Markos Zapiain

Hezkuntza Sailetan faro pedagogiko berria jarrera dialogiko eta komunikatiboa da; halaber politikan, badirudi herriak bere ordezkariei arerioekin adostasunetara heltzeko nahimena eskatzen diela oroz lehen. Aldiz, Gantzarainek talde kontuez arras futitzen den betizu bat proposatzen digu eredu, sortzaile autista bat. Biografia honek Van Goghek bazekiela oso luzaro bakarrik egoten azpimarratzen du; irakurleoi, bakardadearekin onezkoak egiten erakusten digu, merezi duela.

Euskaraz, "artista" hitzaz lagun mota bi aipa dezakegu: trebetasun bereziren baten jabea, eta handiuste ganorabakoa. Artistaren eta bere lanarenganako gizarte ezagutzaren arteko gaizkiulertu mingarriak, arrakastatsu diren artistei ere erasaten dienak, larritasun itzela hartu du Van Goghen kasuan: bere bizitzan zehar koadro bakarra saldu zuen nederlandarraren antzekoei heriotza eskatzen die gizarteak, nolabaiteko onarpena ematen hasteko baldintza gisa. Edozein gizarte ordenaren, are zuzen eta eskuzabalenaren, eta ilegorria bezalako eremutarren artean, ezinbestean pizten da gudu gogorra: Arles-en, margolariarekin bere bizilagunek zuten harreman bakarra, poliziari etengabe deitzea zen, atxilotu eta ospitalean zarra zezaten behingoz. Van Gogh askozaz ere estuago lotu zitzaien koloreei, gizakiei baino. Halatan, bere obren balizko hartzaileak irudikatzeko beharra sentitzen zuelarik, garaikideak ahantzi eta etorkizuneko bakarti eta tribu desegituratuengana jotzen zuen.

Hain zuzen, benetan asetzen zuen jarduerari, margogintzari, soilik gizarte uztarriez libraturikoan ekin zion: lana, sendia,  lagunak, teilapekoak... ; azkenik, sakonena, errukia. Van Goghek nekazari eta meatzari behartsuei laguntzeari uko eginikoan heldu zion zinez artelanari. Hori bai, bere koadroetako protagonistak gerora nekazariok eta jende xehearen duintasuna izango ziren, besteak beste, baina, bizimoduari dagokionez, Van Goghen tankerakoengan, artearen eta elkartasunaren arteko gatazkak ez du konponbiderik. Aukeratu beharra dago, txapapotea kentzen lagundu ala Ereilea pintatu, giza bizialdia mugatua baita.

Gantzarainek ederki nabaritzen du Van Goghen ikusgaitz bilakatu beharra pintatzeko eta pintatzeko, erotu arte, ahitu arte, piztia legez, gau eta egun, jan gabe ia, miseria gorrian, pinturaz gainerakoaz txoil ezaxolati. Bere buruaz beste egiten ahalegindu zenean ere pintura irentsi zuen: trementina esentzia eta olio poteak.

Orobat ohartarazten du Gantzarainek pintatzen ikasteko prozesuan arerio zitala dela presa. Van Goghek bost urte behar izan zituen, zoro lez lan eta lan, asebete zuen lehenbiziko koadroa, “Patata jaleak”, pintatu ahal izateko. Jardunbide grinatsu setati horrek fruituak eman baitzituen: Van Goghek era berri batean begiratzen erakutsi digu, batik bat koloreak. Hasiera batean kolore ilunak, goibelak, ahulak zerabiltzan, patata kolorea nagusi, agian halakoxea delako Herbehereetako zerua, edo pintatzen zituen nekazari txiroen bizimodua, edo halaxe zebilelako orduan bere bihotza.

Gero, Herbehereetatik Parisera joan zen, eta, geldika-geldika, pintzelkada eskutik askatzeaz gainera, zuzenean bihotzaz pintatzearren, bere oihalak argi poxi bat erakusten hasi ziren, kolore horixkak eta gorrixkak, bertako giroaren, aldarte nabarrago baten eta japoniar estanpen eraginez. Bestalde, Parisen ezagutu zituen inpresionistak formalistegiak ziren Van Goghentzat: kolorea, itxura polita lortzeko aitzakia izatera mugatzen ei zuten; eta, eguzkia, itzal atseginak sortzeko foku huts.

Azkenik, Frantziako hegoaldean, bere goien gradura iritsi zen, bere margolari berezitasunera. Artista handi guztiek askatzen dute oztopaturik edo itxirik datzan alorren bat; Van Goghek kolorea antzekotasunetik askatu zuen. Inpresionistak errealitatearen koloreak margolanean atxikitzen ahalegintzen ziren. Van Goghek, berriz, bihotzak eskatzen zion kolorea jarri zion gauzari, koloreen bitartez bere sentimenduak adieraziz, eta bere margolanak ordu arte inork erabili gabeko -apika imajinatu gabeko- koloreez biziarazi zituen.

Matxino gehienak gizarte zapaltzaile bat zuzenagoa litzatekeen beste batez ordezteko borrokatzen dira; Van Goghi, ostera, esan bezala, edozein gizarte zitzaion mehatxu, gizarteaz ez zuen nahi bakean utz zezan baizik. Hortaz, gurago zukeen gizartea desegin, aldatu baino. Liburu honek, Van Goghen izaera eta bizimodua erakusteaz batera, eredutzat ere aurkezten dizkigu; eta, badut uste, euskal gizarteak, utzikeriak jota ez balebil, neurri zorrotzak hartuko lituzke Gantzarain delakoaren aurka, eredu hori, gaztetxoei zuzendua gainera, larrigarri gisa har dadin diot, gizartearenganako inongo borondate onik ez duen artistarena baita.

EAk argi utzi dizkio gauzak Espainiako Gobernuari: baldin kontsultaren aurkako zemaiari eutsiko balio, orduan pegatinak banatuko lituzke euskaldunen artean. To eta no. Harrapazank Txiribiton.

Gobernu espainolak eta bere morroi judizial eta mediatikoak egundoko erasoa egiten ari zaizkigu airez, lurrez eta itsasoz, EAEko lehendakariak iritzia eskatu nahi baitigu.

Eta guk kontraeraso harrigarri batekin ihardukiko diegu: errepresio politiko-judizialaren aurrean, pegatina iskilu. Piztiak erasotzaileari haginak erakutsiz erantzuten dion bezala, guk pegatina erakutsiko diogu. Lehen begiratuan xelebrea dirudi, baina gerra psikologikoan etsaiari kalte batik bat ezustekoak egiten dio. Txunditu egingo da Madril, ondoren kikildu eta azkenik kontsulta baimenduko du.

Beldur ginen Eusko Jaurlaritzak kontsultarako mahaiak prestatu eta urriaren hogeita bostean espainolek tankeak bidali eta Balzak EAEko ariketa demokratiko hori babestera eta espainolei aurre egitera ez ote zituen Ertzaintza eta Beltzak bidaliko.

Latza litzateke eta desatsegina. Pegatina lagun, beti ere, lasaiago.

Txarrena, Guardia Zibilak pegatinei tiroka hastea, gauza bera baita pegatinei tiro egitea eta pegatina daramatenei tiro egitea, eta jendeak eskuarki bihotzean eramaten du.

Beste masaila ipintzeko era modernoa izan liteke pegatina: etsaiaren mehatxuaren aurrean, bihotzean pegatina xume bat itsatsi. Garaikoetxea beti izan da oso Gandhizalea, eta pegatina ez-biolentzia aktiboaren adierazpen eta ikur dateke. Egia da ez dirudiela aktibismo handiko kontua: eskuan har eta jertsean itsats. Ordea, aurretik pegatina irudikatzeko lana duzu, irarkola, banatzea… Estresagarri izatera irits liteke; baina herriak espero bezala erantzunez gero, ez soilik gaitzerdi: hori poza!

Bide berriak jorratzen ari zaigu EA. Garrantzi berezia eskuratuko du apika pegatinak etorkizuneko gerretan. Iranek bonba nuklearra izango du berehala; guk pegatina.

Eta nik behintzat nahiago pegatina nuklearra baino. Behin gerra abiatuta, zein ote eragingarriago, nuklearra ala pegatina? Nuklearrak etsaien nuklearra erakartzen du; pegatinak etsaiaren pegatina erakarriko du, eta etsaia azken batean beste herri bat da, eta herri arrotza nuklearraren bidez baino askozaz sakonkiago ezagutu daiteke pegatinen bidez, nuklearra beti eta nonahi baita berdintsua; askotarikoa berriz pegatina eta bariedade handikoa: sumendia erakuts dezake, piramideak, xagutxoak, eguzkia, kanoa bat...

Egia da “pegatina” hitzak baduela ukitu izugarri bat, oldarraldirako egokia; baina badu halaber “ina”z bukatzen diren lau silabadun hitzen ohiko xarma: pegatina, tirolina, mandolina, bitamina, merkromina: musika, natura, botika…  Guzti-guztiak biziaren aldeko.

Igor Aristegik benetan serio hartu du Filosofia, hainbat zentzutan. Gaizkile batzuek hilko zuten beharbada besterik gabe. Baina baliteke Filosofia bizitzara ekartzen ahalegintzeagatik hil izana, Filosofia kalaka akademikotik askatu eta bizitzeko aukera berriak bere gorputzean esperimentatzera ausartzeagatik.

“Gogamenaren Filosofia” esparru akademikoan kokatzen zuen Aristegik bere lana, Zientziaren Filosofian. Dena den, bere artikuluek, iaz berekin izan nituen elkarrizketa batzuek eta bere heriotzak pentsarazten didate Infiltratu bat zela Zientziaren Filosofiaren laborategi zurietan. Anglofilo arrazoitsuaren mozorropean, giza ahalmenen esploratzailearen taupadak entzun zitezkeen, bizimodu berri alternatiboaren asmatzailearenak. Gogamenaren filosofo aseptikoak Etikalari adoretsu bat ezkutatzen zuen, gizakiari biziera indartsuagoak, sakonagoak eta ederragoak erakutsi nahi izan zizkiona. Etikalari, bai, Sokrates, Diogenes, Aristipo eta Epikuroren oinordeko.

Nolanahi ere, Igor Aristegiren aitzindaririk zuzenenak Spinoza eta Nietzsche dira, bata beti ezkutuan eta Unibertsitatetik ihesi eta bestea Unibertsitatetik berehala egotzia. Spinoza, Nietzsche eta Aristegi bezalako esperimentatzaileak ez dira Unibertsitatean kabitzen, ezin dira giro akademikoetan biluzik ibili, nahiago dute Nizako eta Turingo pentsio bakartia Berlingo distira baino, zinez ikasteko nahiago Tijuana Cambridge baino; eta gazte hiltzen dira.

Bestalde, orain dela berrehun urte pasaz geroztik Filosofiaren zeregin garrantzitsuetako bat norberaren garaiaren berezkoa ahal bezain zehazki diagnostikatzea izan da. Horretxek bultzatu zuen Kant 1784an “Zer da Ilustrazioa?” idaztera. Hegel, Nietzsche, Heidegger, Foucault, Deleuze… kezka hori ez da amaitu. Bigarren lerro horretan ere kokatu beharra dago Igor Aristegiren lana.

Norberaren garaiaz jabetzeko bidean, funtsezko ikasgaia duzu giro orokorra kutsatzen duten pozoiez zeure burua toxikatzea, modako eritasunak pairatzea, zure garaia definitzen duten drogak ezagutzea. Gure ahalmenak nabarmen indartzen dituzten pilulak agertu dira. Halaber zoriona dakarkigutenak. Baita geneak eta neuronak manipulatzeko substantziak ere.

Aristegirentzat, gure garaiaren ezaugarri bereizgarria, pilula irentsiz ziplo eta di-da batean geureganatzeko aukera litzateke, gaur arte naturak oparituta edo ahalegin pedagogiko eta moral luze baten bidez baizik lortzerik ez zegoena: ausardia, eskuzabaltasuna, zoriona...

Arrisku filosofiko existentzialei aurre egiteko orduan askoz ere ausartagoa izan da Igor Aristegi Habermas bat baino.

Habermasek, giza askatasunaren ideia ilustratuari eutsi ahal izateko, manipulazio genetiko eta neurologikoek ekar ditzaketen askatasun berriak zanpatu eta debekatu nahi lituzke. Ilustratu progresista omen denak, halatan, bat egiten du katolikoen lema atzerakoi ezagunarekin, hots, “jakin barik, hobeki”. Ilustratua definizioz litzateke ordea jakitearen aldeko.

Habermas tradizionalistak ez bezala, Igor Aristegik auziaren iltzerik arriskutsuenari heldu dio: adore handiz saiatu da bere garunetan artifizialki eragindako aldaketa neurologikoak ekar ditzakeen arriskuak ezagutzen. Aristegik erakutsi digunez, gaur egun kontua ez da neuronen eta geneen manipulazioari ezikusia egitea edo debekatzea, baizik manipulazio-aukera berriak kontuan hartuta giza askatasuna berriro pentsatzea, giza askatasuna goitik behera berrinterpretatzea.

Slavoj Zizeken ustez, hori soilik psikoanalisiaren bidez egin liteke, eta zehazki “heriotza-irrika” kontzeptuaren bidez. Izan ere, ez baita heriotza-irrikaren generik. Geneen akatsa litzateke heriotza-irrika, katea genetikoaren baitako matxura. Zizeken gogoeta hauek distira ilun bat irabazi dute Igor Aristegiren tragediaren argitan. Datorkigun Ilustrazio berriaren aitzindari eta heroi gisa hil zaigu beasaindarra.

Amy Winehouse hainbat mundu desberdinen konfluentzia da. Lehengoan emakume maitemindu abandonatuena aipatu nuen. Bizitza zitala izan duten jazz eta soul abeslari handien lerroa ere hor dago: Billie Holiday, Ella Fitzgerald, Aretha Franklin...

Argandan Mezulariaz eta Maite Artolaz ere oroitu nintzen: agertokiaren erdian emakume Virgo hauskor eta sentsibleak (Artola irailaren 13an jaio zen, Winehouse 14an) ahotsa goxo eta irmo modulatuz bere harena gobernatzen baitu (Zalon eta Ade koruko beltzen ordez jarri Aramendi eta Elorza, eta abar).

Harena: Maite Artolak dioenean "egidazu ekarpen interesgarri bat, Aramendi", ez ote da eskaera zeharo sexuala, "bete nazazu"ren berdintsua? (Ni ibiliko naiz ziur aski interpretazio horrekin tronpaturik, urte gehiegiz irakatsi baitut psikoanalisia; baina litekeena da tronparazle nagusi jelosia izatea).

Dagoeneko desagertua da Mezularitik solasaldia, udako ordutegia dela eta, baina Maite Artolak maiz dakartza gai eta elkarrizketa ezin zirraragarriagoak.

Arabako patataren etorkizun ilunaz mintzatu zitzaigun uztailaren bederatzian. Oso gutxitan aritu da Artola patatarekin bezain distirant eta leinurutsu.

Euskalduna patata jale amorratua izan da eta da, edozerekin jaten dugu patata: barazkiekin, patata tortilla, patata frijituak…

Jabier Legorburu adituak berriki gozaturiko afari baten berri eman dio Mezulariako kazetari Axun Arozenari, hasi eta buka patata nagusi: entsalada, patatazko krema, patata-opila, eta postre patatazko bizkotxoa.

Dirudienez, Axun Arozenak kazetaria ez ezik patataren aldeko aktibista antzeko bat ere biltzen du bere baitan, patataren aldeko ekitaldiz ekitaldi dabilena. Azkenekoan, poltsetako patata frijitu horietako batzuk jan zituen, gainetik txokolatea zutela, eta benetan goxo omen zeuden.

Zurrumurru ugari dabil, patatak loditzen ote duen. Axun Arozenak Bitor Rodriguez nutrizionistaren iritzia jaso du: kontua da patataren nutriente edo elikagairik aipagarrienak karbohidratoak direla, karbohidrato konplexuak, xurgapen motelekoak, gure gorputzak behar duen “erregai” garrantzitsuena. Horixe ematen digu patatak opari. Bada, Rodriguezek azpimarratu duenez, karbohidratoetan aberatsak diren beste elikagaien aldean, adibidez zerealen aldean, patatak kaloria gutxiago du. Esaterako, ogiak baino 2’5 kaloria gutxiago. Ez soilik ez du gizentzen; gainera, hain beharrezkoak zaizkigun karbohidratoak era arin batez geureganatzeko aukera ematen digu patatak, tuberkulu eder horrek.   

Bereziki estua izan da Arabaren eta patataren arteko lotura. Duela zenbait urte, inguruotan ez zelarik saltzen Espainiako patata baizik, negozio polita zekarren patatak Araban. Giro freskoa eta lur hondartsua behar baititu: Arabako giroa, Arabako lurra. Izena eta ospea eman dizkio patatak lurralde historiko horri. Harro hartzen dute arabarrek “patatero” deitura.

Bada sukaldari ospetsu bat, Unai Fernandez de Retana, sukaldari gazteen Euskadiko txapelduna, patata beste inork ez bezala estimatu ez ezik  baliatu ere egiten duena. Gasteizko “El Clarete” jatetxean dabil. Komodin gisa darabil patata Fernandez de Retanak, zernahitarako: saltsak eta goarnizioak egiteko, jakina, baina halaber plateraren bihotz. “El Clarete”n, kasu, bederatzi platereko menu batean, seik dute patata oinarri. Fernandez de Retanaren errezeta bat: Idiazabalgo gaztaz, odolkiz eta patataz onduriko hostopila. Patata, konfitatua. Ahogozagarria zinez.

“El Clarete”n arrakasta itzela izaten ari den beste plater bat: arrautza frijitua bere puntillatxoekin, patata trufatua lagun daramala. Arrautza xingar iberikoan frijitzen da. Aldi berean, patata egosi, patatari trufa txertatu, orobat tipula apur bat. Horrela egindako patatak ukitu zoragarria ematen dio arrautzari.

Harreman goxo hori, tradizio hori, ordea, hausten ari da, aspaldion nabarmen sumatzen da gainbehera: orain dela 15 urte 10.000 patata-hektarea lantzen ziren Araban; gaur egun berriz ez dira 2.000ra iristen. Orain gainera Eskozia, Frantzia eta Herbeheretako patatarekin lehiatu behar du Arabakoak. Egoera nahasia da. Merkatua lur jota dabil. Nekazaria ez dago dirua galtzeko; eta ez dago patataren aldeko apustu eta bultzada garbirik.

Patatari kalte, moda honek ere egiten dio: supermerkatuetan-eta, patata garbi-garbira jotzen dugu, patata ia distiratsua erosten dugu. Zeharo umetua dugu hautematea. Haatik, Arabako patata, kalitatez bikaina bada ere, iluna duzu eta ximurra.  

Inoiz ez bezala merezi du aurten patatak elkartasuna. Patataren Nazioarteko Urtea izaki, eguraldiak ez baitio batere mesederik egin uztari: udaberri amaieran, euria behar zenean, ez du bota; aitzitik, justu euria mantsotu behar zuenean, orduantxe zaparradarik gogorrenak. Berrogeita hamar egun jarraian bota du, hain oker ere patata-sasoian. Soroak arras heze egon dira eta berandu erein behar izan da patata. Erein, gainera, gutxi; eta ereindako pixar hori askotan galdu, erdi ustelduta hezetasunaren erruz. Bizkaian gehiena galdu da. Eta Araban ere asko. Euriteek, patata bezala, artoa ere kaltetu dute. Edonola ere, Patatarena dugunez Nazioarteko Urtea, oraingoz artoa baztertu eta soilik patatari egingo diogu gorazarre.

Arabako patatari fama eta ospea, zehaztea komeni baita, jateko patatak baino gehiago hazi edo ereintze patatak eman dio. Duela bosturte batzuk hazi-patata lantzen zen batez ere Araban; orain berriz erdi bana jatekoa eta hazitarakoa.

Nola batari hala besteari etorkizun argiagoa eskaintze aldera dabil aspalditik jo eta su lanean Iker Institutua: patata sakonki ikertzeaz gain patata mota berriak asmatzen ditu, ezjakinontzat txundigarria baita. Itxaropen handia dute jarria oraingoz EMP00104 klabe-izena duen patatagan. Iker Institutuko Jabier Legorburuk Axun Arozenari kontatu dio orain bertan asmaturiko hiru patata molde dituztela nolabait esateko “labean”, probak eta egiten, eta EMP00104 delakoa datorren urtean merkaturatu nahi lukete. Hori-horia du haragia eta zuri-zuria azala, supermerkatuetan edonor erakartzeko modukoa. Bestalde, tamainaz ez da oso handia eta erresistentzia galanta erakutsi du gaixotasunen aurrean. Adituek oso puntuazio altua eman diote dastaketa, egosketa eta frijitze probetan.  Patatazale guztion esperantza biziberritzea erdietsi du EMP00104 patatagai maitagarriak.  

Egia bada ere zebra-muskuiluaren izurriteak kezka larria eragin duela, bada funtsezko desberdintasun bat zebra-muskuiluaren eta patataren etorkizunaren gaineko kezken artean: Maite Artolak uztaileko beste Mezulari batean jakinarazi digunez, zebra-muskuiluarekin ez dago zereginik; aitzitik, guztiok jarriko bagenu apur bat Arabako patataren alde, aurrera atera genezake: halatan, idatzi honen bidez Gasteizen Urriaren 5etik 10era patatatasunari buruz egingo den Kongresu berezira joatera animatu nahi zaitut. Bertan, besteak beste, patata protagonista izango duen argazki lehiaketa antolatuko dute, patatan oinarrituriko plater goxoen dastaketa…

Zergatik pizten ote du patataren patuak gaur egun hainbesterainoko ardura? Zeren sinbolo da patata, zein da patataren esentzia? Gure garaian gailen dabiltzan beste joera zenbaiten aurkako erresistentzia irudikatzen du nolabait patataren xumetasun eragingarriak. AHTa bezalako makrohandikeriei kontrajarri lekieke apika patata apalaren txukuntasun praktikoa. Galdetu bestela irlandarrei, zenbat aldiz ez ote dituen gosez hiltzetik salbatu. Patata da Irlandako sinbolo nazionala oker ez banago, eta “Ulysses” eleberrian, XX. mendeko ospetsuena, patatatxo ximur bat darama sakelan Leopold Bloom protagonistak. 

Gure bizimoduaren ondorioz zenbait ahalmen eta ondo pasatzeko aukera merke galbidean dauzkagu. Gure aitatxi-amatxiek bertso-saioan behin entzundakoa betirako gorde zezaketen oroimenean. Guk berriz ideia jakin bat gutxi gorabehera zein liburutan aurkitu gogora dezakegu gehienez ere, eta liburua zein apaletan egon litekeen.

Antzera irudimenari dagokionez. Jaio bezain laster gaude pantailaren baten aurrean. Bideojokoak asmatzen dituzten lau katu horiek lantzen dute irudimena, baina jokalari arruntek ez; are gutxiago telebistazaleok. Gure gogoarekin bakarrik gelditu beharrean, berehala jotzen dugu aldizkarira, psp-ra, egin beharrekoak apuntatzera. Gure aitatxi-amatxien aldean, edo San Inazioren gogo-jardunak sarritan jorratutakoen aldean, burua urduri, ahul eta desegituraturik dugu.

Tamala da, gaitasun horiek gure burujabetza indartu ez ezik atsegin-iturri ere izan baitaitezke, esate baterako ilaran txandaren zain zaudenean, bankuan, autobusean edo kontzerturako sarrera erosteko. 

Joxe Austin Arrietaren “Manu militari”n ageri den txaman bati aholku eskatu diot, nondik hasi amets kontzientea erabiltzen, eta zortzi urrats hauek aipatu dizkit gogo-jardun ekologista baterako entrenamendu gisa:

1-Bide eroso batean oinez zoazela, usaindu lore ezezagunen perfume bitxiak eta garbi ikusi inguruan hegan dabilzkizun pinpilipauxen kolore zoragarriak.

2-Piztia bat zuregana dator mehatxari, baina aurre egiten diozu, tinki begiratu eta agindu gogor batez geldiarazi eta kikildu duzu.

3-Mendi piko baten magalera iritsi zara. Eskaladan goiti zoaz. Supituki, arriskupean zaude: oinaren berme zenuen harria amildu eta zuk ozta-ozta oratu ahal izan diozu adaxka bati. Arazoa gainditu eta bazoaz berriro tontorrerantz.

4-Mendi gailurrean arrano bilakatu eta hegaldatzen zara, arin eta alai, adibidez Izaro, Ogoño eta Urdaibairen gainetik. Museo arraro bat dakusazu han behean.

5-Aralarren edo beste belardi zabal batean pausatu, zaldi zuri baten gainera igo eta lauhazka zabiltza Aralarren eta Urbasan barrena.

6-Erupzioan dagoen sumendi baten barrura sartu eta bertatik zabiltza, soineko isolatzaile egokia jantzirik.

7-Igeri lasai itsasoan; ondoren, izurde baten gainean bizkor.

8-Maitasun eta zorion sentimendu bortitzak sentitzen dituzu eta orgasmo batean desagertu zara.

Nolabaiteko adimena lukeen izaki estralurtarra irudikatzeko orduan Lurzentristegiak izan gara, antropomorfismoaz abusatu dugu: “Hirugarren Faseko Elkartzeak”, “ET”, “Independentzia eguna”, “Bederatzigarren plana kanpoko espaziotik” (historiako filmik txarrena, dakitenek diotenez), “Martitzen erasoa”, “Cocoon”, “Ixa espedientea”, “Stargate”… 

“Munduen gerra”ko Lurraz kanpokoak makinak dira; haien Jainkoa horrenbestez gizakion antzirudiko suposatu dute. 

Gehienez ere, erdi gizaki erdi ugaztun asmatzen ditugu (“Alf”,  “Galaxietako gerra”…);  edo erdi gizaki erdi olagarro (“Simpsondarrak”).

“Alien” bera, antropomorfismoa gainditzeko ahalegin ederra izan bazen ere, ez ote da zomorromorfikoegia, Lurtarregia azken batean, “Planeta Gorria” filmeko txingurri hiltzaile haiek bezala?

Ez da harritzekoa Lurraz kanpokoa “hautemangarri” irudika dezagun, guk gutxi gorabehera ulertzeko modukoak botako lituzkeen estralurtarra gogoratzean zinemako eta telebistako martiztarrak baitatozkigu batez ere burura, eta zineman zaila litzateke ikus ez daitekeen pertsonaia bati inolako protagonismorik ematea, izan dadin lurtar izan dadin alienigena.

Egia da irudikatzen dugun guztiak aurretik ikusitakoa duela oinarri, eta zeharo berriak zaizkigun izakiak lehenago ezagututakoen ezohiko konbinazioek osatzen dituztela. Horien berri eman ahal izatekotan, kasu, forma geometrikoak eta koloreak aipatu beharko ditugu ezinbestez, ez baitakigu bestela ikusten.

Hots, kontua ez da estralurtarrak irudikatzeko orduan giza ahalmenak gaindi ditzagun exijitzea. Dezentzia pixka bat, besterik ez dugu eskatzen.

AEBetatik datozkigu ia beti estralurtarren filmak. Ingelesez, “alien” deitzen zaie estralurtarrei.

Alta, AEBen etorkinei ere “alien” deitzen diete.

Dirudienez, estralurtarrak irudikatzeko Hollywooden bilakaera, bat etorri da Lurreko etsai beldurgarrientzat hartu izan duenarekin: orain dela berrogeita hamar urte kolektibistak ziren martzianoak, orain berriz gero eta mairuago.

Euskal zinemak oraindik ez digu estralurtarrik ekarri.

Ausartuko denerako, izango ahal da teknika zinematografikoa “Txakurrari gauean gertatutako istripu bitxia” eleberriko protagonista den Christopher-en gogoeta hau kontuan hartu ahal izateko bezain perfektua :

“Eta denbora puska batean euri-hodei gris izugarri hari begira egon ondoren, poliki-poliki mugitzen ikusi nuen, estralurtarren espazio-ontzi bat ematen zuen, ehunka kilometro luzekoa itxuraz, “Dune”, “Blakeren 7ak” edo “Hirugarren Faseko Elkartzeak” filmetakoak bezalakoak, salbu eta ez zela material solidoz egina, baizik eta lurrun ttanttantxo kondentsatuz, horrela baitira eginak hodeiak.

Eta izan zitekeen estralurtarren espazio-ontzi bat.

Jendeak uste du estralurtarren espazio-ontziek solidoak izan behar dutela eta metalez eginak, eta argi pila bat izango dutela gainaldean eta poliki mugituko direla zeruan, zeren eta guk horrelakoak egingo genituzke, gauza bagina. Baina estralurtarrak, existitzen badira, gu ez bezalakoak izango dira ziur aski, oso bestelakoak. Baliteke bare handiak bezalakoak izatea, edo erabat zapalak, islak bezalakoak. Edo baliteke gorputzik ez izatea. Izan litezke soil-soilik informazioa, ordenagailu batean dagoena bezalakoa. Eta baliteke espazio-ontziak hodei itxurakoak izatea, edo loturarik gabeko objektuz eginak, hala nola hautsez edo hostoz”. (Xabier Olarraren itzulpena, 105-106 orr.)

Gutako askok hil du norbait eta gero damutu, gutako askok ikusi du maitea beste batekin larrutan. Umiliatu gaituzte, umiliatu dugu, barregarri geratu gara, negargarri. Oraina zikintzen diguten oroitzapen oinazetsuak dauzkagu, bizitzea eragozten digun iraganetiko zama, eta ez dakigu nola sendatu, nola berreskuratu arintasuna eta bizipoza.

Komedia dramatiko erromantiko batean, “Mantxarik gabeko (edo oroitzapenik gabeko) arimaren distira eternala” filman (Eternal sunshine of the spotless mind, Olvídate de mí, Du soleil plein la tête) (Michel Gondry, 2004), maitasun harreman baten endekatzea eta haustea bereziki mingarria da.

Neskak, Kate Winsletek, “Lacuna Inc.” bulego kutrearen zerbitzua erabiliko du: Jim Carrey mutilagunari loturiko oroitzapen guztiak suntsituko ditu. Biharamunean ez du Carrey ezagutuko. Honek, amorruz eta mendekuz, gauza bera egingo du Kate Winsleten oroitzapenekin, ez du nahi haren arrastorik ere bere baitan.

Filmaren erdia Jim Carreyren gogoan kokatzen da. Ezabatze prozesuan arazoak gertatuko dira eta itxuraz lo dagoen Carreyren baitako Carrey, oroitzapenetako Carrey, ezabatzeaz ohartu egingo da. Gainera, “Lacuna Inc.”eko langileak, informatikari gazteak, ordenagailu ezabatzailea Carreyren burmuinari konektatu ostean garagardoa edateari eta porroak erretzeari ekingo diote, dantzari eta txortari.

Bien bitartean, ezabatzea atzekoz aurrera gertatzen denez, eta prozesuan, akatsaren ondorioz, esan bezala, Carrey kontziente denez, hasieran pozik dabil harremanaren bukaerako oroitzapen gaiztoak aienatzen dizkiotelako, baina gero, pasadizo politak gogoratzean, damutu egingo da, ezabatzea geldiarazi nahiko du. “Lacuna Inc.”ekoentzat ordea seko lo dago, ez dute elkarrekin komunikatzerik, eta Carrey eta Winslet elkar ezagutu baino lehenagoko Carreyren oroitzapenetan ezkutatzen ahaleginduko dira, Carreyren haurtzaroko oroitzapen lotsagarri gordeenetan. Hala ere, "Lacuna Inc."ekoek harrapatuko dute, eta Winsleti dagokion guztia deuseztatuko diote. 

Badator, antza denez, oroitzapen txarrak desagerrarazteko aukera. “Eternal sunshine”n arabera, oroitzapenek kokapen material zehatzak dituzte garunetan. Ordenagailu bat burura konektatu eta oroitzapena, testua bezala, ebaki, kopiatu eta itsatsi ahalko dugu.

Honek betiko galdera filosofikoak kalera dakartza, eguneroko bizitzara: zer naiz ni? "Nire" oroitzapen txarrak kenduta, "ni" izaten jarraituko dut? Bada arimarik gorputzetik berex? Nolakoa da gogoaren eta gorputzaren arteko lotura?

Itxuraz, ni naizen guztia, nire oroitzapen, asmo, sentsazio eta sentimendu ustez intimoenak, ordenagailuaren bidez pen drive batera jaitsi ahalko dut. Sakelan eramango dut nire arimaren kopia, giltzen, euroen eta pilulen alboan. Eta, programa egokien bidez, nire burmuinean oroitzapen eta jakintza ederrak txertatuko ditut, nire burua asmatu eta eraiki.

Edonola ere, “Oroitzapenik gabeko arimaren distira eternala” ez da jolas intelektualoide hutsa, baizik istorio benetan hunkigarria, amodioari eta amodioaren amaierari eta berpizte absurdo eta tragikomikoari loturiko sentimenduak mugiarazten dizkizuna.

Hainbat haritik tiraka saiatu izan gara gizonaren eta emakumearen arteko desberdintasun psikologikoa adierazten: gizona erasokorra ei da, harroa, adimena erabiltzen du, proiektua; andrea berriz emozioen munduan dabil gehiago, pasiboa da eta intuitiboa. Gizona eguzkia eta andrea ilargia, lurra edo leizezuloa. Gizonak urrutira begiratzen du baina ez da gai aurrean duena ikusteko ere; aldiz, emakumeari dendako erakusleihoa eta oro har hurbila irresistiblea zaio, gizonak ez bezala jendea nola doan jantzita garbi ikusten du, hautemateko gaitasun handiagoa baitu oro har.

Zaila da hori guztia onartzea. Inor gutxi dago bereizketa horrekin erabat ados. Agian izaeran eta goi mailako ezaugarrietan bilatu beharrean egunerokotasunera jaitsi eta jarduera eta ohitura zehatzak hartu beharko genituzke aintzat.

Eta hor garbi nabaritzen da edozeinek onartzeko moduko desberdintasun bat, gizonaren eta emakumearen arteko aldearen esentziatzat har genezakeena: gizona, tabernan eta nonahi, komuneko txirristan kaka-pusketa bat itsatsita ikusten duelarik, pixa bertara zuzendu eta gogor ahalegintzen da desitsasten. Ostera, emakumeak eseri eta oso bestelako kontuei buruz hausnartzen du. Azpian ukan lezakeen kaka itsatsiaz ez da arduratzen, beste norabide batera zuzentzen baitu soa.

Sarritan, komunera lagundu duen adiskidearekin hitz egiten du. Beti galdetzen diogu gizonok gure buruari zergatik ote doazen binaka neskak komunera. Berriki jakin dut andreak mundu mailako konfabulazio bat antolatzen ari direla gizonak suntsitu eta desagerrarazteko. Hain zuzen, komunean egitasmo esterminatzaile horren xehetasunak eztabaidatzen eta erabakitzen omen dituzte.

Amy Winehousek bere burua ez du batere gustuko eta horregatik sentitzen dugu hainbatek eta hainbatek oso hurbila. Bere burua ahazteko bideetako bat du kantugintza eta kantatzea bera. Nazka uholdetik ihesi, ez du bake apur bat aurkitzen abestian baizik. Gizaki garen heinean, Amy Winehouseren bizitza, hondamendi hutsa denez gero, biziki zaigu interesgarri. Edonola ere, miraria, betiereko arte handian bezala, anabasazko oinaze itsu hori kantuan eta erritmoan transfiguraturik berrerosi ahal izatea da.

Hain gutxi gustatzen zaizkio Amy Winehouseri bere aurpegia eta bere gorputza ez baititu batere zaintzen, ezta arropa ere, eta horrela daraman motots ikusgarria atontzeari eskainiko dio ardura osoa. Gure arreta mototsean jartzea nahi du, gainerako gorputz atalak ikus ez ditzagun. Depresioan maila bat hondora egin duela sentitzen duelarik, koxka bat goititzen du mototsa. Argandan hiru errotuluk apaintzen zuten Amyren tutulua: hiruretan zekarren “Blake”, “Blake”, “Blake”, bere senarra, gaur egun espetxean.

"Back to Black"eko letrak Blakerekiko maitasun harremanetan izaniko krisialdi batek beharturik idatzi zituen.

Ken Zazpikoak maiz mintzo dira galduriko neska errealaz (joan da, bereizi gara, utzi nau, hil da), irudimenaren bidez berreskuratua: Laboaren kantu zaharretan, Lapatzako olatu bortitzetan, beti eta nonahi berragertzen baita. Edo “Noizbait”en, galdutako neska aurkitu eta gertu sentitzeko modu bakarra “begiak itxiz” da. Edozein gisaz, utzi ez gaituen maite erreala ere denborak darama; baina gelditu denbora eta maiteak eternitatearekin bat egingo du eta beti laztandu ahalko dugu altzoan goxo-goxo maite jainkotua, alegia, irudimenezkoa, "inoiz amestu bako lurretan".

Ostera, Amy Winehouserentzat bikote harremana erremediorik gabeko suntsitze prozesua da eta alferrikakoa dugu irudimenezko babesa.

abestian, Amy abandonatua gaixorik dago hainbeste negar egiteagatik, baina egunez etxea garbitzen du, okupatuta dagoenean gauzak ondo doaz, edozein zereginetan murgiltzen da bere buruari Blake non ote den galdetu behar ez izateko, atzera eta aurrera dabil pentsatzeari buruz pentsatu behar ez izateko…

Baina zentzunari eusteko ahalmen isil hori ilunabarrarekin batera arrakalatuko zaio, eguzkia gorde bezain laster oinazea bularrean, odola hotz dabilkio, arnasestuka eta antsika hasi da, ilunak estali du, ezin dagoeneko ihes egin, badoa ohera, Blake basati ageri zaio ametsetan, Amyren erraiez jabetzen da, beldurrezko uholdeak sentiarazten dizkio, Blakerentzat busti egiten da Amy, elkarrekin bainatzen dira ohean argi urdinpean, Blakek igeri egiten du Amyren begietan, Amy Blakeren gainean isuri da, ilargia ere logelan isuri da, baina…

BAKARRIK ESNATU NAIZ.

Rilkek zioen amodiorik egiazkoena abandonaturiko emakumeak sentitzen duela, abandonatua baina oraindik maitemindurik, zinezko maitasun bakarra dela maitale baztertuak erantzuten ez duen maitearengana sentitzen duena, Saforena, Magdalako Mariarena, Eloisarena, Gaspara Stamparena, Alfonsina Stornirena…