dutenean, Aiestaranen aita lako hirurogei urteko langileak, egunero hamabi orduz lan egindakoak, karrika gorrian jartzen ditugu, baina enpresa horietako nagusien txalet eta oporrek egundo ez dute kiebra jotzen....

Munstroa barne-muinetan, munstroa paperetan, munstroa edonon, munstroa lagun.

Izan ere, munstroa ez da nahitaez txarra. Azurmendiren iritziz, anbiguotasuna berez positiboa da, erdietsi beharreko zerbait, eta Aiestaranentzat soilik munstro ukituren batek sor dezake askatasuna, koka gaitzake sailkatze orotatik at. Zeren esklabotza, askatasuna definitzeaz batera agertu baitzen. Eta herria zer den ulertuagatik, inork ezin du mugatu. Rhin eta Elba ibaien artekoa Alemania da guretzat, baina Aturri eta Ebroren artekoa, berriz, bihotza. Hortaz, euskal munstroaren berri emateko, poesia behar da, ez silogismoa. Aiestaranen abertzaletasuna emozio isil iheskor batek bizi du: abertzale da, Lurreko txoko honetatik ilargia nola ikusten den gustuko duelako, baina bost axola zaizkio Rh negatiboa, ikurrina eta Gernikako arbola.

Joxe Azurmendik Kolonian idatzi dio Aiestarani bere erantzun librea. Dirudienez, “kolonia” eta “klon” izenek jatorri bera dute: koloniak inperioaren ahalegina gauzatuko luke, metropoliaren biki bat eraikitzeko. Azurmendik, “unibertsalismo” eta “mestizaia” kontzeptuak, nagusiek beren klongintzaren iskilu mozorrotu gisa zelan erabiltzen dituzten aztertzen du, txiki eta ahul izan arren diferente jarraitu nahi duen baten ikuspuntutik. Euskaldunaren gogoeta eta herri boteretsu baten kidearena desberdinak dira, arazo desberdinak dituztelako.

Esate baterako, Clément Rosset filosofo frantsesak ederki defenditu du “Loin de moi” liburuan ez dagoela nortasun pertsonalik, egiazko identitate bakarra nortasun-agirikoa dela, paperetakoa; ez zaio burutik pasatzen, paperak ere gatazkatsu izan daitezkeela. Frantsesek ez dituzte Aiestaranen gurasoen kalapitak nortasun agiriekin, kalapita arruntak gurean; identitatearen gaineko beren filosofiek ere, horrenbestez, gureak ez bezalakoak behar dute baitezpada.

Behin batean, etxera bueltan, paper batzuk betearazi zizkiguten Sondikan: nondik gentozen, zertan ginen ibiliak eta halakoak. “Izena” atalean, “Markos” idatzi nuen, betiko legez, inongo asmo probokatzailerik gabe. Polizia batek irakurri eta “te has confundido, Markos se escribe con ce de cabrón” esan zidan. Baina tira, nahastu naiz, euskal arazo bat ilustratu nahi eta gure zori onaren beste adierazpen bat irten zait ezustean, gure agenteen grina pedagogiko ederra, ortografiaren eremu zailera ere hedatzen dena!

GIZAKIA

 

Gizakia gaizki irten den animalia bat da; ondorioz, behartua dago asmatze lan izugarri bati ekitera, teknikari, historiari eta arteari ekitera, liburuak idatzi eta irakurtzeari, munduarekin berriro bat egiteko ahaleginetan, inoiz lortuko ez badu ere erabat, gizatasuna bat ez etortze horixe baita funtsean. Izaki natural gisa abortu hutsa denez, natura ez zaionez aski, gizakiak bere burua zein ingurua tramankuluz eta protesiz betetzen du lehiatsuki. Hainbat filosofok jarri du mintzamena ahalmen horren oinarrian. Mintzamenak ahalbidetzen omen du abortuon askatasun malerusa.

 

Bestalde, idazle eta irakurleok aspaldi dugu galdua Europan behinola izan genuen ospe oneko izena. Egungo gizarteak, alderantziz, bereziki gaizki eginiko gizakitzat hartzen gaitu, erdi marikoitzat Jon Alonsoren hitzetan, eta apika ez zaio arrazoirik falta: baliteke mundua bere horretan gainerako gizakiek baino maizago sentitzea arrotz, eta zenbaitetan liburuak bertan erosoxeago ibiltzeko makulu eta kontsolamendu zaizkigu. Beste zenbaitetan, berriz, matxino bilakatu eta liburua indarrean den ergelkeriaren aurkako erresistentzia iskilutzat hartzeko eskubidea ematen diogu gure buruari.

 

GAUZA

 

Nolabaiteko bortxaz munduratzen gaituzte, geuk eskatzeke, eta nolabaiteko bortxaz bultzatzen gaitu halaber munduaren latzak liburuetara; horrenbestez, antzeko askatasun derrigortua dauka munduaren aurrean gizakiak eta liburuaren aurrean irakurleak. Bestalde, Lukrezioren ustez bat datoz atomo, formari dagokionez mugatuen konbinazioen bidez mundu infinituak agertu izana eta fonema jakin mugatu batzuk konbinatuz unibertso literario amaigabeak sortzeko ahalmena. Baina zertan da infinitua geure eskumenean jartzen duen askatasun hori? Zelan lotzen zaio mintzamenari? Eta iruzkinari?

 

Munduko gauzen funtsezko ezaugarria denboratasuna da; gauzei, desagertzen ari direlarik, beren simulakroak, mamu bikiak, darizkie etengabe. Simulakro horiek ikaragarrizko ziztuan zeharkatzen dute espazioa, eta gizakiak berehala bereganatzen ditu, hautemateen bidez. Hautematea, denboran den gauzari darion mamuak begiarekin topo egiten duelarik gertatzen da. Gizakiak, era kaotikoan iristen zaizkion simulakroen artean antzekoak bildu eta esentziak bereizten ditu, aurreneko mapen lehengaiak. Bien bitartean, esentzia horiek, adiera bilakaturik, euskarri material bati lotu, dela soinuzko, dela tintazko, nahiz bestelako, eta hitza sortzen du. Kojèveren iritziz, horixe da gerora teknika, historia eta artea ahalbidetuko dizkion mintzamenaren abiagunea.

 

LIBURUA

 

Liburuari dagokionez, gainerako gauzen antzekoa da: denboraren joanak higatu egiten du, une oro jaurtikitzen ditu bere simulakroak, eta abar. Gainera, nola gauzen eta gizakien arteko harreman naturala hala izkribuaren eta irakurlearen arteko harreman magikoa, hau da, bizitzea eta irakurtzea, harrigarriro, berdintsu dabiltza. Bai ba: liburua, gauza natural bat izateaz gainera, izaki magiko bat ere bada, eta bere berezitasuna izaera magiko horretan datza hain zuzen.

 

Izan ere, zeinu arbitrario zenbaiten bidez idazleen munduetan barneratzen gara. Irakurtzean, ahozko mintzaldi bat ulertzean baino areago, mirari telepatiko antzeko bat gertatzen da. Ohiko telepatia ez da liburu bat ulertzea baino estonagarriagoa. Pentsatzean, garunak piztu eta dantzan hasten dira, gogoeta ez baita hutsean gertatzen, zeruan edo ideien munduan, baizik materian hezurmamiturik, burmuinen euskarria behar baitu. Telepata gai izatea burmuin pentsalari baten dantza materiala nolabait jasotzeko, txundigarria da zinez, baina ez zeinu arbitrario batzuk dezifratuz bertan ez dagoen beste gizaki bati burutik edo bihotzetik pasa zaiona zeure gogoan jasotzea eta zeure baitan sentitzea baino txundigarriagoa.

 

Bertzalde, liburua hasi eta amaitu beharra dago, irakurtzeak denbora eskatzen du. Irakurri ahala, zeinu arbitrariook iraganerantz doaz. Ordea, badoazen heinean, gurekin batera noski, irakurtzeaz batera gu ere bagoaz-eta, zeinu arbitrario horiei adierak darizkie, liburu enpirikotik irten eta irakurlearen buruan sartzen baitira. Irakurtzen ikastea, orrialdetik gogora hegan datorkigun txori bakoitzari bere habia atontzea da.

 

IRUZKINA

 

Kontua da gauzari darion mamu arinaren antzera dabilela hitzaren adiera. Irakurlea, adiera anitz aldakor mordoa multzotan antolatu eta, ohartuki nahiz oharkabean, ia beti oharkabean, liburuaren zentzuen mapak margotuz doa. Iruzkingileak, aldiz, era ohartuagoan sortu eta eraiki behar ditu mapa horiek, jendaurrean erakutsi beharko baititu gero. Mapa eta ibilbideok kontagaitzak dira, gizakia gauzen aurrean bezain libre baita irakurlea liburuaren aurrean: mundua ez zaio gizakiari behin betiko egina eman; ezta liburua ere irakurleari.

 

Munduaren aurreko giza askatasun horrek dakarren arriskua nabarmena da: bere burua zein mundua bera suntsi dezake gizakiak. Eta liburuaren aurreko iruzkingilearen askatasunak dakarren arriskua, apalagoa, bikoitza da: alde batetik, liburuari protesirik xumeena ere ezin asmatzea. Halakoetan ez da ageri liburua baizik, liburuak iruzkingilea ito baitu. Hemen iruzkingileak liburuko pasarteak zein azal hegal edo solapak hitzez hitz ditu kopiatzen. Beste muturreko arriskua, iruzkinak inolako zerikusirik ez izatea da, oinarri beharko lukeen liburuaren mamiarekin. Halatan, iruzkingilearen nortasunak liburua zanpatzen du, liburuaren arrastorik ez da ageri iruzkinean, edo, bestela, edozein libururi egokitzeko modukoa da iruzkina.

 

Bi gehiegikeria horien artean kokatzen dira iruzkin izena merezi duten izkribuak. Iruzkin ideala, liburuari ongi egokituko zaion protesi bat asmatu eta liburua biziberritu, mugiarazi eta hegaldarazten duena da. Izan ere, gizakiak urpekariak eta espaziuntziak eta sateliteak egin dituen bezalaxe, berez ez dagozkion inguruetan bizi dadin ahalbidetuz, gizakiari lur azala baitagokio berez, era berean iruzkingileak badu liburuari protesiak asmatu eta eransteko askatasuna, baita protesi txit arraroak ere, liburua berez ez dagozkion munduetan sartzeko. Horiexek dira agian iruzkinik ederrenak, liburuari kohete bat erantsi eta hegan bestelako mundu batzuetara daramatenak, liburua bestelako mundu horietako gorabehera eta kontuekin nahastuz.

 

 

Geroaren igarbideen artean, egiptoarrek eta etruskoek garrantzi berezia ematen zioten txoriaren hegaldiari. Era berean geroxeago grekoek eta latindarrek, eta Mendebalde osoak, geu barne.

 

Zori ona, zori edo txoriaren hegaldi ederrak adieraziko lukeen bizimodu dontsua litzateke; eta zori txarra, ostera, hegaldi traketsak seinaleztatutako hondamendia.

 

Erdarazko “pájaro de buen o de mal ‘agüero’” edo “oiseau de mauvais ‘augure’” ezagunak, bestalde, latinezko “augurium”etik datoz, eta “augurium”, berriz, “augur”etik.

 

“Augur” delakoa erromatar sazerdotea zen, txorien kantua, hegaldia eta jateko modua interpretatuz etorkizunari antzematen ziona. Iragartze hori Elizak bekatutzat du, Lehenbiziko Aginduaren aurkakotzat zehazki.

 

Corominasen iritziz, gure “agur” ere “augurium”etik dator ziurrenik (gaztelaniak euskaratik hartu omen zituen “agur” zein “abur”).

 

Aro psikopolitiko berri batean sartzen ari garenez, gogoratu behar “inauguratzea” etxe berriaren augurioak zaintzea dela, etorkizunean zoriek larregi desafinatu barik kanta diezaguten.

 

Edonola ere, pedofiloari ez diogu etxe berrian sartzen utziko. Mozorroturik sartzea lortuko balu, bere egia susmatu bezain laster egotziko genuke.

 

-----------------

 

Zoriona, bizitza zoriontsua, eta unean uneko pozaldiak bereiz daitezke. Zorionaz ari dela dio Aristotelesek enara bakar batek ez dakarrela udaberria. Hala ere, bizimodu zoriontsuak oinarri egoki bat jartzen du noizbehinka estasizko pozak piztu daitezen.

 

Bizitza zoriontsua ezin da soilik norberaren pentsamenduak zuzen bideratuz eskuratu, estoikoek sarritan hori aldeztu duten arren. Horretxegatik gertatzen da beren eudaimonia ponposo eta teatrala, Aristotelesenarekin alderatuz gero. Estoikoentzat, jakintsuak bere kontzientzia bertutetsua gotorleku helezin bilakarazi, sentiberatasuna amatatu eta han goitik seriotasun larriz izango da munduko gorabeheren lekuko. Defentsazko zurruntasun horri deituko dio zorion.

 

Zentzuzkoago dirudi Aristotelesek, dioelarik bizimodu zoriontsu batek eskatzen dituela bakardade heroiko hutsa barik ekonomia lasai bat, osasun apur bat, egoera afektibo atsegina eta nolabaiteko izen ona gizartean.

 

Halaber dio, gaur egungo sexologo eta psikologo gehienek bezala, zoriontsu bizitzeko sexu harreman asebetegarriak behar direla.

 

Horrela, gehienok zorionaren beharrezko baldintza gisa hartzen ditugu bai jendartean gizatxartzat jo ez zaitzaten eta bai sexu ona. Bi onura horien eta beste zenbaiten bidez saiatzen gara zorion deitu izan duguna gureganatzen, Nietzscheren azkeneko gizonaren zoriona, atsegintxoren bat egunez eta atsegintxoren bat gauez, baina beti ere pasatu gabe, Osasunari begirunea zor.

 

Sexu harreman ametigarria zein ote den erabakitzeko orduan, badugu adostasun liberal antzeko bat: onargarri zaigu baldin kideek harremana borondatez onetsi badute. Naturala/antinaturala tankerako bereizketek indarra galdu dute, borondatez onartua/ezarria-ren alde. Behinola susmagarria zen masokismoa gaur egun iritzi emaile frankok laudatzen dute, protagonistek sarritan idatzizko kontratu batean oinarritzen baitute kontaktua. Aldiz, nekrofiliak zein zoofiliak beheiti egin dute, hilotzak bezain nekez adieraz bailezake ahuntzak baimena. Baldin ahuntzainarentzat zaila bada ahuntzaren behakoen edo gorputz-jarreren semiotika artez interpretatzea, zer esanik ez zoofilo kalekumearentzat (ia denak).

 

Kontua da gure gizarteak harreman pedofiloa gaitzesten duela, baita umeak onartzen duenean ere, onarpen horren kalitatea zalantzagarri baitzaio (hori bai, honi gagozkiola ez du aintzat hartu nahi izaten helduen arteko pasiozko amodioa ere maitarien borondateari gailentzen zaiola). Ondorioz, pedofiloak ezin du gurean bizitza zoriontsu samarra atxiki eta iraunarazi, pozaldi bakanak senti ditzakeen arren, derrigorrez legez kanpo.

 

Gure gizartearen eta pedofiloaren zorionaren arteko gatazkaren konponbideak zaila dirudi. Ez da hala ere edozein gizartek definizioz pairatu beharreko gatazka. Platonek dio ez zukeela filosofatuko baldin Atenaseko mutiko gazteak hain ederrak ez balira. Sasoi hartan (Sinposioa-

n behintzat bai) maitasun zerutiarra gizon helduarena baitzen, bixarra irteten hasten ari zitzaion mutikoarengana. Gainerakoak, arruntak. Atenasen onartua zena trauma ikaragarri bilakatu zaigu ordea. Gisako maitasunei ezikusia egitea ere zail litzaiguke. Eta amorragarri eta apika zigorgarri, pedofiloari astean ume bat eskaintzeko proposamena bera, pedofiloa antzinako idoloren bat bailitzan bere aldarean umea sakrifikatzekoa.

 

--------------------------

 

Arazo hauen inguruko giro urduriak euskaldun batzuk isilarazi ditu. Bere oroitzapenen berri izan orduko ulertuko duzu zergatik ez den jendaurrean mintzo egun berrogei urte inguru duen EAEko gizon bat: hamar/hamaika zituela, bizilagun batek, gizon heldua, zirriak egiten zizkion eskaileretan edo igogailuan topo egiten zutenean, eskua sartu, zakila igurtzi...

 

Eta “biktimari” gustatu egiten zitzaion. Ez du esaten bere bizitzako benetako pozaldi bakarrak izan direnik, edo irrikaz dagoenik bere seme-alabek ere antzeko zerbait bizi dezaten. Zuhurra da. Eta primeran pasatzen zuen.

 

-----------------------------

 

Oso zaila da esperientzia hori gurean pedofiliaz nagusi den ikuspuntu histerikoan integratzea. Histeriko zeren, besteak beste, maltzurki sartzen ohi baitira zaku berean hiru urteko umea bortxatu eta akabatzen duena eta, Haur besoetakoa

-ko gizon protagonista bezala, hamaika urteko neska batez zinez amorosturik, ukitu lizunak egitera mugatzen dena. Theresak gainera gustura hartzen ditu. Gizona maitatzera helduko da.

 

Theresa umezurtza etxera ekarri ziotelarik, gizonak, Joxe Azurmendiren esanetan, “gutxi asmatzen zuen orduan, Zoriak zekarkiola Theresa. Berak ez du ezer egin, Zoriak etxera sartu ziona etxean hartu baino: bere zoria eta zoriona” ("Mirande eta kristautasuna").

 

Aurrerantzean, pedagogiari loturiko zorion ozar batek biziko du bikotea. Gizonari Theresa zaio premiazko gizarte bakar. Joxe Azurmendiren alderaketa deigarriaren arabera, gizonak “oiloa etxe ondoan harrapatu eta bere ehizearekin basazulo ezkutu-ezkutuan ezkutatu den piztia dirudi, hagin artean bere xoria, zoriona, guziengandik ihesi”.

 

Gizonak bai baitaki bera lakoei gizarteak gorroto diela, gizartean jaun eta jabe diren txintxo eta zuzenek Theresaren eta beraren zorion aratza pitzatu nahiko dutela. Gizonak garbi ikusten du Theresaren alboan “lortu zuen zorionak ezin iraun zezakeela, egin zuen ametsa ezin bihur zitekeela egia. Besteek ez zioten zorion hauskor hori hautsi gaberik utziko, edozein bidez eragotziko zioten”.

 

Irtenbiderik ez eta heriotzak eramango ditu nola Theresa hala gizona.

 

------------------------------------

 

Dena den, ez da heriotza Mendebaldeak pedofiloari eskaintzen dion aukera bakarra. Hor daude orobat zikiratzea, eroetxea, espetxea eta Tailandia.

 

Edota lintxamendua. Gizarte bat benetan kohesionatzen duena ez baita bere jatorria edo ohartuki adosturiko helburuak, baizik lintxamendurako hautagai nagusia nabarmena eta zehatza izatea. Eta lintxagai ideal gisa, oso kontsensu zabala du gurean pedofiloak, zabalagoa noski gaur egun ijitoak edo terroristak berak baino.

 

Osterantzean, uko egin diezaiola maitatzeko bere manerari eta zorionari. Estoikoen ildotik euts diezaiola goitiarki bertuteari. Gogoratu dezala hainbat sortzaile egon dela gertu, Nietzsche bera kasu, zoriona sakrifikatzeko, obraren alde. Bestela, mugatu dezala sexualitatea irudimenaren esparrura. Edo ekin diezaiola sublimazioaren igokundeari, “gizon handi” deitu izan dena bilakatu arte, hots, heroi, saindu edo buruzagi goren. Mesederik handiena egingo dio halatan arbuiatu, mehatxatu eta kanporatu zuen gizarteari: malgutu, zabaldu eta aberastu egingo baitu. Ondoren, ordainez, gizarteak ohoratu egingo du barruko pedofiloa bere baitan zorrozki kaiolatzea erdietsi duen gizon handia.

 

Atezuan edukiko du ordea beti. Horrexegatik bilakatzen da hain arin saindu handia pedofilo, eta alderantziz. Freudek erakutsi zigunez, errepikatzeko irrika, mingarria delarik ere, sakonagoa baita, maiz, zorion beharra baino. Miranderen protagonista umezaleak badaki jakin bere jardunak ezin diela ekarri, berari zein Theresa maiteari, oinazea eta katastrofea baizik; hala ere, hil arte jarraituko du bere desira malerusari muzin egin gabe, zori koitadua legez, etorkizun iluna susmatu eta susmarazi arren ezin baitie ehiztarien tiroei txiri egin.

Legegintzak batzuetan jendartean ohitura bilakatu dena bermatu egiten du, beste batzuetan gehiengoak nahi duena aldarrikatzen du. Herrian dabilenari erantzun egiten dio, ondoren etorri ohi da.

Aldiz, Frantzian Robert Badinter gehiengoari aurreratu egin zitzaion, gehiengoa aurka zuela bultzatu eta aldarrikatu baitzuen heriotza-zigorra debekatu zuen legea.

Abortoaren legea Elisabeth Badinter filosofoak mamitu zuen, Roberten emazte feministak.

Orain ere besterentzako haurdunaldia legeztatze lanetan buru-belarri dabil Elisabeth Badinter.

“Sabela alokairuan”, “alokaturiko ama” eta antzeko esamoldeak ez dira oso egokiak, aditzera ematen baitute eramaileak sabela lonja edo garajea bailitzan diru-truke akuratzen duela, eta hori ez da horrela: Australian, Erresuma Batuan, Zelanda Berrian eta Kanadan eramaileek ez dute dirurik jasotzen, Frantzian ez dute jasoko. Arazoak dituen emakume bati laguntzeagatik egiten dute. Frantzian ez dute “akurako sabela” eta gisako mespretxurik onartzen; “gestation pour autrui” deitzen zaio, besterentzako haurdunaldia. Eta ingelesez berriz “surrogacy” (latinetik, “subrogare”: ordeztu).

FRANTZIAN

Aukera berri honi dagokionez, Frantziak primeran jokatu du: besterentzako haurdunaldia debeku zen, baina urtero laurehun bat bikotek jotzen zuen Kaliforniara, Erresuma Batura, Belgikara, eramaile baten bila. Ugaltzeko turismo deitu izan zaio. Gero Frantziara itzuli eta filiazioa ezartzeko orduan arazoak sortzen ziren sarritan.

Zer egin? Ostrukarena, Espainian bezala, hots, jakin arren egin egiten dela, aberatsek egin dezatela behar bezala Kalifornian 100.000 dolar ordainduta eta txiroak berriz hor konpon, betiko txapuzak? ABC egunkariak berriki erakutsi du Interneten bidez hainbat tratu ilun gauzatu egiten dela. Noski, hor ez dago ez berme juridikorik, ez sendagileen laguntza ofizialik, ez asmozko gurasoentzako edo eramailearentzako inongo babesik. Eta horrela jarraituko dugu oraingoz.

Aldiz, Frantzian besterentzako haurdunaldia arauturik  duten hainbat Estaturen legediak aztertu eta eztabaidatu dituzte, eta berehala aldatuko dute 1994ko debekua. Erresuma Batukoa hartuko dute batik bat aintzat.

ERRESUMA BATUAN

Erresuma Batuan 1985az geroztik 600 bat ume jaio dira besterentzako haurdunaldia legeztatzeari esker. 1985ko legeak ez du eramaileak dirutza jasotzerik onartzen, ezta jardueraren publizitaterik ere. Bikote antzu batenganako ekintza eskuzabaltzat hartzen dute.

Eramaileak diru-saririk jasotzen ez duen arren, haurdunaldiak dakartzan gastuak ordaindu egiten zaizkio (arropa berezia, sendagilea, botikak…). Adituek 9.000 eta 20.000 euro bitartean dabilela diote haurdunaldi bakoitzeko.

Bi bikoteen arteko akordioa ez da loteslea, eta egia da inoiz frustrazioa eragin izan duela. Behin batean asmozko gurasoak ez ziren jaio berriaren bila agertu.

Eramaileak haurra beretzat gorde nahi badu, egin dezake, eskubidea du. Ia inoiz ez da gertatzen. Behin batean gertatu zen, eta Helegite Epaitegiak eramaileari haurraren zaintza ukatu zion. Ez omen zen gai bere seme-alaba biologikoak ere behar bezala zaintzeko. Epaileak umea aita biologikoaren esku utzi zuen. 2007. urtea zen.

Umea munduratzean, jaiotza-ziurtagiriak eramailea eta bere senarra izendatzen ditu haurraren legezko guraso. Orduan, eramailearen senarrak uko egiten dio ofizialki aitatasunari, aita biologikoaren alde. Zenbait asteren buruan asmozko gurasoak legezko guraso bilakatuko dira, bigarren jaiotza-ziurtagiria jasoko baitute, haurraren guraso gisa bien izen-deiturak erakusten dituena.

KEZKA ETA BELDURRA

Ulergarria da zenbait feministak, besteak beste, beldurra erakutsi izana, emakumearen sabela merkatugai eta salerosbide bihurtuko ote duen kapitalismoaren kaos gupidagabeak. Ugari dauzkagu bokaziozko txuloputak edo bestelako txuloak, eta berehala letorke neskalaguna besteren umea eramatera behartuko lukeena, eta dirua beretzat, txuloarentzat. Hain zuzen hori eragoztera dator araua, zaintza, kontrola, argitasuna.

Frantzian emakumeak dira oroz lehen besterentzako haurdunaldia arautuko duen legedia prestatzen ari direnak, eta Kaliforniako eredua da kosta ahala kosta eragotzi nahi dutena, alegia, besterentzako haurdunaldia anabasazko azokan harrapaturik gera dadin, negozio bilaka dadin, tripen merkadillo.

Hori dela-eta, Erresuma Batuan bezala, Frantzian ere asmozko gurasoek ezingo diote eramaileari diru-kopuru jakin batetik gora ordaindu. Arazo ekonomikoak dituen emakumea ezingo da eramaile izan, ezta ikaslea ere. Hori hurbildik kontrolatuko dute.

BESTE ARRISKU BAT: ERAMAILEA DAMUTZEA

Beste arrisku bat, eramailea sabelean duen haurrarekin zaletzea eta erditu ostean damutu eta asmozko gurasoei eman nahi ez izatea da, Erresuma Batuan behin gertatu bezala. Frantzian, aipatu Elisabeth Badinter eta Nadine Morano dira beste batzuekin batera legedia berria jorratzen ari direnak. Hiruna ume eduki dituzte. Morano UMPkoa da, Sarkozyren laguna. Familiaren Estatu Idazkari izendatu dute martxoan.

Ez batak ez besteak ez dute uste eramailearen eta umekiaren artean derrigorrez sortu behar duenik ezin hautsizko lotura afektiboren bat. Ama izan denak eta haurdun izan denak aise ulertzen du amatasunaren eta haurdunaldiaren arteko bereizketa, haurdun izan zaitezkeela ama izateke. Aldez aurretik baldin badakizu eta hitzarmen batean onartu baldin baduzu haurra obozitoak eta semena jarri duen bikoteari emango diozula, ia ez da arazorik izaten, Erresuma Batuan hogeitaka urteko praktikak frogatu bezala. Aldi berean joango da umea handitzen eramailearen sabelean eta amaren bihotzean.

Dena den, Frantzian, eramaileari, erditu ostean, hiru eguneko epea emango zaio baezpada ere. Damutuko balitz, umea beretzat.

Hemen Giza Eskubideen aldarrikapen abstraktu bezain merketik urruti gabiltza: korapilatsuak dira ebazpenak, zailak eta ertz ugarikoak. Agintarien eta legelarien erabakiak sarritan ez direla aizkorakadak oroitarazten digute, baizik labirintoak.

Ika-mika sortu da: Elisabeth Badinter ez bezala, Nadine Morano ez dago ados damutzeko hiru eguneko epea ezartzearekin. Dioenez, ezarpen hori ulergarria litzateke eramailea aldi berean obozitoak jarri dituen ama biologikoa ere izan litekeen herrietan. Baina Frantzian bazterturik dago aukera hori, eramaileak eraman baizik ezingo baitu egin: espermatozoidea eta obozitoa asmozko gurasoenak izango dira. Halatan, Moranorentzat ez du zentzurik damutzeko aukerari eusteak.

Eta egia esan legegileei zaila gertatu zaie erabakia hartzea, baina nahiago izan dute haurra eramailearen esku utziz asmozko gurasoen frustrazioa pizteko arriskua nozitu, eramaile damutua eta umea bereizi behar traumatikoari aurre egin behar izatea baino. Senatuak Erresuma Batura bidali duen Komisioak onartu egin du dagoeneko.

ERAMAILE ALTRUISTA

Bestalde, legeztatzearen etsaiek emakume eramaileak beti eta ezinbestez bilatuko duela mozkina zabaldu dute. Ez da egia. Carol O’Reillyk hogeita hamasei urte ditu. Hiru seme-alaba dauzka bereak. Eta bost bider izan da eramaile (bere obozitoekin, hori bai). Haurdunaldiak on egiten diola dio, eta haurra hazteko eta hezteko erantzukizuna bere gain hartu nahiz ez duen arren, pozez txoratzen duela umetokirik gabeko emakume bati lagundu ahal izateak, xentimorik jaso gabe bada ere. Zeharo sinesgarria gertatzen da. Gerora gainera eraman dituen haurrekiko harremanei eutsi die, izekotzat hartzen dute: besterentzako haurdunaldia familia zabaltzea izan da Carol O’Reillyrentzat.

ERAMAILEEN ARTEAN, ERDITZE OSTEKO DEPRESIORIK EZ

Bestalde, Geneviève Delaisi de Parceval psikoanalistak, besterentzako haurdunaldietan adituak, dioenez, eramaileak ez du inoiz erditze osteko depresiorik pairatzen. Aitzitik, ama arrunten artean, gurea bezalako herrialde garatuetan, %15ek nozitzen du depresio mota hori.

Eta eramaileak zergatik ez? Delaisi de Parcevalen ustez, batetik, eramailea aurretik ama izan da eta badaki zertan den haurdunaldia. Bestetik, ez denez bere haurra izango ez da horrenbeste agobiatzen: ez dio haurrari gela prestatu behar, ez du umea hazteak dakarren erantzukizun astuna bere gain hartu beharko, ez ditu gurasoak eta bikotekidea etengabe gainean, umekia nola ote doan arduraturik… 

Azkenik, ongintzan dabilelako uste sendoak, bere baitan garbi sentitzeak beste emakume bati mesede benetan erabakigarri bat egiten ari zaiola, ordainik gabe gainera, alaitu egiten du. Ondorioz, ohiko amena baino arinagoa izaten da eramaileen haurdunaldia, bozkariotsuagoa.

BENETAKO ALTERNATIBA

Benetako alternatiba ez da: batetik debekatu eta beraz ez da egingo; eta bestetik legeztatu eta beraz egingo da.

Baizik eta, bioteknologiari esker egin daitekeenez: batetik legeztatu eta, legea zentzuzkoa izatekotan, txukun samar egingo da; eta bestetik debekatu, eta hala ere egin egingo da, baina aberatsek atzerrian eta berme juridiko eta medikuntzazkoekin eta txiroek berriz era ilun eta txapuzeroan, sarritan eramailearen eta umekiaren osasuna ataka estuan jarririk. (Legez kanpo dagoen bitartean, nekez erabil dezakete txiroek besterentzako haurdunaldia, ez badute sendagile eta abokatuen kolaborazioa erdiesten. Dena den, erabili erabiliko da, abortoa ilegala zenean bezala: lardaskeria nagusi eta ama-haurren bizia arriskuan.)

Legeztaturik zein legez kanpo, gertatu egingo da asmozko gurasoek eramaileari diru gehiegi emango diotela, sabelak alokatu egingo direla, eta abar. Baina besterentzako haurdunaldiak legearen babesa ukanik, medikuen eta zerbitzu juridikoen laguntza izango du bederen jokabide eskuzabal horrek, eta ez da besterik gabe ebakiko ama-alabek, ahizpek, adiskideek, emakumeek, elkarri laguntzeko senti dezaketen gurari ederra.

LABUR

Erresuma Batuan eta Frantzian, legeak babesa ematen die besterentzako haurdunaldia soilik lagundu nahiak bultzatuta erabili nahi dutenei.  Aldiz, gaur egun Espainian, baldin minbiziak zure alabari umetokia hautsi badio, eta hala ere bere haurra ekarri nahi badu, eta zu gertu baldin bazaude alabari laguntzeko, bere haurra zure sabelean bederatzi hilabetez eramanda, debekaturik duzu.

Harritzekoa baita Elizaren seta, errukia bezalako bertute kristau batek ondorio errealak ekartzearen aurka. Zer da bestela, errukia eta lagun hurkoaren oinazea baretu nahia baizik, eramailea adiskidearen umekia sabelean eramatera bultzatzen duena, edo alabarena, edo ahizparena, edo umetokirik gabeko edozein emakumerena? Horixe da ordea gaur egun galerazirik duguna, eta ez da gogo handirik sumatzen konponbidea bilatzeko.

Ugaltzeko orduan orain arte ezinbestez loturik zetozkigun hainbat egitate, gaur egun teknobiologiari esker bereiz ditzakegu. Espazioari dagokionez, obozitoak eibartar batek Eibarren jar ditzake, eramaileak haurdunaldia Kalifornian igaro eta legezko ama, umea zainduko duena, Parisen bizi. Naturak bildurik zekarrena gizakiak askatu egin du.

Baita denborari dagokionez ere. Orain isuritako semena, edo obulua, edo oraintxe sorturiko enbrioia, izoztu daiteke, gurasoak gazte direlarik, eta berrehun urte barru, gurasoak aspaldi hilik direla, ekarri daiteke bizira. Horrek, aukeraren berritasunak eta ezusteak eraginiko harriduraz gain, arazo ontologiko eta juridikoak sortzen ditu, ez baita garbi ikusten izaki horren estatusa, ez dago definiturik.

Bestalde, semen emailearen anonimotasuna orain arte zorrozki gorde izan da. Ordea, badira intseminazioz sorturiko umeak behin heldu izatera iritsi eta anonimotasun hori hausteko borrokan dabiltzanak.

Arthur Kermalvezen-ek liburu bat argitaratu berri du, autobiografikoa,  “Espermatozoide ezezagun batetik jaioa”. Hazia jarri zuena ezagutzeko eskubidea aldarrikatzen du. Gurasoengan maitasuna eta araua aurkitu ditu, gurasotasuna. Ordea, bere jatorri osoa ezagutu nahi luke, sekretismoak semen emaileari berez behar ez lukeen mamuzko garrantzia eransten baitio, absentziak gehiegizko distiraz apaintzen omen du. 

Esperientziak dio anonimotasuna desagertuz gero hazi emaileak nabarmen gutxituko liratekeela. Ez baita harritzekoa. Pentsa, duela hogei urte ospitalean fusila garbitu zenuen, diru apur bat lortu eta San Mamesera joan ahal izateko. Ahaztua zenuen. Baina orain hor datorkizu friki bat “aitatxo, aitatxo, maite zaitut!” xuxurlatuz. Gainera, bien bitartean negozioak ondo joan zaizkizu eta susmoa duzu zure masturbazioaren ondorioa ez ote datorren herentzia usainak erakarrita, anaiarreba arruntekin lehiatzera.

Gogorrak izaten ditut hagineko minak. Ez dakit zehazki noiz hasi zitzaizkidan. Oinazearekin batera tristura astun bat jabetzen da nitaz. Dena den, ez dakit ziur hagineko minak ote dakarkidan tristura ala tristurak eragiten didan hagineko mina, tristurak dakarren defentsen jaisteak eta desbabesak zaurgarriago edo bulnerableago egiten baitzaitu.

Batzuetan iruditzen zait mina sortzeko orudan txokolatea eta limoia bezalako jaki jakin batzuk bereziki kaltegarri zaizkidala… Baina jaki horiek zeharo saihestuta ere mina etorri egiten da.

Bilboko haginlari batzuek nerbioa desbitalizatu zidaten. Ofizialki oinazerik sentitu ez dezakedan arren, halere, sentitu egiten dut. Beste haginlari batzuenean ere ibili naiz baina ez dugu deus ere erdietsi.

Litekeena da hagineko mina kaltetutako beste gorputz atalen baten isla izatea: gibela ezin omen da sentitu, baina txarto dabilelarik beste atal zenbaiten bidez adierazten du bere urradura, besteak beste hagineko minaren bidez.

Sinesgaitza dirudien arren nanoteknologiaren eta kohete termonuklearren garai hauetan, ez dago hagineko oinaze zehatzaren aurkako botikarik. Edozein oinaze baretzeko botika horietakoak erabiltzen dira, analgesiko painkilerrak: aspirina, espidifen, termalgin, kodeina, parazetamola... 

Dakitenek diotenez, otordu bakoitzaren amaieran Iboprufeno bi hartzea da hagineko mina kentzeko egokiena.

Niri ordea  soilik anpuluetako Nolotilak eztitzen dit oinazea. Kapsula ez zait aski. Anpuluaren eragina kapsularena halako lau da.

Kontua da EAEko botiketan errezeta eskatzen dizutela. Gainera, Nolotila anpulutan eskatuz gero mesfidati begiratzen dizute, farmazia atrakatzera joan bazina legez, Nolotila ukatzeak zugan erreakzio eroren bat sortzeko arriskua balekar bezala, jonkia bazina bezala zimino betean.

Suizidek gero eta gehiago erabiltzen dituzte analgesikoak: Koldo Goitiaren ustez, horrek azal lezake EAEko botikarien ximurkeria.

Edozein gisaz, EAEn ez bezala  Nafarroan batere arazorik gabe ematen dizute Nolotila, sarritan irribarrez. Behin baino gehiagotan galdetu izan didate zenbat kutxa nahi ditudan. Hots, hiruzpalau anpulu-kutxa Nolotil eskatzea Nafarroan ez da deigarri edo kezkagarri.

Ordea, analgesikoen eta suiziden gaineko Koldo Goitiaren hipotesia aintzat hartuta, baliteke Nafarroako farmazialarien itxurazko eskuzabaltasun horren azpian ni suizidiora bultzatu nahia ezkutatzea, beren irrika isila izatea nik lehenbailehen nire buruaz beste egin dezadan: EAEko turista bat gutxiago. Hein batean, ulergarria litzaidake.

Aitortu nahi nuena da udan, Lizarrako, Tafallako, Berbinzanako eta Erriberriko farmazietan erromes, Nolotil anpulu-kutxa mordo bat erosten dudala, negua lasai pasatu ahal izateko.

Azkeneko menian Loiolan politikoak Nafarroan eta EAEn erakunde komun bat abian jartzeko aukeraz mintzatu ziren. Hori garrantzitsua da, jakina, baina niretzat bederen oraingoz premiazkoagoa litzateke EAEko farmaziek eta farmazialariek Nafarroakoen araudia eta adeitasuna bere egitea, adeitasun horren zinezko zioa gorabehera.

Nolotil aferaz denaz bezainbatean, bistan da “Nafarroa Euskadi da” ez dela bidea, baizik EAE Nafarroara biltzea eta Nafarroan txertatzea. 

 

Eibartarra sorkuraz, San Rafaelen bizi da orain, Tom Waits bezala. San Frantziskotik hogei bat kilometrora dago San Rafael. Bertan filmatu zuten American Grafiti. 2001eko Espainiako Grabatu Sari Nazionala eman zioten 2002an. Elkarrizketa hau saria jasotzera etorri zenean egin nion eta zati bat "Euskaldunon Egunkaria"n agertu zen. San Martinen obra Estampasion eta Archeles webguneen bidez ikus eta eros dezakezu.

 

Bermeoko Talan gaude. San Martinek kokakola bat eskatu du. Lantzean behin, eskizoideren baten aldarriak iristen zaizkigu eroetxetik.

 

-Zorionak

Unai San Martin: Eskerrik asko. Ezagutza atsegina da; baita dirua ere. Baina ez dizuet utziko niri argazkiak ateratzen.

 

-Zergatik baina? Aski ederra zara.

USM: Hori beti da ereduen eta irizpideen araberakoa. Berriki, San Rafaelen bizilagun dudan inuita batek esan dit egundo ez duela ni bezain gizaseme itsusirik ezagutu, baina hala ere atsegin natzaiola. Argazkirik ez, otoi, arima eta argazkia gauza bera baita, eta ez naiz argazkilariez fio.

 

-Lehengoan, “Euskaldunon Egunkaria”n, saritu duten zure grabatuaz “indar handikoa” dela zenioen. Non geratu da euskaldunaren apaltasuna? Zer da indarra artean?

USM: Egia erran, edozein arte obraz mintzatzeak halako txorakeriak entzuteko arriskua dakar. Nik nahiago dut isilik egon eta lan egin.

Arte indartsua zer ote den, garbiro dut sentitzen; baina ez nekike xuxen azaltzen, Agustin Doneari denborarekin gertatzen zitzaion legetxe.

 

-Zuk zer egiten duzu gehiago, dagoenetik ederra “atera” ala “jaso”?

USM: Orain jaso. Gazteago nintzelarik, atera. Margolana osatzeko, derrigorrez egin behar duzu aukera bat, edo ez dagoena nolabait asmatu, sortu. Inoiz ez dut bilatu errealitatearekiko antzekotasuna.

Baina orain argazkiak ateratzen ditut. “Atera” esaten da, baina egin, jaso egiten da. Hori bai, gero norberaren lana dago, ukituak, orekak, desorekak asmatzea, ñabardurak eranstea, jasotakoa biziberritzea.

Edonola ere, murgilduago sentitzen dut nire burua munduan, margotzen nuenean baino.

 

-Kritikari batek zure “erromantikotasuna” azpimarratu du; beste batek, berebat, zure lanaren “dramatismoa”.

USM: Ez dakit oso zehatza ote den, baina talde batean erromantikoak eta irrazionalak kokatuz gero, eta bestean klasikoak eta zentzuzkoak, nik garbi ikusten dut nire burua lehen taldean, ezinbestean. Biziki maite dut Hölderlin; baita Wagner-en musika ere. Baina zaletasunez gainera, izaera ere halakoxea daukat.

 

-Arreta deitu du heliograbatua erabil dezazun: zaharkituta gelditua zen teknika berpiztu omen duzu. Zer da heliograbatua?

USM: Argazkia kobrezko plantxa baten gainean jartzen da. Gero, izpi ultramoreen bidez argazkia plantxan itsasten da. “Helio” hori hain zuzen eguzkiaren izpiak erabiltzetik dator, izpi ultramoreak. Ondoren, eraso kimikoa: zenbait azidok kobrea jan egiten dute. Argazkia kobrearekin bat eginda geratzen da horrela. Oso bereziak dira argazkiak orduan hartzen dituen ezaugarri fisikoak, oso nire gustukoak, uraren eta olatuen antzekoak, arras sentsualak. Azkenik, ohiko argazkiak bezala inprimatzen da.

 

-Ordea, teknikari baino askoz ere garrantzi handiagoa ematen diozu adierazpenari. Saia zaitezke mesedez berbetan ipintzen zein den zure obraren funtsa?

USM: (Trago luze baten ostean kokakolari.) Heliograbatua, historiatik ateko kontuak aurkezteko bitarteko gisa erabiltzen dut: ibili gabiltzan lurra, basoko bidexkak, itsasoko olatuak, armiarma kriseiluaren ondoan, negua, orbela. Betiko kontu apal horiek bizi dizkigute ametsak.

 

-Zein hizkuntzatan egiten duzu amets?

USM: Ingelesez. Aspaldidanik bizi naiz AEBen, eta emaztearekin ingelesez aritzen naiz.

Hala ere, harreman estua dut zenbait euskaldunekin, Baigorriko Gino Kaminorekin besteak beste, honez gero berrogei urte Euskal Herrira gabe. Oroimenean itsatsirik du hamazortzi urterekin Ramuntcho filman agertu zela, Brigitte Bardot-en ahizparekin batera. Sarritan kantatzen dugu “Nevadara joan nintzen/ xentimorik gabe...”

Halaber, euskarazko liburu bat irakurtzen ari naizenean, arima euskaldundu eta berriro Aitorren hizkuntz zaharraz mintzo zaizkit amets batzuk. Anemometroa-rekin gertatu zitzaidan. Igor Estankonak berehala argitaratu behar omen du beste liburu bat. Bidali faborez. Bestalde, Hondarribian lo egin dut bart, eta amets batean Miren Azkaratek behin eta berriro ziostan, euskaraz, “kontrola ezazu inesiboa, kontrola ezazu inesiboa...”; izerdi patsetan blai esnatu naiz.

 

-Nolakoa da zure lan eguna?

USM: Autoz ibiltzen naiz alderrai, argazki kamera lagun daramadala. AEBk harrigarriak dira, garai ugari dago bizirik aldi berean. Lehengoan herrixka antzeko batera iritsi, autotik jaitsi, kamera atera eta teilatu batean eserita zegoen tipo batek, kapelua, Mark Twainen estiloko bibotea eta peto bakero bat zeramanak, tiro egin zidan bere errifleaz. Ostera autoan sartu eta ziztuan ihes egin behar izan nuen handik. Faulkner-en Santutegia bertan duzu bizi-bizirik.

Kaliforniako hondartzak, berriz, marrazoz beteta daude eta ez dizute lasai lan egiten uzten. Baina aurrerantzean marrazoekiko harremanak baretzen saiatuko naiz, nire lana marrazoei estuago lotzea erabaki baitut.

Bestalde, hilabete barru inguru nire webgunea jarriko dut sarean, www.unaisanmartin.com. Hainbat argazkigrabatu eta zenbait testu txiki erakutsiko ditu.

 

-Zer irakurtzen duzu?

USM: Kontu batek harritzen nau. Ikusi dut Euskal Herrian, Europa osoan bezala, biziki maite dituzuela Paul Auster, Raymond Carver, Bukowsky; horiexek dira hain zuzen nik gustukoen ditudan AEBeko idazleak. Ordea, AEBen ez dira batere ezagunak, kultuko idazleak dira.

Euskaraz azkena, aitak oparitutako bat, Bitoriano Gandiagaren Ahotsik behartu gabe. Euskaraz franko irakurtzen dut.

 

-Zertan da Benvenuto Cellini beneratzeko fundatu zenuen sekta hura?

USM: Ameriketara joan nintzenean ez zegoen Internetik, urrutitasunak itzali zuen benerazioaren sua. Hala ere, asko eman dit Benvenutok. Baita Hölderlinek ere, esan bezala. Eta Proustek. Orobat, Victor Hugok. Pasaiari buruzko testuak bikainak dira, argazkigrabatu serie bat egin nuen testuok oinarri hartuta. Oraintxe eskuratu dut euskarazko itzulpena. San Rafaelen irakurriko dut.

 

-Bazoaz bueltan?

USM: Segituan. Europatik Amerikara, 2001eko irailaren hamaikan joan nintzen azkenaurreko aldiz; Kanada gainean geundela, hegaldi betean, itzularazi eta Londresera berriro. Hain zuzen Beinardo Elduaien bermeotarrarenean egin nituen egun batzuk, egoera apur bat lasaitu zen arte. Baina orduz geroztik ezer ez da berdin.

Hezkuntza Sailetan faro pedagogiko berria jarrera dialogiko eta komunikatiboa da; halaber politikan, badirudi herriak bere ordezkariei arerioekin adostasunetara heltzeko nahimena eskatzen diela oroz lehen. Aldiz, Gantzarainek talde kontuez arras futitzen den betizu bat proposatzen digu eredu, sortzaile autista bat. Biografia honek Van Goghek bazekiela oso luzaro bakarrik egoten azpimarratzen du; irakurleoi, bakardadearekin onezkoak egiten erakusten digu, merezi duela.

Euskaraz, "artista" hitzaz lagun mota bi aipa dezakegu: trebetasun bereziren baten jabea, eta handiuste ganorabakoa. Artistaren eta bere lanarenganako gizarte ezagutzaren arteko gaizkiulertu mingarriak, arrakastatsu diren artistei ere erasaten dienak, larritasun itzela hartu du Van Goghen kasuan: bere bizitzan zehar koadro bakarra saldu zuen nederlandarraren antzekoei heriotza eskatzen die gizarteak, nolabaiteko onarpena ematen hasteko baldintza gisa. Edozein gizarte ordenaren, are zuzen eta eskuzabalenaren, eta ilegorria bezalako eremutarren artean, ezinbestean pizten da gudu gogorra: Arles-en, margolariarekin bere bizilagunek zuten harreman bakarra, poliziari etengabe deitzea zen, atxilotu eta ospitalean zarra zezaten behingoz. Van Gogh askozaz ere estuago lotu zitzaien koloreei, gizakiei baino. Halatan, bere obren balizko hartzaileak irudikatzeko beharra sentitzen zuelarik, garaikideak ahantzi eta etorkizuneko bakarti eta tribu desegituratuengana jotzen zuen.

Hain zuzen, benetan asetzen zuen jarduerari, margogintzari, soilik gizarte uztarriez libraturikoan ekin zion: lana, sendia,  lagunak, teilapekoak... ; azkenik, sakonena, errukia. Van Goghek nekazari eta meatzari behartsuei laguntzeari uko eginikoan heldu zion zinez artelanari. Hori bai, bere koadroetako protagonistak gerora nekazariok eta jende xehearen duintasuna izango ziren, besteak beste, baina, bizimoduari dagokionez, Van Goghen tankerakoengan, artearen eta elkartasunaren arteko gatazkak ez du konponbiderik. Aukeratu beharra dago, txapapotea kentzen lagundu ala Ereilea pintatu, giza bizialdia mugatua baita.

Gantzarainek ederki nabaritzen du Van Goghen ikusgaitz bilakatu beharra pintatzeko eta pintatzeko, erotu arte, ahitu arte, piztia legez, gau eta egun, jan gabe ia, miseria gorrian, pinturaz gainerakoaz txoil ezaxolati. Bere buruaz beste egiten ahalegindu zenean ere pintura irentsi zuen: trementina esentzia eta olio poteak.

Orobat ohartarazten du Gantzarainek pintatzen ikasteko prozesuan arerio zitala dela presa. Van Goghek bost urte behar izan zituen, zoro lez lan eta lan, asebete zuen lehenbiziko koadroa, “Patata jaleak”, pintatu ahal izateko. Jardunbide grinatsu setati horrek fruituak eman baitzituen: Van Goghek era berri batean begiratzen erakutsi digu, batik bat koloreak. Hasiera batean kolore ilunak, goibelak, ahulak zerabiltzan, patata kolorea nagusi, agian halakoxea delako Herbehereetako zerua, edo pintatzen zituen nekazari txiroen bizimodua, edo halaxe zebilelako orduan bere bihotza.

Gero, Herbehereetatik Parisera joan zen, eta, geldika-geldika, pintzelkada eskutik askatzeaz gainera, zuzenean bihotzaz pintatzearren, bere oihalak argi poxi bat erakusten hasi ziren, kolore horixkak eta gorrixkak, bertako giroaren, aldarte nabarrago baten eta japoniar estanpen eraginez. Bestalde, Parisen ezagutu zituen inpresionistak formalistegiak ziren Van Goghentzat: kolorea, itxura polita lortzeko aitzakia izatera mugatzen ei zuten; eta, eguzkia, itzal atseginak sortzeko foku huts.

Azkenik, Frantziako hegoaldean, bere goien gradura iritsi zen, bere margolari berezitasunera. Artista handi guztiek askatzen dute oztopaturik edo itxirik datzan alorren bat; Van Goghek kolorea antzekotasunetik askatu zuen. Inpresionistak errealitatearen koloreak margolanean atxikitzen ahalegintzen ziren. Van Goghek, berriz, bihotzak eskatzen zion kolorea jarri zion gauzari, koloreen bitartez bere sentimenduak adieraziz, eta bere margolanak ordu arte inork erabili gabeko -apika imajinatu gabeko- koloreez biziarazi zituen.

Matxino gehienak gizarte zapaltzaile bat zuzenagoa litzatekeen beste batez ordezteko borrokatzen dira; Van Goghi, ostera, esan bezala, edozein gizarte zitzaion mehatxu, gizarteaz ez zuen nahi bakean utz zezan baizik. Hortaz, gurago zukeen gizartea desegin, aldatu baino. Liburu honek, Van Goghen izaera eta bizimodua erakusteaz batera, eredutzat ere aurkezten dizkigu; eta, badut uste, euskal gizarteak, utzikeriak jota ez balebil, neurri zorrotzak hartuko lituzke Gantzarain delakoaren aurka, eredu hori, gaztetxoei zuzendua gainera, larrigarri gisa har dadin diot, gizartearenganako inongo borondate onik ez duen artistarena baita.

 

EAk argi utzi dizkio gauzak Espainiako Gobernuari: baldin kontsultaren aurkako zemaiari eutsiko balio, orduan pegatinak banatuko lituzke euskaldunen artean. To eta no. Harrapazank Txiribiton.

Gobernu espainolak eta bere morroi judizial eta mediatikoak egundoko erasoa egiten ari zaizkigu airez, lurrez eta itsasoz, EAEko lehendakariak iritzia eskatu nahi baitigu.

Eta guk kontraeraso harrigarri batekin ihardukiko diegu: errepresio politiko-judizialaren aurrean, pegatina iskilu. Piztiak erasotzaileari haginak erakutsiz erantzuten dion bezala, guk pegatina erakutsiko diogu. Lehen begiratuan xelebrea dirudi, baina gerra psikologikoan etsaiari kalte batik bat ezustekoak egiten dio. Txunditu egingo da Madril, ondoren kikildu eta azkenik kontsulta baimenduko du.

Beldur ginen Eusko Jaurlaritzak kontsultarako mahaiak prestatu eta urriaren hogeita bostean espainolek tankeak bidali eta Balzak EAEko ariketa demokratiko hori babestera eta espainolei aurre egitera ez ote zituen Ertzaintza eta Beltzak bidaliko.

Latza litzateke eta desatsegina. Pegatina lagun, beti ere, lasaiago.

Txarrena, Guardia Zibilak pegatinei tiroka hastea, gauza bera baita pegatinei tiro egitea eta pegatina daramatenei tiro egitea, eta jendeak eskuarki bihotzean eramaten du.

Beste masaila ipintzeko era modernoa izan liteke pegatina: etsaiaren mehatxuaren aurrean, bihotzean pegatina xume bat itsatsi. Garaikoetxea beti izan da oso Gandhizalea, eta pegatina ez-biolentzia aktiboaren adierazpen eta ikur dateke. Egia da ez dirudiela aktibismo handiko kontua: eskuan har eta jertsean itsats. Ordea, aurretik pegatina irudikatzeko lana duzu, irarkola, banatzea… Estresagarri izatera irits liteke; baina herriak espero bezala erantzunez gero, ez soilik gaitzerdi: hori poza!

Bide berriak jorratzen ari zaigu EA. Garrantzi berezia eskuratuko du apika pegatinak etorkizuneko gerretan. Iranek bonba nuklearra izango du berehala; guk pegatina.

Eta nik behintzat nahiago pegatina nuklearra baino. Behin gerra abiatuta, zein ote eragingarriago, nuklearra ala pegatina? Nuklearrak etsaien nuklearra erakartzen du; pegatinak etsaiaren pegatina erakarriko du, eta etsaia azken batean beste herri bat da, eta herri arrotza nuklearraren bidez baino askozaz sakonkiago ezagutu daiteke pegatinen bidez, nuklearra beti eta nonahi baita berdintsua; askotarikoa berriz pegatina eta bariedade handikoa: sumendia erakuts dezake, piramideak, xagutxoak, eguzkia, kanoa bat...

Egia da “pegatina” hitzak baduela ukitu izugarri bat, oldarraldirako egokia; baina badu halaber “ina”z bukatzen diren lau silabadun hitzen ohiko xarma: pegatina, tirolina, mandolina, bitamina, merkromina: musika, natura, botika…  Guzti-guztiak biziaren aldeko.

Igor Aristegik benetan serio hartu du Filosofia, hainbat zentzutan. Gaizkile batzuek hilko zuten beharbada besterik gabe. Baina baliteke Filosofia bizitzara ekartzen ahalegintzeagatik hil izana, Filosofia kalaka akademikotik askatu eta bizitzeko aukera berriak bere gorputzean esperimentatzera ausartzeagatik.

“Gogamenaren Filosofia” esparru akademikoan kokatzen zuen Aristegik bere lana, Zientziaren Filosofian. Dena den, bere artikuluek, iaz berekin izan nituen elkarrizketa batzuek eta bere heriotzak pentsarazten didate Infiltratu bat zela Zientziaren Filosofiaren laborategi zurietan. Anglofilo arrazoitsuaren mozorropean, giza ahalmenen esploratzailearen taupadak entzun zitezkeen, bizimodu berri alternatiboaren asmatzailearenak. Gogamenaren filosofo aseptikoak Etikalari adoretsu bat ezkutatzen zuen, gizakiari biziera indartsuagoak, sakonagoak eta ederragoak erakutsi nahi izan zizkiona. Etikalari, bai, Sokrates, Diogenes, Aristipo eta Epikuroren oinordeko.

Nolanahi ere, Igor Aristegiren aitzindaririk zuzenenak Spinoza eta Nietzsche dira, bata beti ezkutuan eta Unibertsitatetik ihesi eta bestea Unibertsitatetik berehala egotzia. Spinoza, Nietzsche eta Aristegi bezalako esperimentatzaileak ez dira Unibertsitatean kabitzen, ezin dira giro akademikoetan biluzik ibili, nahiago dute Nizako eta Turingo pentsio bakartia Berlingo distira baino, zinez ikasteko nahiago Tijuana Cambridge baino; eta gazte hiltzen dira.

Bestalde, orain dela berrehun urte pasaz geroztik Filosofiaren zeregin garrantzitsuetako bat norberaren garaiaren berezkoa ahal bezain zehazki diagnostikatzea izan da. Horretxek bultzatu zuen Kant 1784an “Zer da Ilustrazioa?” idaztera. Hegel, Nietzsche, Heidegger, Foucault, Deleuze… kezka hori ez da amaitu. Bigarren lerro horretan ere kokatu beharra dago Igor Aristegiren lana.

Norberaren garaiaz jabetzeko bidean, funtsezko ikasgaia duzu giro orokorra kutsatzen duten pozoiez zeure burua toxikatzea, modako eritasunak pairatzea, zure garaia definitzen duten drogak ezagutzea. Gure ahalmenak nabarmen indartzen dituzten pilulak agertu dira. Halaber zoriona dakarkigutenak. Baita geneak eta neuronak manipulatzeko substantziak ere.

Aristegirentzat, gure garaiaren ezaugarri bereizgarria, pilula irentsiz ziplo eta di-da batean geureganatzeko aukera litzateke, gaur arte naturak oparituta edo ahalegin pedagogiko eta moral luze baten bidez baizik lortzerik ez zegoena: ausardia, eskuzabaltasuna, zoriona...

Arrisku filosofiko existentzialei aurre egiteko orduan askoz ere ausartagoa izan da Igor Aristegi Habermas bat baino.

Habermasek, giza askatasunaren ideia ilustratuari eutsi ahal izateko, manipulazio genetiko eta neurologikoek ekar ditzaketen askatasun berriak zanpatu eta debekatu nahi lituzke. Ilustratu progresista omen denak, halatan, bat egiten du katolikoen lema atzerakoi ezagunarekin, hots, “jakin barik, hobeki”. Ilustratua definizioz litzateke ordea jakitearen aldeko.

Habermas tradizionalistak ez bezala, Igor Aristegik auziaren iltzerik arriskutsuenari heldu dio: adore handiz saiatu da bere garunetan artifizialki eragindako aldaketa neurologikoak ekar ditzakeen arriskuak ezagutzen. Aristegik erakutsi digunez, gaur egun kontua ez da neuronen eta geneen manipulazioari ezikusia egitea edo debekatzea, baizik manipulazio-aukera berriak kontuan hartuta giza askatasuna berriro pentsatzea, giza askatasuna goitik behera berrinterpretatzea.

Slavoj Zizeken ustez, hori soilik psikoanalisiaren bidez egin liteke, eta zehazki “heriotza-irrika” kontzeptuaren bidez. Izan ere, ez baita heriotza-irrikaren generik. Geneen akatsa litzateke heriotza-irrika, katea genetikoaren baitako matxura. Zizeken gogoeta hauek distira ilun bat irabazi dute Igor Aristegiren tragediaren argitan. Datorkigun Ilustrazio berriaren aitzindari eta heroi gisa hil zaigu beasaindarra.