Markos Zapiain

Hitzen eta gauzen arteko harremanari buruz gizakiek ez dute beti berdin pentsatu. "Magiko" ohi deritzon aroan (gaur egun ere bizirik dirauena) onartzen baitzen zenbait kasutan esentzia bat (edo, zehazkiago, esentzia magikoez ari garenez, "mana" delakoa) existi zitekeela esentzialki desberdinak ziren existentzietan. Gure artean, nolabait esateko, inork ez ditu nahasten, eguneroko bizitzan, gizaki bat eta katu bat. Baina magiak uste du aztia gai dela katuaren arima, katuaren manazko esentzia hori, giza gorputz batean sartzeko. Katua aldi berean gizaki genuke.

Filosofo grekoek aurkitu zutenean katu oro beti eta nonahi dela katu, eta ezin dela izan, inoiz eta inon, katu ez den zerbait, Kojeveren ustez okerbideokin guztiokin amaitu egin zuten behin betiko. Errusiarrak dioenez, esentziaren eta existentziaren arteko lotura askaezinaren aurkikuntza zinez iraultzailearen ostean, grekoek magiaren aukera bera desagerrarazi zuten, aipatu loturaren ezeztapenean oinarritzen baita magia. Ordea, filosofo grekoek gorde egin zuten antzinako aztien aurkikuntza handia, hau da, errotiko bereizketa alde batetik existentziaren (haientzat "profano" eta guretzat "enpiriko"), eta, bestetik, manaren (antzinakoentzat "sakratu" eta guretzat "ideal", "ulergarri" eta "esentzial") artean. Filosofoek magia ukatzeaz batera, hortaz, "mana" adigaia "esentzia" bilakatu da. Egitez, grekoen esentziaren eta aztien mana magikoaren artean ez dago alderik, ez bada esentzia erabat zehazturiko existentzia batean gauza daitekeela soilki, mana, aitzitik, aztiak nolabaiteko askatasunez aukeraturiko edozein gauzatan existi litekeen bitartean. "Mana" adigaia, filosofo grekoek "esentzia" adigaira "igoa", zientziaren oinarri duzu.

Dena den, Kojevek tradizio beneragarriak ez arbuiatzea aholkatzen digu. Eta, iraupenari dagokionez, tradizio magikoak marka guztiak hautsi ditu. Baina, guztiz beneragarria izan dadin, tradizio batek izan behar omen du ez bakarrik oso antzinakoa, baizik ahalik eta desinteresatuena. Ordea, magia beti egon izan da gizakien interesen mende. Filosofia ez bezala, magia funtsean da interesatua. Hau dela medio, filosofo grekoek magia ezeztatzeari onargarri deritzo Kojevek, magiaren antzinatasuna gorabehera. Batik bat kontuan harturik grekoen magia ezeztatzeak izaera dialektikoa izan zuela, ez zela guztizko gaitzespena izan: aitzitik, esentziak bere baitan gordetzen du mana, eta filosofiak magia.

Guztiok elkartzen dugu, oharkabean bada ere, izen baten adiera dagokion gauzaren esentziarekin, eta nolabaiteko analogia ikusten dugu izenaren morfemaren izaeraren eta dagokion gauzaren izaeraren artean.

Egitez, bizi garen munduan morfemak existitzen dira "errealak" deitu gauzen eskubide berberekin, morfemak berak gauza errealak baitira, beste edozein gauza bezala hauteman (ikus, entzun, uki) baitaitezke. Hortaz, esan liteke arrosaren esentzia arrosa errealean existitzen dela geuretzat, arrosaren adiera geuretzat pantaila honetan idatziriko "arrosa" morfeman existitzen den bezala.

Baina hemendik aurrera zailagoak eta korapilatsuagoak dira Kojevek aurkitzen dituen arazoak, esate baterako ea non, noiz eta nola dirauten gauzazko existentziatik desitsatsiriko esentziak eta morfematik bereiziriko adierak. Kojevek itauntzen du orobat, ea isolaturiko adierek eta esentziek nolabait iraun ahal duten ala ez: zer gertatzen zaio arrosaren esentziari, jadanik bere existentziatik bereizirik baina oraindik "arrosa" morfemari lotu gabe dagoelarik? Esan izan da esentzia huts nahiz adiera huts gisa dirauela hain zuzen ere. Baina nolakoa da zehazki "iraupen" hau? Eta zein dira adiera hutsaren eta esentzia hutsaren arteko harremanak? Bestalde, nola dirau arrosa gauzazkoak bere existentzia enpirikoko une jakin baten eta existentzia horren beraren hurrengo unearen artean?

Auzi zailok hurrengo ataletarako utziko ditugu. Oraingoz nabarituko dugu izenak gauzazko existentzia baten esentziaren eta morfema baten adieraren artean harreman biuniboko bat ezartzen duela. Nolabait esateko, izenak elkartzen ditu morfema eta adiera. Harreman molde hau beti sortzen ohi da izen bat zuzen darabilgularik. Izan ere, baten batek arrosak dauzkan lore-saltzaile bati "emazkidazu arrosak, mesedez" diotsolarik, lore erreal edo gauzazkoak itxaron ohi ditu, eta, lore-saltzailearen aldetiko gaizkiulertu nahiz erroreren bat ez badago behinik behin, arrosak itxarongo ditu zehazki, eta ez edozein lore. Izenari esker, hortaz, "arrosa" morfeman existitzen zen adiera, izen bereko loreetan existitzen den esentziaren truke alda dezakegu, nahiz eta egitez, tamalez, dio Kojevek, "emazkidazu arrosak, mesedez" ahozko morfemari "banku bilete" izeneko morfema tipografikoa gehitu behar diogun, -lore-saltzaileak morfema bion adiera artez ulertzea ezinbesteko dugula gainera.

Filosofoen txisteak ez dira barrez lehertzekoak izaten, baina badute zera bat.

Petru Alessandrik bere gain hartu berri du Erignacen hilketa, Yvan Colonna errugabetuz. Erignac familiaren abokatuek, aferari edonolako kutsu politikoa kentzeko Estatuaren interesaren aldezleek, ez dute Alessandriren aitorpena onartu.

Haatik, auzian erabakigarritzat jo izan den pistola bateraino eraman du Alessandrik Laurence Le Vert epailea, hilketaz geroztik ageri ez zen pistola.

Alessandrik destilategi bat du Korsikan, drogista baita, urringilea. Loreen esentzia ateratzea zuen ogibide. Loreen esentzia, dena den, ez da filosofoen "esentzia", loturik dauden arren.

Izan ere, filosofiarena baino biziago dabilen perfumearen unibertsoaren mintzamoldearen arabera, badago, existentziatik desitsatsi eta bereizi ostean, lorearen esentzia isolatzea, bide soilik mekanikoen bitartez gainera. Halatan, esaten da arrosaren esentzia alanbike batean arrosen orriak destilatuz lor daitekeela. Lasai baieztatzen dute honela lorturiko esentzia, dagozkion arrosen bizialdietatik (aldi tarteetatik, DENBORA) garbi bereizia dela, loreon usteltzearen ostean ere bizirik baitirau. Arrosak desagertu eta askoz geroago ere, esentziak bertan izaten jarraituko du, nahiz esentzia hau arrosa haietatik aterea izan.

Era berean (ESPAZIOA), loreon kokaguneetatik desitsatsiriko esentzia, perfume flaskoetan gorde liteke. Behin ongi tapaturiko flasko batean gorderik, edonora eraman omen daiteke esentzia, eta amaigabe kontserbatu; arrosak berak, berriz, lurrari loturikoak izaki, epe labur samar baten buruan suntsitzen dira.

Nolanahi ere, gisako prozeduren bidez lorturikoak ez du inolako zerikusirik Kojevek aintzat harturiko tradizio filosofikoak "esentzia" deritzonarekin. Honen arabera, loreak destilatuz lorturiko olioa, drogistek "esentzia" deritzotena (oraindik hurbil samar dugun iraganaldi filosofikoago baten oroimenez, drogistek berek ahantzia badute ere), egitez loreen existentziari dagokio, destilaturiko orrien antzera.

Dena den, Kojevek ere uste du, aipatu tradizio filosofikoarekin batera, esentzia existentziatik "ateratzeko" gai garela, esentzia bere existentziaren kokagune eta aldi tarteetatik desitsatsiz, edonora eramateko moldean, nahi bezain luzaro gordetzeko eran, dagokion existentziari ezarririko espaziozko eta denborazko mugak gorabehera.

Edozein gisaz, "bereiziriko" esentziok ez ditugu honezkero flaskoetan gordetzen, izenetan eta mintzoetan baino, inprimatuak esate baterako.

Onkeriazko metafora bat amaitzeko, deus konpontzen ez duen horietakoa baina asmatzaileari bere burua borondate onekoen artean kokatzen eta jendaurrean horrelaxe saltzen lagunduko diona: lorategi berean beharko dute elkarrekin bizi Kojeveren arrosa globalizatzaileak eta Alessandriren arrosa zentrifugoak.

Frantziak Yvan Colonnari leporatu zion bere Gobernuaren Korsikako ordezkaria, Claude Erignac, garbitu izana. 1998an hil zuten Erignak.

1999an, Frantziako zerbitzu sekretuek Kojevek KGBrentzat lan egin zuela zabaldu zuten.

1999ko abuztuan Donapaleura joan nintzen, frantxixkotarren egoitzara, globalizazioaz hausnartzera, aste bete. Biziki xarmanta du klaustroa. Donejakueko erromesak bertan gelditzen dira. Juan Joxe Iturriotz legorretarra zebilen orduan arduradun. Orain, oker ez banago, frantsesek komentua ostu digute, eta Juan Joxe, Donapaleun "Xanko", Arantzazun da.

Otorduak elkarrekin egiten genituen erromesek, etxeko jendeak, noizbehinka agertzen ziren apaiz batzuek, Xan Casenave besteak beste.

Egun batean, afaltzera berandu agertu nintzen. Iturriotzek "arazo bat izan duk ordenagailuan, erakutsiko diat" esan eta gela batean sartu ninduen: "kontuz, txorakeria handirik ez bota, Starsky eta Hutch zauzkaagu afaltzen". Erromesarena egin nahian zebiltzan bi morrosko haiei urrutitik usaintzen omen zitzaien txakurtasuna.

Biharamun gauez, afalostean, zinerako asmoa nuen. Bazen hirukote aleman bat heldu berria, neska bi eta mutil bat. Mutila eta nesketako bat amorosten hasiak izaki, beste neska, Friburgeko yogi pertxenta, gurekin zebilen gehiago.

Zinera joateko zapatak janzten ari nintzela, supituki gelako atea zakarki jo zuten. Zabaldu eta bortz polizia: gela goitik beheiti miatu, karneta eskatu, zertan nenbilen: "Pentsatzen eta liburu bat idazten".

"Zeri buruz?". "Ororen funtsaz. Globalizazioaren oinarri filosofikoaz. Kojevez". "Nor arraio da hori?" "Filosofo bat". "Filosofo bat? Gezurra! Filosofia ikasi nuen Lizeoan: Platon, Descartes, Kant... Kojeverik ez haatik! Ekarri ordenagailua eta zaude hemen miaketa egiten dugun bitartean." "Filma ordea..." "Ez, gelditu berton!"

Neska alemana, lehenbiziko eguna Euskal Herrian, zuhur eta elur zegoen abuztu gori hartan, Euskal Herriko gauak oro halakoak ote ziren galdezka bere buruari.

"Zabalik" egoitza xumea xehero-xehero miatu ondoan alde egin zuten; aurretik, ordenagailua itzultzeaz batera, erromes batek Colonna bertan zela salatu zielako etorri zirela ziurtatu zidaten. Zehazki, Colonnak erromesei... bazkari-afariak zerbitzatzen zizkiela! Eta Starskyk eta Hutchek nirekin nahastu zutela.

Juan Joxe Iturriotzen ustez, berriz, aitzakia merke bat zen hura guztia; Txalapartakoek, laborariek, emakume idazleek eta gisakoek, hainbat bilera egiten zutenez bertan, ziur zen egoitza mikrofonoz betetzea zutela helburu.

Azaroan, epelago, Xabier Mendiguren Elizegiren "Txakurraren alaba" irakurtzen ari ziren Bermeoko Institutuko ehun bat ikaslek. Pentsatu genuen polita litzatekeela ikasleek eleberriko gertakizunen benetako kokalekuak bertan ezagut zitzaten, eta gainera Mendigurenek berak hitzaldi bat eman ziezaien nobelaz, aurreko urtean Azkoitian Juan Luis Zabalaren "Galdu arte" mediante egin bezala.

Koldo Mitxelena Kulturuneko goiko solairuan hitzaldiari zegozkionak erabaki genituen: abenduaren bosta zen Gabonak arte libre zuten egun bakarra. Hortaz, egiaztaturik ez bazegoen ere, ez baikenekien Mendigurenek egun hori erabil zezakeenentz, autobusa, hitzaldia, txangoa, pozaldiren bat agian, koma etiliko franko, izango genuen laster Gipuzkoa aldean.

Zornotzarako trena hartu aurretik banuen astia eta gela entxufedun bat bilatu nuen KMKn bertan, beheko solairuan, Donapaleun globalizazioaz pentsatutakoari azken ukituak emateko, hori uste nuen orduan behintzat.

Pare bat orduz lanean aritu ondoan, lan gelatik hamar minutuz desagertu (komunera, hemerotekara eta hantxe bertan zegoen Bixente Ameztoiren erakusketa bat ikustera)eta bueltan ordenagailutik, globalizazioaren mamia ez ezik beste zenbait ipuinen zirriborroa ere bere baitan gordetzen zuen eramangarritik kablea baino ez zen gelditzen, dardarka oraino.

Ebatsi egin zidaten.

Hasgabetua, Bermeora itzuli nintzen, trenez: Donostia Amorebieta, Amorebieta Bermeo, Juan Luis Zabalaren "Agur, Euzkadi" irakurriz. Literaturak bere lana egin zuen, eta, eleberrian Lauaxeta bezala, berpiztu egin nintzen. Bermeora iritsitakoan, kontsolamendua aurkitu nuen pentsatuz unibertsoaren ekonomian portatil bat edo testu batzuk ez direla ezdeuskeriak baino.

Dena den, baliteke paranoia izatea baina aspaldi honetan eramangarriak gorderiko zirriborro maite haiei euskal literato baten obretan antzeman uste diet, argitaratu orduko, txukun mozorroturik.

Baina ez dut presarik: zalantzak zeharo desegingo dizkidan xehetasunen bat irakurtzearen zain nago, salaketa jartzeko edo idazle lapurra neronek akabatzeko.

Edozein gisaz, Kojeveren liburuen ulertze arteza hainbat korapilok zailtzen dute, eta interesgarri bilakatzen.

1-Kojevek sarritan aldarrikatu zuen filosofo askok ez duela benetan uste zuena idatzi eta aldi berean idatzirikoa ez zuela benetan sinesten. Hitzez hitz hartuak izan diren obra ugarik, adibidez, parodiak izaki, filosofoak zinez uste zuenaren justu kontrakoa dakar, Platonen "Timeo"k, besteak beste.

Kojevek halako egitate bat maiz nabaritzeak bide ematen digu haren zenbait pasarte bederen hitzez hitz hartu beharrean lerro artean interpretatzeko. Hortaz, gure buruari baimena eman diogu Kojeveren kontzepturik ospetsu eta eraginkorrena, "Historiaren amaiera" delakoa, benetan serio hartzeko, alegia, gure erara "irakurtzeko".

Tentazioa izan dugu halaber eszeptizismoaren aurkako Kojeveren zakarkeria seinaletzat eta sintomatzat hartu eta Kojeve bera eszeptiko bilakarazteko, baina gero iruditu zaigu lerro artean irakurtzeak ez duela zertan EDOZEIN interpretazio baimendu. Kojeve erlatibista historizista bat gehiegizkoa zaigu, gaur egun bederen.

2- DGS delakoak (Frantziako zerbitzu sekretuak) 1999an argitaratu zuenez, Kojevek KGBrentzat lan egin zuen, gutxienez hogeita hamar urtez.

Garai hartan, Kojeven lanetako bat Frantziako buruzagiei (De Gaulle, Giscard, Raymond Barre...) kanpo aferen gaineko aholkuak ematea zen. Politikaren axaleko gorabehera mediatikoetarik urruti beti ere (argazkirik ez, elkarrizketarik ez), Europan benetako agintea kudeatzen zuen talde txikiaren kide izan zen. Europako Batasuna bultzatu zutenen artean ibili zen. Kasurako, Kojevek diseinatu zuen Batasunaren baitako Aduana sistema, Irun osoak ixkin egiten baitzion bestalde.

3-Anitz ispilu eta isla, beraz, Kojeve enigmatikoaren jostailu.

Hasiera batean, hogeita hamarreko hamarraldian, jendaurrean egite zuen Stalinen alde eta bere filosofiak, "lehen Kojeve" izendatu dugunak, gizakiaren alde suntsitzaile, ebakitzaile, hiltzailea nabaritzen zuen.

Stalin 1953an hil zen. Berrogeita hamarreko hamarralditik aurrera, ezinbestean ebaki, suntsitu eta hil beharra zeharo baztertu eta zer geratzen ote den une baten eta hurrengo unearen "artean" eta gisako gai metafisiko eta arinagoak aztertuko ditu.

Zeri lotu "kehre" hori? Hitz beste egin zuen, besterik gabe, eta antropologiatik ontologiara igarotzeak beti dakar mintzamoldea baretzea, Heideggerren kasuan bezala? Hala ere, hitz beste egite hori, baretze hori, naziekiko zein Stalinekiko lotura filosofiko nabarmenegiak (hizkeraren biolentziak erakutsiak) askatu nahiak ekarriko zuen agian, izan zedin kalkuluagatik (irabazleen artean lasaiago bizitzeko), izan zedin aitortu gabeko erru sentimendu batengatik? Edota adinak bultzatu ote zuen erradikaltasunetik posibilismora? Susmoak Mendebaldean, disimulatu behar?

Esate baterako, "Commentaire" aldizkarian argitaratu "Marx da Jainkoa, Ford haren profeta bakarra" hitzaldia, Sobiet Batasuna kritikatzen baitu, frantziarrek zerbaiti antzeman eta susmoak uxatzearren emango zuen, sobietarren baimenaz?

4-Ez dakigu zein ziren unean uneko Kojeveren beharrak, zein joko zerabilen Frantziako eta Europako Administrazioekin eta KGBrekin, zer sinetsarazi behar zien orain lagunei gero etsaiei, zein zituen egiatan lagun edo etsai.

5-Nolanahi ere, ez diegu zerbitzu sekretuei zertan sinetsi. Kojeveren biograforik jantzienak, Dominique Auffret-ek, ez die sinetsi, eta horrek oraindik gehiago korapilatuko du auzia.

6-Azkenik, uste dut Kojevek oso garbi zituela bere helburu filosofiko politikoak eta, KGBn ibili baldin bazen ere, bazela nor KGB bere alde erabiltzeko, KGB Kojeve erabiltzeko adina behintzat bai.

Datozen sarreretan, internauta, Kojeveren helburu filosofiko eta politiko horien berri izango duzu.

Alexandre Kojeve, sortzez Alexandre Vladimirovitch Kojevnikov (Mosku 1902-Bruselas 1968), joan den mendeko filosoforik eraginkorrenetakoa izan da, eta bere itzala gero eta gehiago ari da zabaltzen gure mende honetan. Haren nortasunaz Heideggerrek Izateaz zioena esan liteke: ezkutatzearekin batera nabaritzen da, eta zenbat eta ageriago orduan eta gordeago. Bere filosofia ere, filosofia handi guztiak bezala, anbiguoa da, eta, esaterako, haren gogoeta erabili dute eta erabiltzen ari dira, politikan zein ekonomian, joera oso desberdineko pentsalariek: globalizazioaren aldekoek bezala etsaiek ere, esaterako.

Apunte hauetan, errusiarraren obra zabalaren giltzarrietako baten bitartez barneratuko gara haren pentsaeran: ororen mamia aztertuko dugu, globalizazioaren oinarri filosofiko bat, hainbat eremutan, hala nola ontologian, fisikan eta, oroz lehen, antropologian -eta honen baitan epistemologian, eskatologian, politikan, historian eta estetikan, besteak beste.

Apunte hauek blogean erakusteko hainbat motibo dago. Ez ditut aipatuko hiru baino.

1-Alde batetik, egia bilatu izan du beti filosofiak, egiaren kontzeptua eta balioa desberdina izan badaiteke ere filosofia batetik bestera: baten egia besteak ezinezkotzat jo dezake. Nolanahi ere, filosofian, funtsezko gai bat baino gehiago, bultzatzaile nagusitzat har daiteke egiaren bilatzea, bereziki guztiaren funtsaren egia.

2-Bestetik, denboraren inguruko gogoetak eman dizkio filosofiari orrialderik ederrenak: Aristotelesen Fisika IV-koak, San Agustinen Aitorkizunak-en hamaikagarren liburukoak, Kanten Arrazoimen hutsaren kritika-koak Estetika transzendentala-n eta Eskematismoa-n..., Nietzscherenak betiereko itzuleraz...

Beharbada, Kojeveren zenbait orrialdek, Introduction a la lecture de Hegel-eko Note sur l'eternite, le temps et le concept atalak, esaterako, edo Le Concept, le Temps et le Discours liburu osoak, antologia horretako leku nabarmen bat bete beharko lukete; orain arte ez zaie merezi bezainbesteko jaramonik egin, eta apunteok hemen jartzeak hutsune hori berdintzen ere lagundu nahi luke.

3-Hirugarrenik, mundu osoan neoliberalismoa bortxaz ezartzen ari diren batzuek aitajaun filosofikotzat hartu dute, hala nola Fukuyamak edo Wolfovitchek. Beraz, gure garai historikoari zuzenean eragiten dio Kojeveren obraren erabilera batek.

Kojevek estatu unibertsal homogeneoa aldezteko zein arrazoibide erabili zuen aztertuko dugu. Halako arrazoibiderik badela egiaztatze hutsa harrigarri gerta liteke, honez gero zalantzagarria baita ea estatu indartsu zenbaiten interes miserable batzuez gainera ba ote dagoen mundu osoan estatu bakar bat ezartzeko zio edozein gizakirentzat onargarririk.

Hori aztertu aurretik, hala ere, munduko gizaki guztiak berdintzen gaituena, halakorik balego, zer ote den erakutsi behar genuke.

Kojevek Hegelen bi esaldiok hartu zituen abiapuntu: die Zeit ist der Begriff selbst, der da ist eta Was die Zeit betrifft,... so ist sie der daseiende Begriff selbst. Honela itzultzen ditu: aurrenekoa, Le Temps est le Concept lui-meme, qui est la [dans l'existence empirique]; bigarrena: En ce qui concerce le Temps [il faut dire qu] il est le Concept lui-meme qui existe empiriquement.

Hegelen bi baieztapenok barnebiltzen dutena argitzea eta garatzea dute hein handi batean helburu bai Kojeveren lanak eta bai hemengo testu hauek.

Kojeverentzat, bestalde, tradizio filosofiko klasikoaren araberako "denbora" izenaren adiera, eta berehalakotasunez edo zuzenki, eguneroko bizitzan, ezagutzen dugun "denbora" izenaren adiera arrunta, bat datoz. Hori bai, bat etortze hau zertan den sakonki aztertuta, ondorioak aski ezohikoak dira, aski harrigarriak.

Azkenik, Kojevek Hegelen gogoeta gaurkotu eta frantsesez jarri nahi izan zuen; gu Kojeverena euskaraz berridazten ahaleginduko gara, errusiarrak kontzeptu berak adierazteko garai desberdinetan erabilitako hitz desberdinak koherentzia ulergarriago batera bilduz, korapilo eta nabardura zailak argituz eta, azken batean, lan pedagogiko bati ekinez. Begirunezko hermeneutika baten bidez mamituko dugu azterketa, hots, testuak itzuli, antolatu eta interpretatuko ditugu. Kojevek berak filosofia zabaltzeko orduan pedagogiak duen garrantzia azpimarratu zuen, eta "filosofia" izena merezi duen gogoetak ez duela eragozpenik edozein hizkuntzatan goitik behera eta osotoro azaldua izan dadin, itzulpenaren bidez. Halatan, Kojeverentzat, alemanetik frantseserako bidean, zein frantsesetik euskararakoan, egiak, alegia, egiaren adierazpenak, ez du fitsik ere galtzen.

Filosofia klasikoak aspaldi egin zuen bereizketa bikoitz bat: gauzari dagokionez, alde batetik existentzia enpirikoa dugu, zentzumenen bitartez jasorikoa; bestetik, existentzia horren esentzia, forma. Alegia, batetik katu ?erreala? eta bestetik katu ?ulergarria?, ?ideala?.

Era berean, hitzari gagozkiola, alde batetik Koj?vek morfema deritzona genuke, adierazlea, euskarri enpirikoa, izan dadin tintazkoa, soinuzkoa, mimikoa; eta bestetik hitzaren adiera, esanahia. Hau da, batera katu soinu segida, eta bestera hiztegiko katu definizioa.

Gaur egun, oro har, onartzen da gauza baten esentzia nahitaez dagoela erabat zehazturiko existentzia bati lotua. Katuaren esentzia, adibidez, ezin du gauzatu katuak baino. Ezingo luke harri batek edo arrosa batek gauzatu, ezta katu bat ez litzatekeen beste animaliaren batek ere.

Hain zaigu miresgarri ziminoa!

Eta, Elias Canettik dioenez, gizakiok salerosketan gabiltza tximinoengandik antzekoen.

Zuhaitzaren adarretatik goiti doala, ziminoaren esku biek ez dute zeregin berdina: lehenbizikoak adar berri bati heltzen dion bitartean, bigarrenak aurreko adarrari oratu behar dio. Abiada arriskutsuz doalarik gora, sarritan oratze horrek salbatuko du erortzetik, bigarren esku horrek bakarrik eusten baitio gorputzaren pisu guztiari.

Lehenbiziko eskuak adar berria hartu orduko, hori bai, ziztuan askatu beharko du bigarrenak adar euslea. Lasterrago, bizkorragoa igoera.

Esku bakoitzak, hortaz, oratu eta askatu beharko du, arin-arin. Noski, ezkerrak eskuinekoaren aurkakoa egin beharko du, txandaka.

Zuhaitzetik lurrera jaitsi ondoren ere tximinoak eskuen arteko txandakatze azkarrarekin jarraitu zuen.

Eta Canettik jatorri horixe bera ikusi dio komertzioari.

Izan ere, salerosketan, jasoriko zerbaiten ordainez beste zerbait ematen duzu. Lehenbiziko eskua nahi duzun salgaira abiatzen den bitartean, bigarrenak oraindik zurea duzun trukegaiari oratzen dio. Behin lehenbizikoak gutizia harturikoan, bigarrenak ordaindu egingo du. Ez lehenago. Estu zaindu beharra dago saleroskidea.

Iruzurra arbolatik erortzea duzu: lehenbiziko eskua hutsik baina bigarrena jadanik sosa emana.

Edonola ere, gizakiok salerostean sentitzen dugun poz fisikoak adieraziko luke arrakastaz errepikatu dugula antzinako igoera adarrez adar.

Horrexegatik gaude gizakiok tximinoarengandik hurbilen saltzaile zein erosle gisa.

Zergatik oztopatu poz hori igandez zein jaiegunez?

Izan ere, ez ote da askoz ere desorekatuagoa eta arriskutsuagoa igandez Anoetara zein San Mamesera joaten dena Max Centerrera joan nahi duena baino? Begien bistakoa den arren, sindikatuek ez dute txintik ere esaten.

Ez gara gutxi haatik aukeran nahiago dugunok tximinoa alboan, futbolzalea edo ehiztaria baino.

Sindikatuek langileentzako baldintza eta soldata egokiak lortzen ahalegindu behar lukete eta ez lanpostu berriak itotzen, ondoren beren ezina eta porrota ezkutatzeko erru alegiazkoak besteri garrasika leporatuz.

Langabetuak ez dira sindikatzen eta langabetuak dira ahulenak. Baina sindikatuek afiliatukeria babesten jarraitzen dute. LABeko eta ELAko militantea naiz aldi berean, eta lotsatuta nago.

Drogaren eta abortuaren zigor-gabetzearen aldekoek aldarrikatzen genuen legalizatzeak inor ez duela drogatzera edo abortatzera behartzen. Orobat erosteko orduan, eta ez dugu zertan onartu erosketak noiz egin behar ditugun gure ordez eta gure onerako erabaki nahi dutenen gurasokeria.

Jaiegunez eta igandez, menturaz, euskal ehiztariek mendia hustu eta saltoki tzarra beteko dute aurrerantzean. Eta, Jainkoa lagun, beharbada, amets bat dut, etorkizun eder batean, ehiztariz zein futbolzalez bete Max Centerrak Saturno aldera hegaldatuko dira, edo ifernu zulora amildu, eta tximinoak izango gara berriro Lurrean nagusi, eta bozkarioz beteko dugu Lurra, zeren Lurra berez ez baita bizkarroi bat, ez baita esaterako kuskuta edo, Zuberoan esaten den bezala, ogitina.

Xabier Mendigurenek Eider Rodriguezen "Eta handik gutxira gaur" eta Lander Garroren "Orain galdera berriak ditut" ipuin liburu ederrak iruzkindu berri ditu "Egunen harian" bere blogeko idazki batean, euskal literatura ETA zelan erakusten ari den eta erakutsi duen ikergaia intuizio mamitsuz aberastu duena.

Bazter errealetan tiro ugari zebilelarik, gure literaturan ia ez zen bortxarik ageri. Tiroak urriago, etakide protagonista gehiago.

Hurrengo zerrendak etakideren bat protagonista (edo garrantzi handiko pertsonaia) duten euskal eleberri batzuk biltzen ditu.

("110. Street-eko geltokia"ko Joseba Telleria etakidea ote den ez dago garbi, baina Espainiako Justiziaren omenez etakidetzat jo dugu, ziplo sartzen baitzaitu zakuan zerorrek etakide zinenik imajinatu ere ezin zenuen arren.

Bestalde, Karlos Santistebanen eleberri biak, "Terrorista" eta "Mikel Zabalza edo izuaren tunela", zailak dira aurkitzen.)

Egin litezke aise dozena erdi bat jardunaldi gai honen inguruan, Guggenheim-enean esaterako.

-Ehun metro (1976)

-Grand Placen aurkituko gara (1982)

-110. Street-eko geltokia (1985)

-Terrorista (1986)

-Mikel Zabalza edo izuaren tunela (1987)

-Exkixu (1988)

-Mugetan (1988)

-Etorriko haiz nirekin? (1991)

-Ni naizen hori (1992)

-Gizona bere bakardadean (1993)

-Nerea eta biok (1994)

-Amaren begietan (1995)

-Hamaika pauso (1995)

-Zeru horiek (1995)

-Berriro igo nauzu (1996)

-Arian ari (1996)

-Joan zaretenean (1997)

-Nik ere Germinal! egin gura nuen aldarri (1998)

-Koaderno gorria (1998)

-Berandu da gelditzeko (1999)

-Agirre zaharraren kartzelaldi berriak (1999)

-Pasaia blues (1999)

-Euliak ez dira argazkietan azaltzen (2000)

-Lagun izoztua (2001)

-Ekaitz aroa (2001)

-Iraganean galdua (2001)

-Rebel Mayo Colorao (2002)

-Hiruko-tik "Herriak bizi behar du" nobela (2003)

-Ugerra eta kedarra (2003)

-Denboraren izerdia (2003)

-Hodei berdeak (2003)

-Hamar urte barru (2003)

-Soinujolearen semea (2003)

-Ezinezko maletak (2004)

Kritiko espainol batek esan du "Soinujolearen semea"ren ezdeuskeria narratiboak Atxagaren inkonpetentzia morala adierazten duela.

Jendeak, bizirik den heinean, hainbat ahalmen izaten du, eta, bizilegeak agintzen baitu, ahalmenok mamitzeko inguru egokiena bilatzen edo sortzen saiatzen da. Gaitasun jakin bat gauzatzeko orduan balio moral bat ondo datorkigunean, orduantxe aldezten dugu. Duintasuna, berbarako, ona izan liteke orain, baina txarra etzi: etzi eskuzabaltasunak ase gaitzake hobeki. Gudariari pizgarri zaiona kaltegarri dakioke artistari. Halatan, balio unibertsalak aldarrika daitezke, eta biziki poztuko da aldarrikaria, baina ematen du egitez nork bere gaitasunak gauzatzeko komeni zaizkion balioak dituela bilatzen eta asmatzen.

Harrigarri gerta daiteke banakoenean bezala herrienean ere jarrera moral nagusi definigarriak antzeman ahal izatea. Baina dirudienez herri bakoitzari ere bere etika dario, Elias Canettik "Masse und Macht" ("Masa y poder", "Masse et Puissance") XX. mendeko libururik ederrenetarikoan erakutsi duenez. Etengabe migratzera kondenaturiko juduek fideltasuna ezarri behar izan zuten balio gailen; holandarrek berriz itsasoari lurra zelan irabazi izan dute arazo, eta ondorioz elkartasuna lehenetsi dute, baina elkartasun berezi bat, herri osoa dike bilakatzen duena.

Euskaldunoi konplikatua egiten zaigu "txukun" hitza itzultzea, erdaldunei bere esanahia ulertaraztea. Orobat, Atxagaren aurkako epaian nabaritzen denez espainolen eta euskaldunen balio etikoak desberdinak dira. Ez soilik politikoak. Aspaldi handiko hedabidezko oldarretan bederen (hauteskundeak, Ibarretxeren plana...) espainolek politikoak baino oinarrizkoagoak ei diren hastapen moral unibertsalen alde egitera datozela diote behin eta berriro, Zaldi Eroaren "Gizon Jakintsua" ariete. Berek ordezkatu giza balio unibertsalekin bat ez gatozenak, itsusiak eta gaiztoak gara; gizatasunetik itzuri gara, kito. Terrorismoaren biktimen artean hierarkiak ezartzeko ere ez dute inongo arazorik, Manzanas eta Carrero unibertsalak baitziren, Zabaltza eta Muguruza berriz kaxero hutsak.

Inperio espainolaren garaian sustraituko zen menturaz arrazoibide zaharberritu hori: euskaldunon harrera beroak "Soinujolearen semea"ri gure ustelkeria morala nabarituko luke. Unibertsalismoak dakartza halako ondorioak; pluralismoak aldiz erakusten digu bi herri desberdin daudela, eta bere iraupena kili-kolo ikusten duen herri baten balioak eta Nobel Saria nahiz Europako Txapeldunen Liga irabaztera ohitutako beste batenak desberdinak behar dutela nahitaez.

Moral unibertsalak "halakoa da Gizakia", diosku, "eta halakoak ditu funtsezko balio; ezar ditzagun lehenbailehen". Bitxia da alabaina zein ongi etorri ohi diren bat moral unibertsal hori eta bere aldekoaren tradizioa eta ingurua. Moral unibertsalaren aldekoak ez du dagoena begirunez ezagutu nahi izaten, eta desberdintasunak aintzat hartu, baizik arrotz zaiona berdindu, burua larregi ez nekatzearren edo patologia uniformizatzaileren batek joa.

Inork ezin baitu hurkoaren morala artez epaitu, inork ez daki eta zein diren benetan bere jokabidearen zioak. Haserreak eta suminak, sarritan funtsezko sentimendu etikotzat hartuak, ez dute garbi ikusten laguntzen. "Inkonpetente moral" zein "putaseme higuingarri" oihukatzeak norberaren barrua askatzen lagun dezake, edo norberaren moralaren edo interesen etsaiaz norberak uste duena adierazi apika, baina horrek ezin du eragotzi etsai horrek bere burua zintzotzat har dezan. Ez du ematen Atxagak bere burua bereziki gaiztotzat duenik. Ezta Atxagaren kritiko moralistak ere.

Gainera, zintzotasunak sarritan ez dio kalte baino egiten literaturari.