Markos Zapiain

Lévi-Straussen ustez, garuna bezain naturala da izpiritua: neuronen konexioek eta sinapsiek eragiten dituzte errepresentazio intelektualak. Eta gorputzak estrukturak sortuz diharduelako funtzionatzen du ondo analisi estrukturalak izpirituari aplikatuta ere.

Horregatik uler dezakegu, hizkuntza naturalak gobernatzen dituzten lege linguistikoak ez ezik, baita ulermenaren beraren logika ere.

Era berean, lege naturalen arabera funtzionatzen duelako uler dezake giza izpirituak natura: estrukturala baita, orobat, atomoen, molekulen, zelulen eta organismoen jarduera. Zentzumenena ere bai.  

Zentzumenen hautemateek ere, genomak, hizkuntzak eta pentsamenduak legez dihardute. Ikusmenak, adibidez, bitasuna oinarri, oposizio kromatikoak darabiltza, argi-itzalen kontrasteak, formen korrelazio, inbertsio, permutazio eta bilakaerak. Prozedura berdinekin dihardute naturaren parte den garunak eta garunaren emaitza den izpirituak ere, edonolako irudikapenak sortzeko orduan, hala nola mitikoak, zientifikoak zein filosofikoak.

Hizkuntza politak dira frantsesa eta espainola, baina apur bat zakarrak eta primitiboak: mihia eta hizkuntza adierazteko hitz bera erabiltzea ere... Seguru iberierak argi bereizten zituela.

Jakobsonek zioen terminologia filosofikoak joera duela zeinu-sistemei, edozeini, “hizkuntza” deitzeko; eta giza mintzairari, berriz, zehatzago, “hitzen hizkuntza”.

Hala ere, “hitzen hizkuntza” baino egokiagoa iruditzen zaio Jakobsoni “fonemen hizkuntza”. “Quanta linguistikoak” zeritzen fonemei. Ez dute esanahirik baina, aldi berean, ezinbestekoak dira esanahiak bereizteko. Fonemen izaera berezi horri esker ei da giza mintzaira hizkuntzen artean lehena, hizkuntza ororen habea, jabea, sostengua eta ohorea.

Horrela pentsatzen zuen Jakobsonek, harik eta biologiak erakutsi zuen arte ezen biziaren eta hizkuntzaren ezaugarri analogoak harrigarri ugariak direla; besteak beste, fonemek bezalaxe jokatzen dute kode genetikoaren nukleotidoek. Herentziaren analisi molekularrari begira biziki baliagarria dela hizkuntzalaritza idatzi zuen François Jacob biologoak.

Filosofiari dagokionez, Sokratesen “dakidan gauza bakarra da ezer ez dakidala” dugu ziurrenik pentsamenduaren zero fonema.

Halako batean, Joxin Iturriotz azpeitiarra bidali ziguten Erlijio irakasle, ordezkapen bat egitera, Gotzaindegiak “missio kanonikoa” emanda. Lehenbiziko egunean, Joxinek erlijioaren ezaugarri orokorrak aipatu zituen, erabili izan diren definizioak, kristautasunaren berezitasunak… Ikasleak flipatuta: “Para ya, tío, que estamos en Erlijio! Esto ez bullying! Pon la de Titanic!” 

Joxin, egoeraz jabetuta, zenbait hilabeteren buruan, matrikulazio garaian, gelaz gela ibili zen ikasleei jakinaraziz ezen programazioari lotuta sentitu gabe ere, lana egin beharrekoa zela, eta horretan ahaleginduko zela, eta oso noizean behin ikusiko zutela film edo dokumentalen bat.

Garai hartan PPk hezkuntzan ezarritako legedia indarrean zegoen; adibidez, Erlijioko nota kontuan hartzen zen selektibitateko batez besterako. Ikasleek bazekiten Erlijion beti 10 ateratzen zela. Ordea, Joxinek jakinarazi zien ez zela ezinezkoa 10 ez ateratzea. 10 ateratzeko lan egin beharko zutela. Jakina, izugarri jaitsi zen hurrengo ikasturtean Erlijioko ikasle-kopurua.  

Urte batean DBH 1eko ikasle batek 6 edo 7 atera zuen Alternatiban, baina gurasoen erraien sentimendua eta konbentzimendua zen 10 merezi zuela, eta, suminduta eta mendekuz, hurrengo ikasturtean Erlijion apuntatu zuten. Ikasle bakarra zen. Berak bakarrik pasa zuen urte osoa Erlijion. Irakasleari ere ez zitzaion erosoa egin. Baina horixe da elizak hezkuntza-sailarekin duen akordioetako bat: gainerako ikasgaietan ez bezala, aski da ikasle bakar batek Erlijio eskatzea ikastalde ofiziala era dadin, ikasle bakarrak osaturiko ikastaldea. Askoz ere ikasle gehiagoren eskaera behar da Geologiako edo Psikologiako talde bat sortzeko. Eta Islamean oinarrituriko Erlijio ikasgaia sortu ahal izateko, 15 ikaslek eskatu behar dute gutxienez.   

Bestalde, aspalditik jo izan da normaltzat Erlijion programazioa irakatsi beharrean filmak ikustea, horietako askok inongo harremanik ez izan arren Erlijiorekin; gehienez ere zeharkakoa, eta garunak bortizki astinduz bilatu beharrekoa. Erlijioarekin lotura garbia zuten batzuek: El beso de Dios, El evangelio de las maravillas, El exorcista, El cielo es real, Dios no está muerto: una luz en la oscuridad, La espina de Dios, La obsesa…

Ez hain lotura nabarmena beste batzuek: Mató a su familia y se fue al cine, Los surfistas nazis deben morir, Mi abuela es un peligro, Marcianos al ataque, La increíble pero cierta historia de Caperucita Roja, Little Miss Sunshine (popularrena) eta abar.

Bestalde, notetan ikasle guztiek beti 10. Zelan ez du bada Erlijiok egundoko erakarmena izango, nola ez zaie ikasgai lehiakideei gailenduko, nahiz eta Erlijioko ikasleek gainerakoek bezain gutxi jakin Adam eta Ebaz, sugeaz eta mokoan olibondoa zekarren usoaz, Abraham eta Jobez, Ama Birjinaz eta etsaia maitatzeaz… Aingeruez apur bat bai, “¡Qué bello es vivir!” ere ipintzen baitzieten.

2016 edo 2017ko eguerdi batez, gizon batek nirekin bakarrik hitz egin nahi zuela. Egin behar zidan eskaeraren berri ez zabaltzeko erregutu zidan. Gure ikastetxean nahi zuten semea matrikulatu. Frantziatik zetozen. Jasangaitza bihurtu zitzaien bizimodua Frantzian. Bizilagunek eta semearen ikaskideek bazekiten juduak zirela eta beren aurka jotzen zuten israeldarrek Gazako edo Zisjordaniako palestinarrak eraso zituzten aldiro. Pairamena gainezkaturik, Espainiako muga igaro eta etxe bila zebiltzan. Baldintzak: ahalik eta jenderik gutxienak izatea beren judutasunaren berri; eta eskolan semearentzako koxer janaria ziurtatzea, hori ere ahal bezain diskretuki. Alegia, eta besteak beste, ezin hozkailu berean okela eta esnekia gorde. Erantzun nion galdetuko nuela sukaldean. Arduradunei arazoa planteatu eta ezetz: hozkailu-kopurua bikoiztu behar, lan handiagoa, nahaste-borrastea. Eta aski erreta zeudela ikasleek elkarri patata-tortilla troskoak jaurtikiz egiten zituzten guduak eragozten.

“Martxa honekin, Tel Aviven jarri beharko dugu bizitzen”.

Horrenbestez, juduei ere adio.

Ohartu nintzen aspaldion institutuko zuzendaritzan ez genuela Montessoriz, pedagogiaz eta liburuez hitz bakar bat ere egiten: dena zen odoloste eta urdaiazpiko, eta eztabaidak ea karramarroa eta txipiroia, are kroketa, koxer eta halal ote diren. Zentzu horretan, laikotasunaren abantailetako bat da zure lanean zentratzea errazten dizula.

Bestalde, ez dagozkio janariari judaismoaren debeku guztiak, eta eztabaidak eta arazoak izaten dituzte Bibliako debekuak gaurkotzeko orduan. Betitik izan dute debeku larunbatean lan egitea, eta, Yuval Noah Hararik kontatu duenez, errabinoek erabaki zuten igogailuko botoia sakatzea lana dela. Halatan, garbi utzi zuten larunbatean ezin dela igogailua erabili. Eta eskailerak igotzea ez dute lantzat.

Brooklyngo etxe-orratzetako goiko solairuetan judu zahar franko bizi da, ordea. Nola igoko dituzte ehunka eta ehunka eskailera atso-agure horiek?  

Errabinoek eskaturik, “larunbateko igogailua” asmatu zuten orduan ingeniari juduek, etengabe igotzen eta jaisten dena, solairu orotan geldituz. Botoia sakatzeko lana eta bekatua saihesten zuten judu adinduek larunbateko igogailuari esker.

Hori ere gainditu dute berriki: igogailuan txertaturiko adimen artifizialak aurpegiak ezagutzen ditu, eta igogailua berehala jabetzen da zein solairura eraman behar zaituen, larunbata profanatu behar izan gabe.

Behin batean, administrariak esan zidan arazo bat zeukala matrikulatzera zetozen guraso batzuekin. “Erlijio” nahi zuten semearentzat, “Erlijio ebanjelikoa”. Brasildarrak ziren.

“Aukera bi dauzkagu hemen —esan nien—, Etika edo Erlijio. Hori bai, Erlijio-n kristau katolikoa irakasten da, ez ebanjelikoa”.

“Ba eskaini behar duzue”.

“Tamalez, ez dago aski eskaera eta hezkuntza sailak ez du bide ematen”.

“Bai, baina egiazko erlijioa da, egiazko bakarra”.

“Beharbada bai, ziur aski bai, baina horixe bera diote katolikoek eta musulmanek ere”.

“Koitaduak. Horien arteko argienak, zintzoak baldin badira, helduko dira noizbait aitortzera ebanjelismoa dela egiazko erlijio bakarra”.

Eta alde egin zuten. 

Bigarren Hezkuntzan Filosofia irakasle baldin bazara, ohitura hartzen duzu urterik urte irakurtzeko bai erlijioa eta eliza lege zibilaren gainetik jartzeko oinarria ematen duten filosofoak —hala nola San Agustin—, eta bai laikotasuna aldezten dutenak —horien artean Spinoza eta Hume. Joera handiagoa neukan eta daukat bigarren horiengana. Dena den, irakasle soil nenbilela ez zitzaidan burutik pasatu laikotasunaren aldeko inongo elkartetan militatzea edo libururik idaztea.

Institutuetan irakasleen mihi gaiztoek klaustrokideren bat seinalatzen dute zenbaitetan, normalean gizona, zuzendari izan nahi arren aitortzen ez duena. Alegia, lankideek espontaneoki eskatuta nahiko luke lanpostua, aho batez eta aklamazioz, beste inork nahi ez duena lortzeko borondatez aurkeztu behar izatea umiliazioa balitzaio bezala.

Dena den, ohikoena izaten da irakasle bakar batek ere zuzendari izan nahi ez izatea. Zailak izaten dira giza harremanak; eta zuzendaritzan, zailagoak ez ezik, ugariagoak ere bai. Gehiago irabazten den bada ere, handiagoa da erantzukizuna, estuagoak loturak gurasoekin, udalarekin, ertzaintzarekin eta hezkuntza sailarekin, laburragoak oporrak; oporretan ere, piztuta eduki behar duzu beti mugikorra, zer gerta ere.

Oroitzen naiz 2015eko abuztuan Paueko bikote batekin etxe-trukea egin eta egun batean hamarrak aldera jaiki eta ordurako 17 ahots-mezu neuzkala: obretan zebiltzan ikastetxean eta arazo tekniko korapilatsu bat zegoen zutabeekin eta hodiekin, zeinari konponbidea bilatzen hasteko gaitasuna oso urruti gelditzen baitzitzaidan. (Zehazkiago esanda, ez nuen ulertu zertan zen arazoa.) Kezka-mota hori erantsi behar zaie irakaslearen betiko kezkei.

Horrenbestez, ez da harritzekoa gurean ere klaustrokideok zuzendaritza geure gain hartu nahi ez izatea. Kontua da zeruak ukitu gorrixka bat zerakutsan goiz batean —biziki asaldaturik zeuden gainera Aritzatxuko uhinak— ikuskariak zuzendari izatera behartu ninduela.

Irakasle guztiek pasa beharko lukete zuzendaritzatik, izugarri ikasten baita: bestelakoa eta zabalagoa da ikastetxeaz harrapatzen duzun perspektiba; ohartzen zara, adibidez, zein ugaria eta desberdina den jendearen izaera eta jokabidea, besteak beste zuk ordezkatzen duzun agintaritzara hurbiltzeko moduan. Botere hori institutu bateko zuzendaritza bezain ezdeusa izanagatik ere, inork nahi ez duena, karisma distiratsu batez apaindua ikusten zaitu zenbait lankidek zuzendari zaren bitartean, ordu arte —eta normala den bezala— gizajo errukarritzat tratatu zaituen arren. Baina ez kezkatu, zuzendaritza utzi bezain laster berreskuratuko duzu gizajotasuna.

Esaten dute gizakiok ziminoa dugula arbaso, baina lankideen psikologia kontuan hartuta, ematen du batzuk ziminotik baino gehiago gatozela zalditik, kurrilotik, betixutik, saitik, tigretik, beletik, zezenetik, marrazotik, katutik, hienatik, ostrukatik, arranotik, olagarrotik, ahuntzetik, inurritik, legatzetik.

Bagenuen irakasle bat ebaluazioa joan ebaluazioa jin ikasleak oro suspenditzen zituena. Ikasleak, lankideak, gurasoak kexu, zuzendaritzatik komentatu genion bazela hor ondo ez zebilen zerbait. Eta erantzun zigun ezen “gurasoen presioari amore emanda berehala jaisten dituzue zuek prakak, koldarrak zarete, eta dotoreziarik batere gabe zabiltzate gainera afektu bila, ikasleen bihotzak merezi ez dituzten notak jarrita irabazi nahian, maitasun eske lerdea darizuela, duintasuna aspaldi galduta. Ederki dakigu guztiok gaur egungo ikasleek ez dutela gainditzeko moduko maila ematen. Eta ni zuzena naiz. Eta, Jesu Kristoren antzera, bakar-bakarrik nago, Golgotako gurutzean iltzaturik; eta ikasleek, lankideek, gurasoek, lantzak sartzen dizkidazue saihetsetan. Baina zeinek zuen arrazoia? Jesu Kristok ala erromatarrek?”. 

/m/-a da munduko hizkuntzetan gehien erabiltzen den kontsonantea (% 96); ondoren /k/ (% 90), /j/ (% 90), /p/ (% 86) eta /w/ (% 82).

Baina protoeuskaran, akitanieran eta iberieran /m/ ez da ageri; nahiz eta, “memelo” hitzak erakusten duenez, arrunta den euskara historikoan.

Ezohikoa halaber: bost kontsonante horietarik, bakarra darabilte protoeuskarak eta akitanierak: /k/

Ivan Igartuak dioenez [1], edozein hizkuntzatan da deigarria /m/-ren absentzia, baina are deigarriagoa da hizkuntza horrek /n/ eta /b/ fonemak baldin badauzka; eta horixe da akitanieraren eta protoeuskararen kasua.

Amaitzeko, eta Txikillanak esango lukeen bezala: besterik ez. 

Laikotasunari buruzko serie honi buruz pentsatzen hasi nintzenean, egokia bezain zuzena iruditzen zitzaidan Arendten diskrezioa imitatzea. Ordea, bien bitartean Adimen Artifiziala agertu zaigu.

Chat GPT-ri galdetu diot: “Zeintzuk dira laikotasunaren aldeko arrazoirik sendoenak?” Segundoa igaro baino lehen, hauxe erantzun dit euskara garbian:

«Laikotasunaren aldeko arrazoirik sendoenak honako hauek dira:

1. Fede askatasuna: Laikotasunak sinesmen erlijiosoen askatasuna bermatzen du. Herritarren fedea eta sinesmenak ez dira estatuaren eraginpean egon behar, eta pertsona bakoitzak bere erlijioaren arabera erabaki dezake. Laikotasunak erlijioaren eta estatuaren arteko muga finkatzen du, eta horrek aniztasun erlijiosoari errespetua ematen dio.
2. Justizia eta berdintasuna: Laikotasunak estatuaren erabakiak erlijio edo sinesmenen arabera ez hartzea ahalbidetzen du, eta horrek sistema juridiko eta politikoaren neutralitatea ziurtatzen du. Horrela, gizartean pertsona guztiak berdin tratatzen dira, ez delarik erlijio edo sinesmenaren arabera bereizten.
3. Demokraziaren sustapena: Laikotasunak gizartean askatasun politiko eta sozialak bermatzen ditu, eta horrek demokratikoki hautatutako ordezkariak erlijio-eraginik gabe aritzeko aukera ematen du. Horrela, gizartearen erabakiak herritarren nahiaren arabera hartzen dira, erlijio edo sinesmenen esku-hartzerik gabe.
4. Hezkuntza eta zientzia: Laikotasunak hezkuntza sistema publikoan erlijioaren presentzia murrizten du, eta horrek zientzia eta jakintza objektiboaren garapena sustatzen du. Estatuaren hezkuntza politikak erlijioaren eraginik gabe garatzen dira, eta ikasleek desberdintasun erlijiosoak alde batera utzita hezkuntza inklusibo eta pluralista jasotzen dute.
5. Gizarte kohesioa eta aniztasuna: Laikotasunak erlijio desberdinen arteko elkarbizitza sustatzen du, gizartean aniztasun erlijioso eta kulturalak errespetatzen direlarik. Horrela, talde desberdinak eta sinesmen desberdinek bakean bizitzeko aukera dute, estatuaren eraginik gabe.

Laburbilduz, laikotasuna demokraziaren, askatasunaren eta gizarte kohesioaren oinarri gisa agertzen da, eta gizarte guztientzat baldintza justu eta berdinak eskaintzen ditu».

Galdetzen jarraituz gero, arrazoi objektiboetan oinarrituriko eta ondorio objektiboetan garaturiko liburu inpekablea idatz dezakezu Adimen Artifizialak lagunduta; zeuk, neuk eta beste edonork.

Hortaz, bistan denez nik baino hobeki ematen dituela Adimen Artifizialak laikotasunaren aldeko eta kontrako arrazoiak, eta laikotasunaren egoeraren berri munduan, fidagarriagoak eta gaurkotuagoak dituenez laikotasunari buruzko datuak, erabaki dut laikotasunaren aldeko sermoi hauek Adimen Artifizialari ustez helezinak zaizkion sentimenduz eta pasadizoz eraikitzea —helezinak oraingoz, bederen, eta auskalo.

Dirudienez Adimen Artifizialaren esku ez dagoen zerbait idaztea erabaki dut; alegia, nola iritsi naizen ni neu laikotasuna aldeztera, Pascali bezala aski gorrotagarria baldin bazait ere nia, eta Arendten diskrezioaren imitazioa traizionatu beharko dudan arren. 

Theodor W. Adornok zioen Walter Benjaminen prosari lehen pertsona singularra gutxitan erabiltzetik zetorkiola sinesgarritasuna, kalitatea eta indarra, objektibotasun filosofiko berezi bat. Kontutxo pertsonalak baztertzeak eta “ni” ez erabiltzeak bere burua ahaztea eta kontzeptuetan sakonki murgiltzea ahalbidetzen ei zion. Halatan, hemendik aurrerakoak, irakurle, ia ez du sinesgarritasun, kalitate, indar eta objektibotasun filosofikorik izango. Pena da baina hala da.  

Egia da laikotasuna erlijiotik datorrela, baina idazkiz idazki Laikotasunaren Berri Ona zabaltzen ibiltze hau, laikotasunaren misiolari, etsenplu onak ematen inuxentien artean, San Pauloren antzera, ez dakit kezkagarria ote den, gainetik kendu ezineko menpekotasuna, noraeza, ideiak argi ez edukitzea, edo omenaldi inkontziente bat erlijioei; orain bertan eman beharko nuke dimisioa beharbada Hezkuntza Laikoa elkartean.

Bestalde, Harrokeria intelektuala leporatu izan digute agnostiko eta ateistei fededun askok, geure burua adimentsuagotzat hartzea fededunena baino; eta egongo da fededunari goitik behera begiratzen dion agnostikorik, baina bistan da oker dagoela: aski da oroitzea Leibniz eta Hannah Arendt fededunak izan zirela. Edonola ere, euskaraz bederen eta oraingoz —bestela gertatzen baita Frantzian eta frantsesez—, geure jarrera adierazteko eskubidea eta askatasuna dugu agnostiko eta ateook, anitz fededun baino memeloagoak garela ohartzen bagara ere. Lagungarri da orobat euskarazko saiakeren ohiko irakurle-kopurua eta eragina unibertsoan. (Bide batez esanda, "memo"+"lelo" elkartzetik dator Ivan Igartuaren ustez "memelo".)

Nekez mintzo zen Hannah Arendt idatzietan bere buruaz eta sentimenduez, eta ederra da neurritasun hori, gurean ia galdua. Garai batean, harrapatzen nuen Arendten guztia irakurtzen nuen. Argi aldezten du laikotasuna, eta uste nuen agnostikoa zela, harik eta Hans Jonasen autobiografian pasadizo hauxe irakurri nuen arte: behin batean, Hannah Arendten etxean lagun batzuekin zegoela, Erromatik etorritako katoliko elizkoi batek Jonasi galdetu zion ea Jainkoa sinesten zuen. Lehenbiziko aldia zen galdera hori hain era zuzenean egiten ziotena. Ezezagun batek, gainera. Txunditurik begiratu zion hasieran. Tarte batez pentsatu eta, bere burua harriturik, baietz erantzun zion, sinesten zuela.

Asaldatu egin zuen erantzun horrek Hannah Arendt. Harriturik begiratu zion. Katolikoak berriro: “Benetan?” "Bai. Azken batean, bai. Esan nahi duena esan nahi duela, ‘bai’ erantzuna hurbilago dago egiatik ‘ez’ baino".

Handik gutxira, Jonas eta Arendt bakarrik geratu ziren, eta Jainkoaren galdera etorri zen berriro. “Ez dut inoiz zalantzan jarri Jainko pertsonal bat dagoenik”, esan zuen Arendtek. “Baina Hannah, ez dut inoiz jakin! Eta hori horrela bada, zergatik harritu zintuen hainbeste lehengo egunean esan nuenak?” Eta Arendtek ihardetsi: “Zure ahotik entzuteak astindu ninduen, ez bainuen inoiz pentsatu horrela sentitzen zenuenik”. Halatan, oso aspaldiko lagunek elkar harritu zuten Jainkoarenganako fedearen aitorpen horiekin.

Sinesgarria da Jonasen autobiografia, ez du ematen Arendten fedeari buruzko oroitzapenean gezurra pasatzeko inongo interes maltzurrik susmatu behar zaionik. Hannah Arendt Jainko Pertsonalean fededun. Ezusteko galanta hartu nuen. 

Hori bai, esfera publikoak edozein fede, erlijio eta dogmatik libre behar duela defendatzen zuen aldi berean, arriskua baitakarkiote eztabaidan zein ekintzan bermatu beharreko pluraltasunari, disidentziari eta askatasunari. Erlijioaren adierazpenak ez dira zapaldu behar, baina eremu pribatura behar dira mugatu. Arendt sinestunaren iritziz, sekularra eta neutrala izan behar du estatuak, erlijioekin zein ateismoarekin. Inposizio ideologikotatik ahal bezain libre behar du guztioi dagokigunak.