Markos Zapiain

Medikuak eritasuna bezala tratatzen du Wittgensteinek auzi filosofikoa. Ezkutuan datzan zentzugabekeriari mozorroa kendu eta agerian uzteak bideratzen du artatzea.

Metafisikak burua harrapatu dion gaixoari Wittgensteinek jartzen dion tratamenduak hamaika alde ditu. Hona hemen horietako batzuk:

Batetik, sinpletasuna bilatuko du Wittgensteinek. Sinpletasunak eta egunerokotasunak ezkutatzen digute garrantzitsuena. Ez dugu ikusten, beti daukagulako begien bistan. Ez da harritzekoa, beraz, metafisikatik eguneroko bizitzara ekartzea Wittgensteinek hizkuntza. Metafisikak bereganatu duen kontzeptua eguneroko hizkuntza-jokoetan nola dabilen erakutsiko digu. Kontzeptu horiek bizitza errealeko egoera konkretuetatik urrutiratzen ditugunean sortzen baitira buruhauste metafisikoak. Hortaz, jende arruntak bizimodu arruntean noiz eta nola darabiltzan, horixe izango da argitu beharrekoa.

Bestetik, ezinegon metafisikoaren labirintoan galdurik, ez dugu ikusten gabiltzan bidea eta alboko hesiak baizik. Wittgensteinen teknikaren arabera, berriz, kontzeptu arazotsua erabiltzen den ahal adina hizkuntza-joko hartu behar dira kontuan, errealak zein posibleak. Ikuskera orokorra da lortu beharrekoa, ikuskera sinoptikoa, labirinto osoaren eta labirintotik atekoaren perspektiba. Hori lortzeko, kontzeptuaren erabileren arteko konexioak ikusi behar dira: “Liburu ona da” zubia izan liteke “Kamamila ona da” eta “Alkate ona da” esaldien artean. Soilik konexio amaigabe horietan arreta jarrita ez gara erredukzionismoan jausiko. Bigarren Wittgensteinentzat, filosofoaren zeregina oroitzapenak biltzea eta konexioak gogoratzea izaten da, helburu jakin bati begira, hala nola ikuskera sinoptikoa. 

Hirugarrenik, azaleko gramatika eta sakonekoa bereiziko ditu Wittgensteinek. Zentzu horretan deitzen die Wittgensteinek Filosofia-azterketei “ikerketa gramatikalak”. Noski, Wittgensteinek ez du “gramatika” hizkuntzalarien moduan ulertzen.

“Izan” edo “adierazi” aditzen sakoneko gramatika eta azalekoa ez datoz bat. Berdintsuak dira azalean “Aulki berri bat du”, “Buruko mina du” edo “Leibnizek arrazoi du”; sakonean ez, ordea. Baina ez gara berehala ohartzen, eta gramatika biak nahasteak eragiten dizkigu ispilatze eta begitazio metafisikoak.

Tratatuak Kant bazekarren gogora, Filosofia-azterketen pasarte askotan Wittgensteinek berrituko du Humek egin zuena Giza ezagutzari buruzko ikerketako zazpigarren atalean “beharrezko konexio” edo “kausa” nozioarekin; edota Nietzschek Ongiaz eta gaizkiaz haraindiko 19. paragrafoan “borondate” kontzeptuarekin.

Wittgensteinek "ni", "ulermen", “zentzu”, “denbora”, “izen”, “Moises”, “esaldi”, “min”, "irakurri", “joko”, "kolore" eta beste izen askoren esanahi-ñabardurak bereiziko ditu, paradoxak planteatu eta erabilerak zehaztu eta argitu.

Linguistikoak dira Wittgensteinentzat arazo filosofikoak, ez enpirikoak. Hizkuntzak mitologia bat ezkutatzen du, ezagutza oztopatzen duena. Nahaste filosofikoa sortzen da ez hizkuntzaren motorra abante dabilenean, baizik eta alfertuta dagoenean. Eta metafisikak oporretara darama hizkuntza.

Orain dela milaka urtez geroztik garatuz eta sendotuz joan diren nahasketa kontzeptual ugarik gure hizkuntza naturalaren erabilera metafisikoa dute iturri, irudi errepikakor eta deformatzaileak eragiten baitizkigu. Errealitatea desitxuratzen duen lentearen moduan funtzionatzen dute. Inertzia eta gaizki-ulertu horiek sakonki dauzkagu hizkuntzan enkistatuak. Horien artean ditugu gorputz-arimaren dualismoa, edota minaren eta minaren adierazpenaren artekoa.

Hizkuntzak adimena sorgintzen digu, eta bere hezurduran txertaturik daraman metafisika garatzera bultzatzen gaitu. Amaraun hori garbitu eta labirintotik irten beharra dago. Hizkuntzak eraginiko sorginkeriatik adimena askatzeko Ariadnaren haria da Bigarren Wittgensteinen filosofia.

Kate Winsleten antzezpen labur honi ez zaio merezi duen garrantzia eman, nahiz eta Titanicekoa baino profesionalagoa den, hainbat aldetatik azterturik. Ñabardura ezin aberatsagoz adierazten du bere pertsonaiaren ezinegona.   

Xakean ez zara ba hasiko zaldia dorrea legez mugitzen. Beste jokoek bezala, hizkuntza-jokoek ere, funtzionatuko badute, arauak behar dituzte. Ez da komeni “ostia” elizan erabiltzea ringeko hizkuntza-jokoen arauei jarraiki.

Bigarren Wittgensteinek kontra egiten dio araua ulertzeko modu mitologiko bati: behartzen gaituen erraila litzateke araua, mekanikoki determinatuko lituzke bere aplikazioak, objektiboki ezarriko lituzke zuzentasun-irizpideak. Bestalde, barne-prozesu misteriotsu bat litzateke arauei jarraitzea, itsuki obedituko genieke.

Aldiz, Wittgensteinen uste du arauek antz handiagoa dutela, errailekin baino, bide-seinaleekin, jarrai daitezkeenak edo ez.

Arazo pare bat, dena den: arauak ez banau mekanikoki behartzen, edo ez baditu aldez aurretik bere aplikazio guztiak determinatzen, orduan zerk bermatzen du ez dudala jarraitu beharreko araua gaizki ulertu, edo ezustean saihestu, edo oharkabean zokoratu? Zertan oinarritu eragozteko edozein listok komeni zaionean dorrea alfila balitz bezala mugi dezan?

Askatasun horrek ez ote garamatza arauei buruzko eszeptizismora? Arauari obeditzea edo ez obeditzea libre bada, ez al dugu anabasa erakarriko? Nola moldatuko gara elkarrekin jokatzeko, xakean zein hizketan?

Wittgensteinek, Humek bezala, ohiturari heltzen dio hor, usantza kolektiboari. Ez diozu arauari bakarka eta zeure kabuz jarraitzen, modu pribatuan; aitzitik, komunitateak eutsitako praktika da. Ez du zentzurik esateak norbaitek esaldi bat edo batzuk berak bakarrik ulertzen dituela, edo arau bati edo zenbaiti berak bakarrik jarraitzen diela. Arau bati bakarrik pribatuan jarraituko bagenio, ezingo genituzke bereizi benetan jarraitzea eta jarraitzen diogula sinestea.

Bestalde, arauari ez diozu bizitzan behin bakarrik jarraitzen; praktika konstante bat da. Giza jardueren testuinguruan hartzen du arauak zentzua. Horregatik, beste kulturek, arau desberdinak erabiltzeaz gain, ez diete arauei guk bezala jarraitzen: ez datoz bat gure erreferentzia-esparruekin, bestelakoa dute bizimodua.

Jendeak egiten duenari begiratu behar diogu. Eta jendeak badaki arau jakin bat betetzen ari den ala ez; ez dio bere buruari filosofo eskasak bezala galdetzen “hau ezinegona, nola ote dakit zehazki arauari behar bezala jarraitzen ote diodan?”

Jendeak badaki hizkuntzaren arauak betetzen dituela ingurukoekin mintzatu eta elkar ulertzen dutelako. Arauari jarraitzen diot horretarako trebatua izan naizelako, eta arauari obeditzera narama inguruan beti jokabide horixe ikusi izanak: hezi nindutenek ere horrelaxe jokatzen zuten, horrelaxe jarraitzen zioten arauari. Akordioan eta azturan oinarritzen direlako eman ditzakete arauek zuzentasun-irizpideak. Araua zuzen betetzea komunitatearen jardunbideetara egokitzea da. Komunitateko kide gisa dugun prestakuntzari esker lortzen dugu arauak betetzeko gaitasuna; besteak beste, esaldiak zuzen erabiltzekoa.

Ohitura, hizkuntza-joko eta bizimodu jakinetan agertzen eta gertatzen dira arauak. Gizarteko praktika linguistikoan sortzen eta aldatzen dira, ez dute sakonagoko mamirik. Eguneroko bizitzako jardueretan oinarriturik hartzen du zentzua arauaren deskribapenak. Desberdinak baitira zientziaren hizkuntza-jokoetako arauak, erosketan erabili beharrekoak, elizan, zirkuan, eta abar. 

Horrela, Wittgensteinek erakusten du ez gaudela behartuta “obligazioa ala kaosa” alternatibara. Baldin eta arauen mitologia bere tokian jartzen badugu, ikusiko dugu derrigortasun inposatzailearen nozioak ez digula laguntzen hizkuntza-jokoetako arauak hobeto ulertzen.

Era berean, bizitzak darakutsagu ez dela erreala askatasun desartikulatuaren arriskua, alegia, jarraitu beharreko araua bazter utzirik edozer eta aldi berean kontrakoa egitekoa.

Arauei dagokienez ere Wittgensteinek, ohi bezala, disolbatu egiten ditu filosofiaren funtzionamendu egokia eragozten duten oposizio kaskarrak.

Bigarren Wittgensteinek munduko hizkera ugari aldakorrak bere horretan onartzearen eta uztearen alde egingo du. Edozein hizkuntza da osoa dagoen bezala. 

Filosofia-azterketak liburua da Bigarren Wittgensteinen filosofiaren adierazpen nagusia, eta TratatukoLehen Wittgensteinekin kontrastatzeak hobeto ulertzen laguntzen du. Horregatik eskatu zuen Wittgensteinek liburu biak batera argitaratzeko, euskaraz egin den bezala. Umiltasun-adierazpen gisa ere ulertu du zenbait adituk: begira zein erratuta nengoen.

Filosofia berriaren edukiaren ildotik, Bigarren Wittgensteinek Tratatuaren metodo hertsiki sistematikoa alde batera utzi eta ikuspegi zatikatu bat erabiliko du, bere gogoaren baitan paseo amaigabean ibili ahala bertako paisaien bilduma kubista egingo balu bezala.  Poesia bezala idatzi beharko litzateke filosofia. 

Zenbait puntutan jarraitutasuna dago Tratatuaren eta Filosofia-azterketen artean: filosofia ez da teoria, ez doktrina, baizik eta jarduera bat, jarduera argitzaile bat, hizkuntzan zentratua.

Beste zenbaitetan ez: Bigarren Wittgensteinen arabera, ez da egia munduaren eta hizkuntzaren forma logiko komunak bilakatzen dituenik esaldiak onargarri eta zentzudun, ez baitago halako isomorfismorik. Diferentziak nabarmentzen ditu gehiago Bigarren Wittgensteinek identitateak baino. Natur Zientzietakoa ez da hizkuntza erabiltzeko moduetako bat baizik, eta ez dago besteen gainetik.   

Bigarren Wittgensteinentzat, gauzak izendatzea ez da hizkuntzaren erabilera zuzen bakarra. Zaila da zehaztea zer gauza izendatzen duten “Ez”, “Lagundu!”, edo “Zenbaki naturalen seriea infinituraino luza daiteke” bezalako esapideek. Bestalde, izenaren zentzuak ez du erreferentearekin zertan bat etorri: “Platon” zentzua ez zen Platon filosofoarekin batera zendu. 

Bizitza errealeko erabilerak erabakiko du hitzaren zentzua. Erreminta-kaxaren antzekoa da hizkuntza, eta hitzak —mailua edo giltza ingelesa bezala— hainbat zereginetarako balia daitezke. Anitz erabilbide eta helburu dute hizkuntzaren adierazpenek, eta Natur Zientzietakoak bezain egokiak dira agindua ematea, hizkuntza batetik bestera itzultzea, istorioak eta txisteak kontatzea, erregutzea, eskertzea, madarikatzea, eta abar.                                                                                                                                                              

Hizkuntza-joko jakin batean bizi dira hitzak eta esaldiak. Hainbat jarduera eta arlotan baliatzen dugu hizkuntza, eta erabilera horietako bakoitza hizkuntza-joko bati dagokio. Beraz, esaldiaren esanahia ezagutzeko, dagozkion jarduera eta hizkuntza-jokoa ezagutu beharko ditugu. Bizimodu jakin batean daude txertatuak hizkuntza-jokoak, eta hizkuntza bat irudikatzea bizimodu bat irudikatzea da. Logika ez da etnologiaren adarretako bat baino. Filosofiak aski du eguneroko hizkuntza deskribatzea, ezer azaldu edo hobetu barik. Aurrean duguna argiro ikustea da bidea, pentsamendua eta teoria zokoraturik.  

Hizkuntzaren funtsezko zerizanik ez dagoen legez, hizkuntza-jokoek ere ez dute azken oinarririk. Gainerako jokoek eta jolasek bezala, ez dute Wittgensteinek “senide-antza” deritzona baino. Zaila baita definizio bakar batean barnebiltzea idi-dema, errugbia, korro-dantza, bakar-jokoa kartetan, xakea, joko parlamentarioa, umeak baloia hormaren aurka botatzea eta jasotzea behin eta berriz… Profesionalak dira joko batzuk, zenbaitetan ez da garaipena edo saria bilatzen, ez dago lehiarik, edo bakarra da jokalaria, edota ahaleginak ez du inongo zereginik, zorizkoa baita… Esan bezala, ez dago joko eta jolas guztien oinarri komun bakarra —horregatik huts egiten dute hiztegietako definizioek—, baina bai, ostera, familia-kutsu lauso samarra, antzekotasunen sare konplikatua. 

Hizkuntza-jokoekin, berdintsu: asko dira —Wittgensteinek inoiz ez du “hizkuntza-joko” idazten, singularrean—, aldakorrak… Zentzugabekeria da Tratatuan bezala hizkuntzaren esentzia logikoa irudikatzea. Filosofiaren zereginetako bat hizkuntza-joko errealetako arauen deskribapen argia litzateke.

Wittgensteini lagun batek ziurtatu dio berak bakarrik dakiela bere mina zer den, eta bere oinaze propioari esker baino ez dakiela “min” hitzak zer esan nahi duen. Wittgenstein ez dago ados. Ez du uste “min” hitzak zer esan nahi duen jakin dezakezunik, zeure min pribatua bakarrik ezagututa.

Hasteko: hala balitz, besteen minari buruz ere horixe berorixe baieztatu beharko zenuke.

Bestalde, minaren kontzeptua hizkuntzan ikasten dugu, “min” hitza erabiliz eta erabilera horren jokoan sartuta. 

Kutxako kakalardoaren bidez ilustratu zuen Wittgensteinek desadostasun hori. Irudikatu zenbait lagun, nork bere kutxatxoa daukala, eta barruan “kakalardo” deritzoten zerbait. Inork ezin du besteen kutxan begiratu, berean baino ez; eta bakoitzak esaten du soilik bere kakalardoari begiratuta dakiela zer den kakalardo bat.

Baliteke, alabaina, beste zerbait izatea kutxetan. Gainera, ez da ezinezkoa zerbait hori etengabe aldatzea.

Edozelan ere, kakalardoei buruz mintzatzen dira lagunak: era ulergarrian eransten diote “kakalardo” hitzari esanahia, nahiz eta inork ez jakin besteek zer duten kutxetan; are, kutxa horietan zerbait ote dagoen. Beraz, garbi dago “kakalardo” hitzaren erabilera hori ez dela gauza baten izendapena.

Kutxan dagoen izakia ez da hizkuntza-jokoan sartzen; ezta "zerbait" gisa ere: baliteke kutxa hutsik egotea. Halatan, kutxan dagoenak edo ez dagoenak ez du garrantzirik. Lagunek “kakalardo” hitza nola darabilten, horrek erabakitzen du hitzaren esanahia, eta ez begiradatik gordetako balizko izaki pribaturen batek.

Kutxetako kakalardoek, kutxetako balizko izakiek, nolabait esateko, elkar neutralizatzen dute. Nire kakalardoak eta nire lagunarenak, batak bestea ezerezten dute. Eta geratzen den bakarra, irauten duen bakarra, “kakalardo” edo “min” hitzen erabilera da.

Wittgensteinen iritziz, hitzen esanahien izaera publikoa lotua dago gizakiok elkarri irakasteko dugun gaitasunarekin. Ordea, izaki pribatuak, kakalardoak, ez du zereginik irakaste-prozesu horretan, ezin baikara kakalardoraino heldu.

Hiriek eta hizkuntzek ez diote aldatzeari uzten, bertan bizi eta bertatik igarotzen diren lagunen jardueren ondorioz. Etengabe sortzen dira esamolde eta karrika berriak, noranzko bakarreko kaleak eta kalezulo itsuak. Noranzko bakarrekoak edo itsuak direla, hala nola euskara zeharo garbia edota txokokeria, eskarmentuarekin batera ikasiko du erabiltzaileak, beranduegi agian.

Ataka larrian egotearekin alderatzen du arazo filosofikoa Bigarren Wittgensteinek, kale itsuan galdurik. Ez da batere zaila hizkuntza bezalako hiri konplexuko kalexka estuetan galtzea. Wolfram Eilenbergerren ustez, atsegina ere izan liteke.

Filosofatzearen eginkizunetako bat hiri horren planoa marraztea litzateke, paseatzaile galduak jakin dezan zehazki non dagoen eta, hortik abiatuta, aurrera jarraitzeko bidea bere kabuz eta argitasunez aukeratu ahal izan dezan.

Honelaxe pintatzen zien Wittgensteinek ikasleei bere irakasle-eginkizuna:

“Filosofia irakasten dizuedanean, gidari baten gisakoa naiz, Londresen nola mugitu erakusten dizuena. Iparraldetik hegoaldera eramango zaituztet, ekialdetik mendebaldera, Eustondik Embankmentera eta Picadillytik Marble Archera. Hainbat ibilbide egin ondoren hirian barrena, norabide guztietan, kale jakin batetik zenbait bider igaroak izango gara, eta ibilbide desberdinen zati gisa izango dugu zeharkatua aldi bakoitzean. Azkenean, Londres ezagutuko duzue: benetako londrestarrak bazinete bezala aurkituko duzue edozein bide.

Jakina, gidari onak kalerik garrantzitsuenetatik eramango zaituzte, bigarren mailakoetatik baino sarriago; kontrakoa egingo du gidari txarrak. Filosofian, aski gidari txarra naiz.”

Edonola ere, eskoletako gidaritza horiek gorabehera, Wittgensteinek berak dio norberak aztertu behar duela hiria, plano txukuna sortuko badu gero gogoan. Norberak pentsatu ez dituen gogoetek ez dute gauza handirik balio. Inork ezin du nire txapela bere buruan jantzita nire burua estali; era berean, inork ezin du nire pentsamendua bere buruan nire ordez pentsatu. Hiria bere kasa korritu eta aztertu baino lehen, inork ez du behar bezalako planorik buruan. Eta balu ere, nahasgarria litzaioke. Hori bai, goitik behera eta xehero-xehero behar da hiria aztertu. Eta zauden lekutik abiatuta galdetuko diozu gero zeure buruari zer norabide hartu nahi duzun. 

Bigarren Wittgensteinek dio gure hizkuntza hiri zahar baten antzekoa dela. Batetik alde zaharra, kalezulo eta plazen nahaspila, etxe zahar eta berriena, hainbat mendetako eraikinak pilaturik; bestetik, badaude auzo berriak ere, kale zuzen eta erregularrez osatuak, atxikiriko etxeekin. “Likine abuloraune ekien bilbiliars” eta “erresonantzia magnetiko nuklearra”.

Wittgensteinen galdera: zenbat etxe edo kaletik gora hasten da hiri bat hiri izaten? Noiz osatzen da hiria, noiz osatzen da hizkuntza? Hizkuntzaren aldirietan dialekto berriak eta neologismoak sortzen dira, hala nola kimikaren sinbolismoa edo kalkuluaren idazkera.

Edozelan ere, periferiak erantsi baino lehen, hiria ez zen osoa ala? Bukatzeke ote zegoen orain dela 50 urteko Irun? Hala balitz, esan beharko genuke gaur egungo Irun ere ez dela osoa. Osatuko ote da inoiz?

Bigarren Wittgensteinen iritziz, kimikaren sinbolismoa jaso baino lehenagoko hizkuntza gaur egungoa bezain osoa edo osatugabea zen, orain dela 50 urteko Irun bezalaxe.

Bigarren Wittgensteinentzat, hizkuntza hizkuntza izaten hasten da testuinguru jakin bateko komunikazio-baldintzak betetzen dituenean. Ordutik aurrera, etengabe aldatzen da, ahozko adierazpena etengabe aldatu den bezala hizkuntza gisa kontsideratua izaten hasi arte. Era berean, esan liteke, Carla Carmonarekin batera, biztanleen beharrak asetzen dituenean hasten dela hiri izaten aurrerantzean etengabe aldatuko den hiria.

Nietzscheren esanetan, dantzatzen ez bazara errealitatetik kanpo gelditzen zara, eta egun galdua da dantzarik gabeko eguna. Dantzan lekikeen Jainko batengan baino ez luke sinetsiko Nietzschek.  

Uste nuen hilko nintzela pentsatuz Pulp Fictionekoa dela zinemako bikote-dantza eszenarik onena, baina orain dudak dauzkat, ez ote den are hobea Poor Thingsekoa.

LEHEN WITTGENSTEIN:

-Hizkuntza eta mundua bat datoz; hitzaren zentzua bere erreferente erreala da; esaldi onargarria egoeraren edo gertaeraren irudia da

-Logika da hizkuntzaren eta munduaren karkasa

-Nire munduaren mugak nire hizkuntzaren mugak dira

-Filosofia klasikoa sortu da hizkuntzaren logika gaizki ulertzetik: munduan ez dagoenaz dihardu, eta zentzugabea da

-Filosofiak ez du doktrina izan behar, baizik eta jarduera: hizkuntza nahasia argitu behar du eta arazo filosofiko faltsuak desagerrarazi

-Esan daitekeena, argiro esan daiteke

-Esan ezin daitekeenaz, hobe isilik

BIGARREN WITTGENSTEIN:

-Hitzaren zentzua bere erabilera da eguneroko bizitzan

-Hitz bat ahoskatzea da tekla bat jotzea irudimenaren pianoan

-Hizkuntza-joko ugari aldakorrak daude, bakoitza bere logikarekin

-Hizkuntza-jokoak bizimodu zehatzetan daude txertatuak

-Hizkuntza pribatua ezinezkoa da, arau publikoei dagokie ezinbestez hizkuntza

-Arauek ez dituzte beren aplikazioak aldez aurretik mekanikoki determinatzen; orientatu egiten gaituzte

-Hiriaren antzekoa da hizkuntza; eta arazo filosofikoa, kaleen labirintoan galdurik egotea. Planoa marraztu beharra dago.

-Terapeutikoa da filosofia: botilan harrapatua dagoen euliari irteteko zuloa erakutsi behar dio