Garagoittiko Orakulua

Dezimononikuak gaur eguneko begixakin aztertzeko n-garren ariketa gaiztua ;-) Liburuan estilua pizkat gatxa egitten da; radixorik bako urte háretan jentian entretenimenduak oso desbardiñak ziran, erreloju haundixen tiki-taka astunan pian, liburu irakurketa kolektibuak, bizitzako gauzei buruzko hizketaldixak... Hórrek guztiok kontatzen dira testuan; gaur eguneko gizarte hiperkomunikauan pentsaueziñezkuak dirazen etxe isilletako ordu luziak gatxak dira siñisteko; nik neuk, txiki-txikittan, aittitta-amamen etxietako girua ezagutu nebalako, zeozer usaindu neike...

Bestalde, irribarre gaiztuakin irakortzen da protagonistian egoneziña: andriari adarrak milla bidar jartzen detsazen aristokratia; aldi berian emaztia aldarian dakana, sufrimendua jasateko dakan gaittasunakin harrittuta; baiña berari modu berian ordaintzen detsanian (behiñ bakarrik) zerua buru gaiñera jausten jakona. Hortik aurrera, bere psikosis hori ume sortu barrixari enfokatzen detsa protagonistiak, harik eta modu xelebre xamarrian akabau arte (haize korriente batekin; irribarrerako motibo gehigarrixa, kondaira mediebal horren beste adibidia ikustian). Amaieria, neri gustatzen etxatazen tipokua: idazlia nobeliakin bapatian aspertu eta di-da mozteko erabagixa hartu izango baleu lez.

Interneteko begirada epilogikuan, jakin dot D’Annunzio hau “dekadentismuan” ikurtzat hartzen dala (bai, benetako giro dekadentia daka nobeliak, moralki dekadentia batez be); gizon inpultsibo xamarra izan zala (harrigarrixa, Fiumeko independentziako pasartia); eta, eurekin bat egin ez bazeban be, D’Annunziok faszistetan eragin haundixa izan zebala.

PS: deigarrixena ixa ahaztu jata! Nobela honetan, XIX gizaldi amaierako fantasia erotikuen barri emoten desku D’Annunziok, Italiar pichalatigo protagonistian eskutik. Languidez, zurittasuna, mirame-y-no-me-toques estilua ei zan orduko gizonen libidua sutan jartzen zebena; eta exzitaziñuan exzitaziñoz emakumiak lortu zeikien gradu gorena... konortia galduta lurrera jaustia zan. Zorionez, modaz pasau dan kanona (guztiz ez: ezkontzetan, adibidez, mutillak neskia besuetan eruaten dabenian). Ut, ut! (neri etxata fiambre baten onduan etzintzia gustatzen).

“Lehen eta orain” iragarkixak tipikuak dira edergintza arluan, eta bereziki udara begira andrak argaltzeko: bikinixa jartzeko ez-dakit-zelako-gorputza bihar izaten dala eta... Potxuen graffitixak pentsatzekuak izaten dira eta oker egon neike, baiña nere ustez hortik doia hau pintadihau: kasu honetan, “lehen eta orain” aldatu dana ez da emakumian gorputza, pentsakeria baiño: oiñ ez detsa inporta jentiak pentsatzen dabena. Ondo eginda!

Poliki eta ondo dastatuz irakorri biharreko nobelia, aittitta Akilinon epokia eta giro soziala irudikatzeko. Ondo biribilduta, “jarroi hautsi” egitturia erabillitta poliki-poliki kuadruan panoramikia osatuz doiana. Halan be, dan-dana be ez dok azaltzen (nahiz eta amaieran enredoko literaturako trama-azalpen tipikua izan, mesa-kamilla baten inguruan) eta hori be, gustau jatak. Bizitzan beti geratzen dirazen alde illunengaittik.

Irakorri dotenangaittik, badirudi bere sasoian nobela honek garrantzi haundixa izan zebala: ensayo eta esperimentu askoko urtiak ei zittuan, eta honek atzera egitura klasikora bueltia hasi juan, itxuria.

Liburu honek kontatzen daben historixia besain entretenigarrixa dok, XIX gizaldiko abentura-liburu-kanonak eta topikuak identifikatzen juatia. Ezinbestekua dok, beraz, buruakin 130 urte atzera egittia, ez badogu idazliakin hasarre amaittu nahi (feministak eta antirazistak, gitxienez). Halan, gure aittitta-amamen lekuan ipiñiko gaittuk, hónek nobelok irakorritta hazi ziran sasoian. Honutzago etorritta be, gurasuen zuri-baltzeko pelikula askoren gidoiak Rider Haggarden kintakuen idazlanetan oiñarrittuta jagozak.

Topikuen artian, gizarte klasistian isladia topau geinke. Ez dogu ahaztu bihar hónek gauzok aberats batek idatzittakuak dirazela, mailla erdi-altuko publikuari zuzenduta: beraz pertsonajien ezaugarrixak “berezkuak” dittuk euren klasian arabera. Halan, aberatsak guapuak, ausartak dittuk; eta hala ez badira, nobliak eta bihotz onekuak gitxienez. Pobriak barriz koldarrak eta zatarrak dittuk (istripuz hiltzen dirazenak beti eurak dira), eta protagonistei kontrapunto kanpetxanua emoteko balixo juek. Izaeraz, azukre koxkorrakin pozik bizi dirazen txakur fidelak dittuk.

Emakumiei buruz barriz, nobela honetan topiko dezimononikuak puntuz puntu betetzen dittuk: Ayesha munduko emakuke boteretsuena bada be, bere ezaugarri nagusixa –bere indarran itturri nagusiña- edertasuna dok, gizonen borondate senduena hausteko aiñakua. Gaiñera, maittasuna tartian sartzen danian, bere jaikixa eta duinttasun osua galtzen jok, desoreka histeriko deigarrixekin (berak aitortuta gaiñera, “bere punto ahula emakumia izatia dala”).

Bardintsu esan geinke Zambeze ibar inguruko indigenei buruz: antxiñako zibilizaziño zuri “zibilizatu” baten arrastuen artian bizi diran baltzak, tximiñuen pare jartzen jittuk idazliak. Edo txarrago: izan be, irribarrerik egitten ez dakixan jentia dok, Ayesha erregiña zurixan aginduengaittik ez balitza inglesak laban erreta jango leukiezenak (Gerra Hotzeko zinian sobietikuen eredu deshumanizauan estiluan).

PD: interneten egindako kukuari esker, jakin juat Sir Henry hau, hain zuzen be, hartzen dala “lost world” azpigeneruan fundatzaille modura. Ez da edozein, beraz! Izan be, bere sasoian hasi zittuan europarrak Afrika ezagutzen, eta hainbat zibilizaziño galduen aztarnak be orduan topau jittuezen (Luxor, Troya, mayen piramidiak...). Beraz, orduko publikua maxixatuta jeguan genero honetako abenturak gustora irunsteko. Halan be, ondiok hutsune asko izango jittuezen europar ezjakiñak, eta imajinaziñuakin bete bihar: horren barruan kokatzen jittuadaz liburu honetako hainbeste “ohittura etniko berezi” (momiak erregai modura erabiltzia, galdara gorixa burutik behera ipintzia iñor hiltzeko...)

Oinguan Aulestiko Ostekue basarrira juan giñan lehelengo, eta Markina-Xemeingo Larruzera gero. Ni neu lehelenguan baiño ez nintzan egon, gero Santa Eufemiako zelaira juan bihar izan nintzan-eta, parrillako sua prestatzera.

Ostekueko etxekojauna Jabi Asenjo irundarra da. Sail haundixak dittu, inbernaderoko ortuarixekin batez be, Aulestiako herri kaskuan bertan, eta berak bakarrik manejatzen dittu, seme-alaba koskorrekin lagunduta. Ekoizpenan zati gehixena etxerik etxe banatzen dau. Geuri be ekartzen zeskuan lehen, Lekittora: ortuarixak urte sasoiakin aldatuta, astero-astero 4-5 gauza desbardin. Gero Oiartzundik barazkixak ekartzen hasi giñan eta desapuntau giñan, baiña oso pozik genguazen. Iñok interesa badaka, Jabikin kontaktau leike; zapatuan esan zeskuanez, 10 bat bezero gehixago lortzia komeni jako.

Egun horretan hartutako argazkixetan oso ondo ikusten da Ostekue.

Luze, luze, luze iraun destan liburua, ardau kopa onen modura. Sekulan etxuat halako bat irakorri: urtebetez Txinan zihar trenez ibilli dan tipo baten kronika luzia dok (595 pajina). Trenan barruko gorabeheria, jente normalakin izandako hartuemona: Txinara allegau arte Iparrameriketako turista taldiakin egitten jok –kristonak eta bi jiñok euren kontura-; gero, Txinako gobernuak “karabiñia” ipintzen jetsak; azkenik, karabiñiari izkin emon eta bere kontura amaitzen jok biajia, Tibeten. Zoragarrixa izan bihar dok holan ibiltzia gero... bizi izandakua idatzi eta liburuak argitaratzeko aukeriakin!

Theroux honen idazkera estilua gustau jatak, detalleren bat kenduta (momentu batzutan beste kulturekin despektibo xamarra agertzen dok; edo leku bat “politta” edo “zatarra” dan berediktua emoterakuan be lijero xamar...). Gehixenetan, halan be, txoke kulturalak umorez kontatzen jittuk eta helburu didaktikuakin; ez dakadaz danak goguan, hain biaje luzian danetik jagok eta... Halan be, neretako interesgarrixena maoismuan asuntua izan dok, orduko Txinan dekadente xamarra zana (urte horretan bertan izan zittuan Tiananmen plazako istilluak) eta txinatarrak ulertzeko klabe garrantzitsuak (9 barre mota desbardiñak azaltzen dabenekua, adibidez). Euskaldunondako inpenetrable xamarra dan jente horrengana hurreratzeko balekua dala, esango najeukek. Bide batez, Txinako Gerra Zibillian gertatutakua ezagutu ahal izan dot, buruan flotian nittuan izen batzu (Chiang Kai-shek...) hobeto kokatzeko, eta Taiwan be... Txina dala deskubriduta!

Bide batez, irakurketa hau baztartutako liburuxka bati heltzeko atxeki aproposa izan dok: Josu Lavinek erregalautako “liburu gorri” famatuan alia. Dana etxuat irakorri, jakiña –gaixa etxatak hainbeste interesatzen- baiña halako eta halako kapituluak aittatzen ziranian, liburua hartu eta ¡ttak! Krutwigen itzulpena kontsultatzeko aukeria oso erabilgarrixa izan dok.

Sustatu.eus | Irrati tallarra Isuntzan © cc-by-sa: txikillana

Hori igartzen juat, adibidez, azken belaunaldi batekua naizela konprobatzen dotenian. Ni bizi naizen sasoi honetan, ondiok, paziente baten abizenak jasotziakin batera, bere jatorrizko herrixa eta (batzutan) auzua be zehaztu zeinkez.

Hori ez dok ez ona, ez txarra. Etxuat esango “sentsaziño gazi-gozua dok”; gazittik etxakak ezer, izatekotan gozua dok gehixago, ona. Lehen, gure arbaso gehixenak auzotik mobidu barik bizi izan dittuk: belaunaldixak eta belaunaldixak eta belaunaldixak etxian, edo etxian bueltan (arbol genealogikoko kruze ugarixetan igartzeok hori). Maiorazguen kasuan, tira, jabetziak be eragingo juan hori; baiña bestelako senidiak (%80-90, errez) ez ba ziran apartera juaten ez zuan gogo faltiangaittik izango, diru faltiangaittik baiño. Batzu auzora ezkonduko zittuan eta han iraun, beste batzu soltero jarraittuko juen senidien etxian, ondorengo barik hil arte. Horren ondorixua dok, gaur egunian ondiok, pertsonen abizenak entzun eta hangua edo horkua dala jakitzia. Eta hori txarra dok, neretako. Nahixago desagertzia.

Arrazian asuntua lez. Nere belaunaldiko gehixenak arbaso etorkiñen bat jaukek, (“kastellanuak”, #SeñorasDeEibar hórrek esaten daben moduan; nahiz eta galleguak edo andaluzak izan). Ondiok asko gara, ostera, 8 ez, 16, 32 edo 64 abizen euskaldun dakaguzenak (neure arbasuen artian etxuat kanpoko pertsona bakar bat be topau, gero). Harro egoteko modukua ete dok hori? Etxuat uste. Biharbada gaztetxua nintzala, harrotasun punturen bat banekan horren kontura; baiña urtiekin, gero eta konnotaziño eskasaguak hartzen detsadaz arraza purotasun horri. Izan be, hori goresten daben jente gehixenan baloriak ez jittuadaz maitte: bertokuak kanpokuen gaiñetik... tradiziñuari eutsi barrikuntzen aurrian... Eta, gehixen gorroto dotena: hori guzti hori defendatu zeinkiala... euskeraz berba egin barik. Halako jentiak atzeraka eragitten jestak, gero eta gehixago: eta gure arrazia erderaz defendatzen daben elementu hori baiño 1000 bidar gehixago gura dot kalian olgetan euskeraz dabizen neska-mutiko baltzak.

Esaten danez, ale ederrenak arrazak nahastatzetik etortzen dittuk. Gaur egunian gure kalietan zihar dabizen gaztetxuak dittuk horren adibide garbixena, gure herri zahar honek pipiak janda ez amaitzeko bihar zeban barrikuntzia. Zorionekuak gu!

• Berez, benetako tremesa beste gauza bat zala. Ogi hau Okamikako ogitegi industrial baten egindakua da, haren antza emonda.
• Tremesa, berez, basarrixetan astero egitten zan, ogi normalen labakadian ostian, sobran geratutako oriakin.
• Eurak be egin izan dabe oin dala 6 urte arte, etxeko laban ogixa egittiari laga zetsen arte.
• Ogi zapala zan, talo tipokua, gaiñetik arrautziakin gorrittuta. Ogi korrientia baiño berezitxuagua zan, astian behin jatekua, eta mamin gitxiago zekanez egunian bertan jan bihar izaten zan, bestela gogortu egitten zalako.
• Hortaz aparte, Pazkoan antzerako ogi bat prestatzen zan, baiña apaingarri gehixagokin: “mokotza” esaten jakon. Ohitturia zan amabitxixak besuetakuari mokotza erregalatzia.

Honaiñok Zarrabentako gizonak kontautakua.

Ogixak historia luzia daka gure gizartian. Paleo dietako jarraitzailliak ados izango ez badira be, nik maittasun haundixa detsat ogixari, bai gusto ona dakalako, baitta gizakixan historian izan daben papel garrantzitsuangaittik. Izan be, Homo sapiensan garapenian salto haundixa izan zan laboriak menderatzia, giza elikagai bihurtzia, eta honekin energia itturri merke eta ugarixa lortzia. Horren ondorixua gara gu.

Horregaittik, gizakixa eta ogixa alkarrekin ibilli diralako juan dan millaka urtietan, lexikuan leku haundixa izan dau beti (hiztegixetan dakazen aldaerak begiratzia baiño ez da bihar). Halan be, Historian gauzak aldatu egin dira eta berba bakarrak esanahi desbardiñak hartu izan dittu aroz aro: gogoratu lehengo artua (Panicum miliaceum) arto barrixak (Zea mays) ordezkatu zebanekua... gari motak be asko aldatu izan dira, azkenak oin dala ez urte asko... gure gurasuak gaztetan jaten zeben “fota” eta ogi baltza guk ez doguz ezagutu... Halan, etxata arrarua egin Zarrabentako gizonak kontautakuak eta Eibarko hiztegixan topau dotenak bat ez etortzia:

tremes. iz. (TE). Torta de pan moreno, (pan) bazo, comuña. "Eralgi bako urunakin egindako ogixa, zahi eta guzti; gehixenetan arturuna eta urun zurixa nahastian daukazena" (ETNO). "Biribilla, erre gabekoa eta irina gainetik izaten zuen. Umeek eta ez hain umeek oso estimatua izaten zuten" (EEE, 144). Elgeta-kaleko labarixak eitten eban tremesa gozuetarikua zan. / Gerra ostian jaten genduan ha tremesia eta, artua eta... ha zan ona!!.... / Tremesa izeten zan bueltakue. Ogixe piskat luzantza. Izena diferentie, zer ostien jateko igul txamar: Zeozer izeten zien bastotxuago, baiña ez, ez eukan... Loditxuago izeten zan, ta pixkat tronkotxuago urtetzen zan, tronkotxuago. Ik. ogi-tremes.

http://www.eibarko-euskara.com/hiztegia/berba/6704

Beraz, nahiz eta Zarrabentako ugezaban iritzixan, “benetakua” ez izan, zapatuetan hor izango dozue ogitxo berezi hau. Ni behintzat zale-zalia naiz: bestiak baiño gatz gitxitxuago daka (eskertzen da), ariña da jateko, kobara (edo mendira) eruateko erreza, ogibittartian gauzak sartzeko forma egokixa daka... Probatzen badozue, kontau!

Iñoiz hamen aittatu dot Lopez laguna, Kantabriatik etorrittako mantekau egille estirpe famosokua (“La Eibarresa”kuen jatorri berekua, oker ez banago). Gaur aspaldiko zalantzia argittu desta; neri bakarrik ez, bere azalpenak “eibartarrak” zerrendan eta sare sozialetan be iñoiz honi buruzko eztabaidan ibillittakuendako be balekuak diraz.

Aurrekarixak:

• Alde batetik  gutako askondako (Eibarren eta Lekeittion bai, barrena), “mantekaua” eta “izozkixa” bat dirala.
• Bestekaldetik, izozkixen artian sabore desbardiñak dagoz, eta euretako bat “mantekaua” izaten da (neuk, gaur arte, “bainilla” saborian sinonimotzat nekana).
• Honek esan gura dau guretako batzu, hori eskatzeko, “mantekauzko mantekaua” esaten dogula.

Ba, gaur Lopezek gauza batzu argittu destaz. Uste dot nekez topauko dala berak baiño autoridade gehixago dakan informatzaillerik, beraz bere berbak hamen kopixauko dittudaz etorkizunerako (oharra: nahastia ekiditeko, izozkixa adierazteko izozki berbia erabillikot; mantekaua diñotenian, barriz, saborian gaiñian nabil):

• “Mantecado” adjetibuak ez dau txarri koipian erabilpena adierazten, arrautza gorringuana baiño. Bardin izen horretako pastetan, zein izozkixetan. Antxiñan, gorringua erabiltzen zalako estabilizante lez (hau da: oria “oratu” ahal izateko).
• Antxiñan, jeneralian izozki klase bakarra egoten zan: mantekaua, hain zuzen be. Horregaittik, familia batzutan ondiok izozkixa eta mantekaua sinonimuak dira.
• Mantekau klasikua prestatzeko errezetan batez be esnia, arrautzia eta azukria erabiltzen dira, eta bainilla pizkatxo bat: usaiña emoteko bakarrik. Lopezek diñuanez, azken fiñian, natilla klasikua izozki forman aurkeztia da.
• Bainillazko izozkixa egitteko, barriz, bainilla kantidade haundixagua biharko litzake, eta arrautzarik ez. Hau da: mantekauaz aparteko beste izozki guztiak prestatzeko erabiltzen dan oiñarri lakteo berari, bainillazko gustua gehitzia. Jeneralian aroma kimikuak erabiltzen dira, eta batzutan bainilla naturala; baiña azken hau oso garestixa urtetzen da. Lopezek ez dau prestatzen.

Beraz: Lopezek dendan eukitzen dabenari, teknikoki, mantekaua esan bihar jako, bainilla biharrian. Zer gertatzen da? Jente askok, kanpotarrak batez be, “vainilla” esaten detsela. Eta, jakiña... ez da danekin diskutitzen hasiko, gizona! ;-)

Azalpena idatziz jartzeko modukua begittandu jata, eta hamen dakazue.

Uste dot, hau jakinda, Lekeittiotik gabizenak estimaziño gehixago hartuko detsagula betiko mantekau zaharrari, bere arrautzatxuekin! Nik behintzat bai! Domeka honetan jangot bat ;-)