Markos Zapiain

Gure ikasle batek bere andereño adeitsuaren autoko ihes-tutuan patata mardul bat sartu du berriki.   

Esaten da irakasleen autoritatea bereziki ondo ezartzen dela Finlandian, Suedian eta oro har iparraldean. Espainiatik, Italiatik, Euskal Herritik lan-taldeak bidaltzen dituzte dohai hori ezagutu eta geureganatzeko asmoz. Gehienek uste dute ikasketa-egitasmo eta pedagogia-hausnarketarik egoki eta aurreratuenak edukitzeak dakarkiela arrakasta hori.

Baina baliteke ez izatea hotza baizik. Bob Dylan Kanadako mugan jaio zen eta dio hango hotzak matxinadarako edozein tentaldi desaktibatu eta izozten ziela.

Historia azaltzeko orduan, autoritatearen historia adibidez, faktore ideologiko eta filosofikoei garrantzi handiegia eman izan zaie beharbada, eta gutxietsi egin dira faktore klimatikoak, geologikoak, elikadurari dagozkionak…

XVIII. mendeko Frantzian Erret autoritateari eta Elizarenari indarra kentzeko orduan Rousseauren “Gizarte-hitzarmena” aipatzen da, entziklopedisten idazki ilustratzaileak, eta abar.

Alta, Alexis Philonenko ziur da Frantziako Iraultzan Rousseau baino eragingarriagoa izan zela patataren absentzia. Frantzian patata ezagutu izan balute eta ordurako behar bezain zabalduta egon izan balitz, gose gutxiago zuketen eta horrenbestez grina iraultzailea ere epelago.

Egia bada ere Farruquitok zoritxarreko istripuz gizon baketsu hura hil zuenean ez zeukala gidabaimenik, Gipuzkoako Goierrin artzain bat ezagutu nuen, Joxe Juakin, ez oso betea, ardiak gobernatzera-eta lanroberraz joaten zena, kasetean beti trikitixa, eta Joxe Juakinek ez zuen teorikoa ateratzeko gaitasunik, baina hori bai, primeran zekien gidatzen. Hura zen hura trebetasuna, enbor eroriei eta behiei ixkin egiteko orduan! Gela ilun batean erosi zuen karneta, gizon ilun batzuei, azterketarik gabe. Ordea, hamabi urte barru legez kanpoko karnet-saltzaileen sarea desegin zuten, eta banatuak zituzten karnetak oro baliogabetu. Orduz geroztik Joxe Juakin ez dabil batere ondo. Utzia du artzaintza, zurrutak harrapatua. Nire ustez, ez zioten zertan gidabaimena kendu.

Era berean, Cuencan bada frikientzako eta toreroentzako autoeskola berezi bat, Yola Berrocal, El Juli, Paquirrín, Míster España eta gisakoentzat, “Famatuen autoeskola” deitua, ondo ordainduz gero gidabaimena berehala ematen baitizute, eta inork ez du istripurik izan.

Nolanahi ere, autoen eta oinezkoen arteko harremanari dagokionez, aurrerapena eta ongizatea autoa hirigunetik ateratzea da, karrika oinezkoaren oin uztea.

Jendearen eta autoaren arteko erlazioa lankidetza onuragarria izango da zenbaitetan, noski, baina sarritan gudua. Bataila garrantzitsu bat, lurraldetasun gatazka, herrietako kaleetan dugu. Eta zentzunak erakusten du kalea oinezkoari dagokiola, autoa aldirietan utzi eta hirigunera autobusez edo metroz sartu beharko genukeela. Zentzu horretan, eredugarria da Bermeo: txikiteroei eztabaida edo elkarrizketa bidezabalaren erdian sortzen baldin bazaie, itxaron dezatela autoek, ilara luzea sortu arren: ondo egina.

Hedabideetako zalaparta gorabehera, gaur egun tratu txar gutxiago dago emakumearen aurka. Lehen ez zen ageri. Sumatu ere ez zen egiten. Egiturazkoa zen.

Esaterako, Donostia, 1950. Egunero, etxeko jauna etxera orduko emazteak eltzea prest behar zuen. Senarrak txirrina jo eta badoaz eskaileran behera, gizona aurretik, emaztea eltzea daramala. Gizonaren txokora heldu, gizonak eltzea hartu eta barrura. Emakumea ezin sartu eta buelta etxera.

Zorionez, oinperatze hori gainditzen ari gara. Baina orain andre etorkinengandik xurgatzen dugu menpekotasunaren odol frexkoa.

Dibortzioak bideratzen lanean dabilen abokatu batek datu bitxi baten berri eman dit: berak ezagutu dituen mutil islamdarrak eta neska euskaldunak osatutako bikote guzti-guztiak bereizi dira; aldiz, mutil euskaldunak eta neska mairuak osatutako bakar bat ere ez da bereizi. Seinale islamdar kulturan emakumearen morrontza latzagoa dela.

Oso gutxi dira aski diru ukanez gero prostituta izaten jarraituko luketenak, bakanak bokaziozko prostitutak. Baina bokaziozko garbitzaileak ere gutxi dira. Bokaziozko irakasleak gero eta gutxiago. Hala ere, dirua behar eta, norberaren ahalmen eta aukerei buruzko kalkulu bat egin eta prostituta, garbitzaile edota irakasle bilakatzen zara. Prostitutei beren lana duinki ordaintzea, lan baldintza onargarriak bermatzea eta beste edozein langileren eskubideak zor dizkiegu.

Putak dirua behar du: normal xamar bizi ahal izateko, familia aurrera ateratzeko, drogadikzioari eusteko, hegoamerikako familiari bidaltzeko edota Parisen diamante garesti bat erosteko. Lan alienatzailea duzu zalantza barik, beste asko bezala, eta hobe desagertuko balitz, baina gaur egun prostituzioa dekretuz desagerraraziz sexuaren langileak kaltetuko dituzu batez ere. Ezagutzen ditudan prostitutei behintzat bezerorik koipeztoenak baino askoz ere beldurgarriagoak zaizkie dirurik ematen ez dieten borondate oneko errukitsu eta salbatzaileak. Gurasokeria baita inondik inora behar ez dutena: “Nik salbatuko zaitut, zure gorputza bekatuan zikinduta dagoen arren eder duzu oraindik arima, psikologo bat ordainduko dizut…” Prostituta batek berriki zioenez: “Ni ez naiz ero bat. Eta nahiago dut nire lana atariak garbitzen ibiltzea baino, edo meategian, edo nerabe psikopatei irakasten. Gainera, gehiago irabazten da”.

Puta batzuek eransten dute nahiago dutela sexu harremanengatik kobratu eta libre bizi, senarrak izan ohi diren zerri zozo horietako bat pairatu eta gainera berekin larrutan egitera erdi behartuta egotea baino, eta musutruk. Gogorra da, baina honezkero egin beharrekoa gehiago dirudi puten lan baldintzak argitu eta duintzea, paperak eskaintzea eta dirua lapurtzen dieten txuloputen bitartekaritza suntsitzea.

Dirugose, zeken eta lukurariei hauxe gertatzen zaie: gauzak erosi eta bidaiak egiteko bitarteko behar lukeen diruari, bitartekari izaera kendu eta helburu bilakatzen dutela.

Bestalde, sarritan gertaera berezien alderik atseginena, ospakizun eta bidaiena berbarako, batetik proiektuaren lilura da, amestearen poza. Eta bestetik oroitzapena.

Ikasketa bidaietan adibidez gazte euskaldunak hor ibiltzen dira erdi gaixorik, biharamuna ezin gainditurik, logale, gose, eltxoz eta euliz inguratuta... Baina zein ederki pasatzen duten bidaia prestatzen; eta ondoren, argazkiei begira. Bidaia bera izaten da okerrena.

Diruaren arrakastaren arrazoietako bat horixe izan liteke: diru poltsa potoloak etenik gabe amets egitea ahalbidetzen dizu, antola ditzakezun jai, bidaia eta erromeriekin. Xoxa gastatu gabe, gainera, amets zoragarri horiek ez dituzu zertan ekarri benetako mundu  honetara, hain goibel eta desatsegina. Errealitateak ez bezala, amets soilak ez dizu hutsik egingo. 

Beren bizipoz handiagatik arreta deitu dutenen biografiak irakurrita, nabari da ez direla sorkuraz bereziki zoriontsuak izan, beren zoriona asmatu eta eraiki behar izan dutela. Sarritan gainera zoritxarra eta are infernua ezagutu behar izan dute. Iseka egiten zieten, baztertu eta jipoitzen zituzten, bortxatu txikitan. Trauma gogor horrek gerora erresorte batek bezala bultzatu ditu zorionera. Auskalo zelako ataka beltzetan galduko ziren inoiz, gure artean irudi publiko nabarmen bozkariotsua proiektatzen duten Anjel Alkain, Ilaski Serrano edota Argiñano.

Bozkariotsuok, bestalde, zoriona asmatu eta eraiki, ederki babesturiko dorretxe urrunaren antzera eraiki dute. Zaila bertara hurbiltzea, are zailago eraistea. Oroitzen naiz hilketa bat gertatu berritan, Euskal Herri ia osoa lur jota zegoela, Argiñano telebistan zuzenean agertu eta pozez gainezka ekin ziola “iepa famili, txiste izugarri on bat kontatuko dizuet...”

Miresgarria da zoriontsu hauei kritikaz mozorroturiko inbidiatsuen pozoia zein gutxi axola zaien, zein behetik igarotzen zaien. Astoak isatsaz nola, milaka euli gogaikarri uxatzen dituzte txalo alai bakar batez.

Bide batez esanik, dirudienez sukaldariek gehiago dakite zorionaz zorionari buruzko berezilari ofizialek baino. Argiñanok noizbait pozari loturiko errezeten sekretuak jakinaraziko dizkigu, eta aurrerantzean guztia izango da diferente.

Zigortu ahal izateko gaizkilearen askatasuna suposatu beharra dago, erabakimena, liberum arbitrium, aukeratzeko ahalmena. Eta gizakiok nahiago izaten dugu zigortu ulertu baino. Erdi Aroan animaliak ere erantzuletzat jotzen zituzten. Michel Onfrayk kontatu duenez, behin batean Normandian ahardi batek, zerri eme batek, ume bat jan zuen, gurasoek bide ertzean eserita utzia zutena. Epaiketa egin zioten: heriotza zigorra. Behin baino gehiagotan, baserritarrek oilarren aurkako salaketa formalak jarri zituzten, desorduz kukurruku egin eta esnatzeagatik. Heriotza zigorra eta lepoa ebaki. Halaber bizkarroien aurka, galsoroak alferrik galarazteagatik. Auskalo nola konponduko ziren auzitegian zorri mordo erruduna gobernatzeko.

Espainia aldean oraindik orain soldaduzkan gauza bizigabeei nolabaiteko erantzukizuna leporatu izan zaie. Lagun batek kontatu zidan furgoneta militar bat hartu,  bueltaxka egin eta horma baten kontra amaitu zuela. Laguna atxilotu zuten, bai, baina baita furgoneta ere, formalki: “queda usted detenida y arrestada”. Erakargarriegia izango zen beharbada, probokatu egingo zuen soldadua bere barruan sartzera. Furgonetari sarea gainetik ezarri eta atxilo. Ez soilik baztertu, baizik atxilo. Teniente bati armairu bat gainera erori zitzaion, eta armairu hura ere atxilotu egin zuten.

Dena den, ez ote da zuzenagoa alderantzizko bidea? Agian, animaliei eta gauzei erantzukizuna egotzi beharrean, gizakiei beharko litzaieke erantzukizuna eta errua arindu.

Guk badugu benetan aukeratzeko ahalmena? Ez ea gosaltzeko kruasana edo donetea nahi dugun, baizik funtsezko kontuak, esaterako gure sexu joera, hiltzaile izaera, eta abar. Spinozak eta Freudek uste dute ezetz. Spinozak dioenez, botatzen dugun harri koxkorrak kontzientzia eta mintzamena balitu, esango liguke askatasun osoz aukeratu duela aurrena ziztuan igotzea, gero lastertasuna apaldu eta jaistea eta azkenik lurrean atseden hartzea. Spinozak harri hori bezala ikusten du jendea. Askatasunaren ilusioa dugu, determinatzen gaituzten kausak ez baititugu ezagutzen. Guztia bageneki, zehazki ezagutuko genuke hiltzailea biktima hiltzera derrigortu duen kausen eta ondorioen katea, hilketa halabeharrak ekarri duela ohartuko ginateke.

La palabra “pueblo” tiene diversos significados que no coinciden por ejemplo con los de “herri”. Resulta graciosa la manera irremediablemente circular en que tuvo que definirla el caballero de Jaucourt cuando redactó el articulo “Pueblo” para la Enciclopedia ilustrada: “Nombre colectivo dificil de definir, dado que en los diversos lugares del mundo, en los tiempos diversos y según la naturaleza de los acontecimientos nos formamos ideas diferentes del concepto ‘pueblo’.” Quizá lo que diferencia entre sí a los humanos no sea tan importante como lo que los une, pero sin duda Sarkozy no es cubano. Lo humano aparece diversificado en pueblos diferentes. Por supuesto, el mestizaje y lo neblinoso de las fronteras hace difícil la clara delimitación de los pueblos. Los patriotas constitucionales tuercen el gesto cuando leen “el pueblo”, esa antigualla, como cuando ven a la suegra. Ahora bien, de vez en cuando hay que sacar a pasear tanto a la suegra como al pueblo, que se ventilen las momias.

No se sabe muy bien lo que sea un pueblo. Cuando se dice “un pueblo” (el pueblo checheno, el pueblo corso, el pueblo vasco, el pueblo mapuche) se trata o bien de una especie de almorrana que sufre algún Estado, o bien de algo así como Dios o el punto G. Es difícil de definir pero hay quien asegura haberlo  sentido. En  la guerra ideológica contra uno de tantos pueblos que se empeña en durar, el enemigo imperial suele aducir que el pueblo vasco no existe, es pura alucinación, los vascos son unos locos que se creen vascos.  

La verdad es que no sólo todo pueblo es imaginario; también lo es la personalidad individual, como vio bien David Hume, filósofo escocés que, sólo por serlo, todo inglés deseó ver ahorcado, según Hume mismo cuenta. Los argumentos utilizados para rechazar la existencia de un pueblo con nombre pueden serlo igualmente para negar cualquier identidad personal. Ben Gurion, Golda Meir, casi todos los presidentes israelíes han repetido que “el pueblo palestino no existe”, lo mismo que ciertos ideólogos del constitucionalismo acerca del pueblo vasco. Y no les falta razón, como tampoco le faltaba a aquella interesante variante de la nota habitual en el umbral de las malas novelas: “Todos los personajes de esta novela son ficticios, exactamente igual que las personas de la vida real”. La personalidad de Santi Leoné es tan ficticia como la del pueblo mapuche o la del español. Ahora bien, lo imaginario no deja de producir efectos reales. Por otro lado, no quiero morir, sentimiento natural y legítimo.

El patriotismo constitucional que propugnan quienes no se sienten sojuzgados por la Constitución, a la que la mayoría de los vascos estamos sometidos a pesar de no haberla aceptado y que contiene leyes claramente antidemocráticas, es una sosada que, como todas las sosadas, esconde una trampa. Es como si te exigieran renunciar al Athletic o al Barca para imponerte el amor al fútbol en general, es decir, al Real Madrid, equipo por otra parte incapaz de ganar título alguno sin ayuda de los árbitros.

Los separatismos en España utilizan cada vez más argumentos de sentido común, pragmáticos y consecuencialistas: el tamaño del País Vasco permite una adecuación a las novedades sociales y económicas y una gestión de los problemas concretos más ligera y rápida; además, por supuesto, un País Vasco independiente garantizaría mejor la pervivencia del vascuence. En cambio, los argumentos de los constitucionalistas suelen ser o bien confusos y mitológicos, o basados en el miedo (cuando no constituyen amenazas directas), o bien no son argumentos. Defender hoy en día que los Estados son cosa del siglo XIX (cuando ningún pueblo renuncia voluntariamente a semejante fósil, sospechoso aferramiento), defender que si nos independizáramos dejaríamos de estar en Europa, defender la sagrada unidad de la madre patria y la herejía que supondría trocear su cuerpo, defender que si la opción independentista se extiende “mandamos los tanques, como impone el artículo octavo de la Constitución”…  Está claro: es la opción dependentista la que actualmente resulta trasnochada y afeada por la peligrosa agresividad de los inseguros.

La independencia generaría una sensación de alivio y bienestar entre otras cosas porque el PP, heredero espiritual de Franco, obtiene en España alrededor de 10 millones de votos, que se traducen en un permanente mangoneo vaticanista/tardofranquista en el estilo político, judicial y mediático, agobiante lastre del que conviene descansar cuanto antes.  

Berriki arte tesia eta antitesia sintesiak biribiltzen zituen, baina orain ez dugu sintesi lasaigarririk, baizik protesia. Tesia, antitesia eta protesia. Giza gorputza oinarri naturaletik gero eta urrutiago dabil, gero eta libreago. Karlos Linazasoro tolosarrak iradoki duenez, gure zahartzaroan honelaxe oheratuko gara: entzungailua kenduko dugu, betaurrekoak, ordezko hortzak. Gero, ohean eseri eta ezkerreko esku ortopedikoa kenduko dugu, ondoren eskuineko zangoa. Jarraian, maindirepean sartuko gara goxo-goxo. Eta argia itzali eta zoriontsu sentituko gara, bihotzaren ordez izango dugun taupagailuaren konpas latorrizko beti berdina entzunez. 

Protesiaren pozarekin batera, ekomigrazioa gero eta bortitzagoa izango da. Giza oldeak eta herriak lekutu beharra izango dute kokaleku berriren baten bila, baina ez, ohi bezala, gerratik ihesi, edo tiraniatik, edo langabeziatik, edo katastroferen batetik, baizik gure industria, garraio eta gizartearen garapenak hainbat lurraldetako airea eta oro har ingurunea pairagaitz bilakatu duelako, ezin arnastuzkoa. Badugu dagoeneko atmoterrorismoak bultzaturiko ekomigrazioa. Atmosfera pozoindutik ihesi datozkigu ekoetorkinak. Guk ere, auskalo noiz arte jasan ahalko ditugun gure isuri toxiko eta porlantze eta asfaltatze orokorrak. Beste ekomigrazio mota bat ere agertu da: Artikoko herri asko beren betiko lurrak utzi beharrean dira, izotzezko blokeen urtzearen erruz.

Arestian hasi gara etorkin mota berri hori ezagutzen. Bere errefuxiatu-estatusa oraindik ez dago arauturik. Arautzen dutenerako, bihotzaren ordezko taupagailuaren latorrizko konpasa entzunez lokartuko dira.

Arantxa Iturbek Ai ama! liburuan gure tokian jarri gaitu emakumeekin guaiarena egiten ibiltzen garenok, esanez adibidez: “Hori zorte ona zuena, erditu ahal izatea, nik ere nahi nuke bizia eman, nire haragiaren haragia sortzeko misterioa erraietan sentitu!”

Utzi bakean, ihardetsi du Iturbek, utikan, gezurti ez bestea. Erditzea tortura hutsa da. Natura, sadikoa ez ezik, gaiztoa ere bada.

Gezur hutsa da naturak ama erditu berriari umearenganako maitasun eztia agintzen diola.

 Nire lankide batek erditze arazoak nozitu zituen. Botika gogor batek amets goxoetara eraman zuen. Palmondo baten azpian zegoen, hamaka batean etzanda, itsasoa hurbil, zoriontsu. Umearen negarrek bortizki esnatu zuten. Emaginak izterren gainean zion ipinia. Haserre bizian, “daramatela hemendik ziztuan!” garrasi egin zuen. Semeak mundualdi honetan entzundako lehenbiziko hitzak izan ziren, amaren lehenbiziko ele plazentak. Orain elkar maite dute, baina erditzeak sarriegi dakar oinaze ikaragarria. Batak ez du bestea kentzen.

Etxean erdituz gero, ez duzu ospitaletan ohikoak diren zenbait oker pairatu beharko. Ospitalean mingarria izaten da erremediorik ez duen kontraste hau: gurasoentzat berebiziko gertakizun izugarria dena, aspergarri gerta liteke emaginarentzat. Ulergarria ere bada, zurea baino lehen egun berean zazpi erditzetan lagundu behar izan baldin badu eta gaueko ordu txikiak badira.

Gure lehenbiziko alabaren jaiotzaz oroitzen naiz. Uzkurdurak aurrera zihoazen. Artean ez zen epiduralik. Arrate une batetik bestera hil zitekeela iruditzen zitzaidan. Beste galaxia batean zebilen eta sekulako deiadarrak botzen zituen. “Bitartean heldu eskutik” eskatu zidan, berak behar zuelakoan, baina ziur aski ni kontsolatzearren, oso fina baita.

Emagina alboko gelan zegoen, telebista ikusten. Mexikoko sugetzar bat ematen zuten Tele Bosten. Noizbehinka atea ireki, gu han oihuka eta izuturik ikusi eta “vale, vale, joder, no exageres, qué pesada” esan eta berriro kulebroia ikustera. Arrate erdi ito eta isilik gelditzen zenean, “vaya sorpresa que seas mi hermano, Alfonso Gabriel, siempre creí que eras mi abuela” eta horrelakoak entzuten genituen.

Egia da gure agintarien hizkera irakasleoi buruz ari direlarik esker on hipokritaren generoan sartzen dela. Bushena bezalakoa da marineak Irakera bidaltzean, edo Zapaterorena legionarioak Afganistanera: “Hori duk eta motel, animo, benetan heroikoa da zuena, herriak bihotzez eskertzen dizue ahalegina, ikaragarria da aberriaren alde egiten duzuena, inoiz ez zaituztegu ahaztuko. Baina, hori bai, nire seme-alabaren bat Irakera edo Afganistanera, ezta pentsatu ere”.

Irakaskuntzan sartzen direnei ere gero eta jende gehiagok begiratzen die misiora edo gerra arriskutsuren batera joango balira bezala. Bihotzez eskertzen digute, batez ere zama hori gu bezalako tutuluok gure gain hartuta, beraiek ez dutelako hartu beharrik.

Ordea, arriskuan loratzen da salbabidea.

Oro har, zuk zartakoa, iraina, eztenkada pairatzen duzularik, besteren bati igaroarazteko joera izaten duzu. Tratu txarren emalea, tratu txarra jasandakoa izaten da eskuarki. Hori armadan garbi dago arauturik: kapitainak du komandantea iraindu edo zigortzeko eskubidea, komandanteak koronela, koronelak sarjentua, sarjentuak soldadu xehea. Eta azken honek, pilaturiko zigor eta irain mordoa amorru gogorrez bideratu beharko du etsaiaren aurka.

Jesukristo bezalako sainduak, berriz, laidoen eta jipoien joan-etorria geldiarazten dutenak lirateke. Jo nazazu, irain nazazu, baina nik katea etengo dut, nire baitan atxikiko dut zartakoa. Etengabe eta gogorki lintxatuko nauten arren, ez diot eztena besteri pasaraziko.