Garagoittiko Orakulua

En fin, si tuviera que escoger un momento mágico me quedaría con aquel que compartí con mi compañero de viaje mientras nos refrescábamos y perdíamos la mirada en lontananza...

-          ¡Qué paisaje más genial!

-          Y que lo digas. Un buen lugar para hacer una paradita y almorzar.

-          Me siento en comunión con la naturaleza, ciudadano del mundo... no hay nada mejor que beber agua fresca de manantial en este entorno.

-          ¿Te has fijado que en Vascongadas todos los lugares tienen nombre? Por ejemplo, este parquecito se llama: “Itsasoaren Gaineko Begiratokia”.

-          Sí, es curioso; también la fuente donde hemos llenado el botellín se llamaba... ¿cómo era...? ¿“Edateko Txarra”?

(redoble y plato)

Santi Urrutia speleolagunan 1000 kontakizunetako baten oiñarrittuta

14 urteko neskia; 1944 kurtso amaierarako antzerki bat prestatzen dabizela, fraille eta monja jantzi bihar dira. Gasteizko fraille karmelita batek komentura gonbidatzen dittu bera eta lagun bi, danak neskak, abittu batzu lagatzeko atxekixan. Behin barrura sartuta (klausura komentura!!) erropak eranzteko, neurrixak hartu bihar detsela. Eta altzuan jartzeko. Gaur 84 urte dittuan neska horrek ez zeban gogoratzen abittuakin ala abittu barik urten ete ziran, bai ostera abadiak egindako zirrixak!

55 bat urteko neba-arrebak, 1980 hamarkadan. Arrebiak nebiari, jakin dabela umetan Eskolaniara berakin (anaiakin) juaten ziranetako bati, behiñ, Dimas Sotés zuzendarixak zirrixak egin zetsazela. Nebiak barre: “Berari bakarrik?” diñotsa. Antza danez, bera be eruan zeban aparteko gelara behiñ; baiña, zirrixak egitten hasi jakonian, gaiñetik salto eta kontra egin ei zetsan. Halan, pakian lagatzia lortu zebala: baiña, orduko denporan, hori egittia abadiari errespetu faltia zala ta,  kontra egitteko adorerik izan ez zeben hainbat eta hainbat mutiko zeguazela. Hau guzti hau gauza jakiñekua zan Eskolanian zebizen mutillen artian. Ostera, ez dot halakorik irakortzen Don Dimasen hagiografixetan... Zer moduz elkarrizketatxo batzu egittia 80 urtetik gorako gasteiztarrei, tipo hau bere lekuan ipintzeko?

Gauza batzu relatibuak dira, eta ezin dira interpretau bere testuingurutik kanpo (oin dala 200 urte 11 urteko neska batek umia izatia normala zan; ezkontzak gurasuen arteko tratu ekonomikuak ziran... adibidez) baiña halako gauzak, zer eta frankismo ultrakatolikuan mantapian... ez dabe barkamenik merezi. Batez be, hárek umiak protestau ezkeriok, kokoteko bi jasoko zittuezelako: bat abade/maisuan aldetik, bihurri izatiagaittik; eta bestia gurasuengandik, maisuan nahixak ez errespetatziangaittik.

Asteburuan andra nagusi horrekin komentatzen genduan lez, gauzak zorionez aldatu egin dira: gaur egunian, gurasuak maisuak parekotzat dittuez; antxiñan, barriz, jangoikuak modukuak ziran. Ezin jaken ikutu. Eta batzuk ederto aprobetxau...

Dana dala, bistan da Francokin ez zala amaittu halako jarrerenganako tolerantzia. 1970-80 hamarkadetan, adibidez, Oiartzunen auzo-eskola hartako maisuan kasua ezaguna da. Bere etxera igotzia onartzen zeben mutikuei zirri eta zirri (gitxienez); eta ezetz esaten zetsenei, barriz, klasian lotsarazi eta jazarri. Maisu hori ondiok bizi da, eta bere izena ezagutzen dot; halan be, etxata neri tokatzen bera salatzia. Izatekotan, oiartzuarren biharra da hori.

Orduko gomutak laiñotsu xamarrak dittuk, ezinbestian (droga denporak!) Baiña, Valencian 3 urte ziztrin baiño pasau ez banittuan be, zenbat bidar etortzen jatazen gogora!

Esate baterako: ez nok kapaza gogoratzeko nun ikusi ete neban Carmina Burana taldia, “el rey debería morir / en un pararrayos radiactivo...” kantuanak. Benimaclet auzoko plazatxoren baten izango zuan? Edo gaztetxe / Kasal Popular erraldoi illun hartan? Ezin dot esan: baiña 24 urte eta gero, ondo gogoratzen najittuan kantantian gafapastak eta erdiko hatzaparra jasota. Gaur arte ez nok euren pistia jarraitzera jarri, eta bai. Hamen jagozak, neuk gogoratzen nittuan lez; kantuorrek “Estereo afonía” jok izena

Ezin juat esan kontzertuz kontzertu ibiltzen nintzanik. Eibarren baiño denpora gitxiago egitten genduan kalian, izan be, ez jeguan gurasuengandik iñora iges egin biharrik: norbere pisuan bizi izanda, etxian gustora egoten giñuan, eta neri partikularki asko gustatzen jataan jentia afaltzara ekartzia, edo iñoren etxera gabia pasatzera juatia. Kaletik dirua gastatzen ibiltzeko premiñarik bez!

Eta aukeria bajeguan, haundixa gaiñera: Valencia hiri haundixa dok, eta talde famatuak pasatzen dittuk bertatik. Ramones, esate baterako, etxe onduan jo juen; ni ez nintzuan juan –oso zalia izan arren-, ordurako erretirua merezi zebela iritzitta. Ederto damutu nintzuan gero, handik gitxira kantantia hil zanian!

Beste hau be, ez dot gogoratzen nun eta zeiñekin ikusi neban. Ixa seguru nago taldian izen kontundentiak lilluratu ninduala: Corcobado y los Chatarreros de Sangre y Cielo (orraittiokan!). Askotan gertatzen jatan lez, kontzertuan oso gustora egon arren –giro hipnotikua gogoratzen juat-, gero diskua jasateko kapaza ez nintzuan, armonia disonantiegixak neretako. Halan be, kantu hau bai gustau jataan, asko gaiñera. Hau be 1991ttik hona entzun barik nekan:

Flora kaleko Kasal Popularrian bai, askotan izan giñuan; artian Radio Klara entzutzen genduanondako erreferentzia bat zuan, eta eraikin erakargarri/misteriotsua izatiaz aparte etxian moduan ibiltzen giñan, Euskal Herrittik etorrittako lau katuak endemas. Bertan be kontzerturen bat edo beste ikustia tokau bajatan be (Andanada 7, Zakarrak...) estiluekin bat ez netorrelako edo, burutik ezabatuta jittuadaz. Oin info billa nenbixala jakin juat ni Valenciara juan nintzanian okupautakua zala, 1991ian; berau desalojatzeko saiakeraren baten egindako plantoren baten be egon giñuan, radixotik deialdixa entzunda; uste eze 1996xan hustu zebela azkenian, gaur egunian zaharren egoitza pribaua dok.

Gerra bat izan ostian, kontakizun epikuak jatozak lehelengo: bertan hildako jente guztian errespetuangaittik, edo galdu dan guztiangaittik (gerretan, danok dira galtzaille) ez dok besterako astirik hartzen. Distantzia bat hartu eta gero etortzen dittuk kontakizun hotzak, gordiñak, heroe gitxi eta miserixa asko erakusten dabenak, umore garratzez betetakuak askotan. Halakua dok liburu hau –bere sasoian, I Mundu Gerria ikuspegi honetatik hartu zeban lehelenguetakua- eta, zentzu horretan, dokumental bikaiña dok; batez be trintxeretako gerrian gogortasuna erakusteko.

Halan be, kontakizuna ona izanda be, liburuan beran historixia ez dok atzian geratzen: 1928xan argitaratu zuan, seudonimoz (herrikidiak ez zittuanez oso leku onian ipintzen, autoriandako arriskutsua zuan); nazixak liburua bahittu eta ale guztiak erretzen saiatu zittuan, antibelizistatzat jota; autoriak, halan be, ale bat horman gordetzia lortu juan, eta nazi partidora afiliatu zuan. Nahiz eta, bere ikaslien esanetan, klasietan tolerantzia eta bakia aldarrikatzen jardun izan, II Mundu Gerra ostian, irabazliak ez jetsen laga maisu biharrakin jarraitzen; liburu honen egille modura publikoki agertziak be ez jetsan balixo izan, eta RDA eratu zanian, agintarixekin egindako billera misteriotsu baten ostian, bere buruaz beste egin juan.

Hónek zirkunstantzia guztiok liburua ahaztu xamar geratzia ekarri juan, sasoi bereko beste nobela antibelizista entzutetsuen onduan (Sin novedad en el frente, batez be). Halan be, horman sartutako ale hari esker barriro argitaratu ahal izan dok igaz (85 urte eta gero), morts pour la patrie izandako bisabueluen gerra ha hobeto ezagutu daigun.

 Argazkixa: American Driving Vacations

EEBB-etako jente xelebria ulertzeko gako ugari emoten jittuk liburu honek. Ondo etorri jatak, izan be, oiñ arte bertako diasporako euskaldunekin konektatzeko klabia ezin izan dotelako topau. Aurrerantzian, danak basarrittarrak dirazela pentsauko juat, ia zer moduz ;-)

Hori alde batera lagata, liburuan gaixak a priori ez jestan piparrik be ardura; halan be komenigarrixa dok mundu osua dantzan jartzeko gai dan herrialde hau pizkat hobeto ezagutzia; horretxegaittik ahalegiña egin juat. Soziopolitika gaixetaz dabillenian (liburuan muiña) pizkat astuna dok; ostera, Eneko Astigarragan moduko prospektoriendako  interesgarrixa izan leike; gaiñera, liburua argitaratu zanetik urte batzu juan diranez, asmau daben edo ez ikusteko balixoko jok.

Idazliak ibilbide luze bat egitten jok estadorik estado; batzutan kotxez, batzutan autobusez, jente askokin egonda, komunidade desbardiñetan; estatus sozial eta arraza askotakuak (ezagun dok, halan be, idazlia wasp dala). Ibilbide honek pelikuletatik baiño ezagutzen ez nittuan izen soltiak paisajian harilkatzeko balixo izan jestak, historian txertatuta gaiñera; horixe berori izan da gehixen gustau jatana. EEBB-arren herri batasuna (batasun dekadentia, idazlian ustetan) ulertzeko azalpenak be emoten dittuk, eta euretatik garrantzitsuenetako bat ejerzituari detsen atxikimendua dok. Azken fiñian, militarrak izan dittuk bai independentzixia lortu dabenak, baitta indigenak mendian hartzeko burrukian gidarixak, oin dala oso urte gitxirarte; jentiak ondo goguan daka, eta zorretan sentitzen dok eurekin.

Gaztetan basarrixan bizitziakin ames egitten baneban be, oin badakitt basarrittar txarra izango nintzakela, eta ez nintzakela pozik biziko: kaletarra naiz, goittik behera. Halan be, lurrakin lotutako aktibidadiak gustoko dittudaz: oso lasaigarrixak dira, eta hausnarketarako aukera zabala emoten dabe: hazixak ernetzen diranetik, usteldu eta hauts bihurtzen diran arte, bizitzian etenbako zikluak zer pentsatu emoten dau; horregaittik izango dira, kontizu, basarrittar asko filosofo onak.

Urtebete da Lekeittioko Udalak konpost gune esperimentala martxan ipiñi zebanetik. Letraukua inguruko jentiari deikadia egin jakun, nahi zebanak partehartu zeixan. Apuntautako jente guztia (32 bat familia) Kultur Etxian bildu, ikastarotxo bat jaso, eta lau taldetan banatu giñan. Ni neu gustora aurkeztu nintzan 2º edukiontzixan arduria eruateko, eta harrezkero hor ibiltzen naiz astero-edo, 8 etxetik ekartzen doguzen hondakin organikuak ondo nahastatzen (martxan dagon edukiontzixan, eta heltzen dagon bestian), estrukturantia gastatzen danian Udalari abisua pasatzen... Gustura jarduten dot, eta askotan umiak nerekin datoz zerriporrona botzera: prozesuan fase desbardiñetan sortzen dan lurruna, intsektu eta txitxarak, aste batetik bestera begibistako degradaziñua... lurrari lotutako ikasgai ederrak dira, kaletar batek beste iñun be ikasi ezin leikiazenak. Nik atentziño haundixakin jarraitzen dittudaz prozesuok, eta bertatik bertara ikustia oso entretenigarrixa egitten jata. Gaiñera prozesuan superbisiñua daroian Spora enpresiak geruago eta nota hobia ipintzen desku, gauzak ikasten goiazen seiñale!

Letraukuako ontzixen emaitza onak ikusitta (dagoeneko pare bat bidar hustu doguz, konposta ortularixei emonda), Udalak beste gune batzu zabaldu zittuan udal hauteskundien aurreratxuagotik. Errezelua nekan, ia EAJ eta HB-kuen arteko ezinikusixak hondakiñen gaixau kutsatuko ete zeban; baiña hauteskundien ostian be, badirudi agintari barrixak segitzia erabagi dabela. Pozten naiz: udal asunto gehixenen modura, hau be alderdikerixen gaiñetik mantendu bihar da, 4 urte ez dalako ezer epe luzerako emaitzak lortzia nahi badoguz.

* Luharra edo konposta? Ez dakat oso argi (edo, hobeto esanda... gero eta argixago dakat) ;-)

@Txikillana Jakobiten buruari hiztegia "oso modu librean" erabiltzea egotzi izan diote. Leun esatearren. @euskaljakintza @zaldieroa

— Edu Lartzanguren (@edulartzanguren) August 20, 2015

Ezagupen honek bizitzako beste arlo askotarako balixo izan desta neri. Antzerkixan lez, talde dinamikan danok gure biharra erakutsi nahi izaten dogu: zelako onak garan, zelako teknika moloia ikasi dogun... Halan be, agertokixan jente asko dagonian, honek saturaziñua ekartzen dau: taldeko kaosan eragiñez, elementuetatik bakarra be ezin da bereiztu.

Gaur egunian informaziñuakin gertatzen dan modura: sailkatu bako informaziño larregi, desinformatzeko ke-kurtiñarik onena bihurtzen da.

Antzezle onan ezaugarrixetako bat da “ezebe ez egitten jakitzia”. Eskenatokixan egonda be, oharkabian pasatzia. Zer lortzen dogu honekin?

• Momentu horretan, publikuan atentziñua bereganatu bihar daben protagonistiari itzalik ez egittia.
• Danok dakaguz gure abillezixak: gauza batzutan onak gara, bestetan ez hainbeste. Bigarren planuan geratzen jakitziak gure gabezixak ezkutatzeko balixo desku.
• Batzutan, laguntzarik onena... trabarik ez egittia da. Ondo dakitt nik hori, lurpeko esploraziñuetatik! ;-)

Hori guzti hori ekarri desta gogora Nacho Fabiani lankidian artikulu honek: https://blogfisio.wordpress.com/2014/11/03/traseltelon/ Bertan kontatzen dana, baiña, norabide desberdiñian doia; eguneroko biharrera ekartzeko modukua halan be (pazientiakin bakarrik gagozenian: egindakuak, ondorixo kolektibuak dittu + publiko aurrian bagengoz lez jokatu daigun).

Argazkixa: Alberto Unamuno, Eibarko Sardiñian Entierrua 2000 urtian.

Estima berezixan izan haut, topin tripahaundi formiangaittik edo, marmittako eta burduntzaliakin hartzeko gixauak egitteko. Bizi osuan ezagutu dittudazen lapikuetako bat izan haiz: metalezko animia, gaiñetik esmaltauta; kolpiekin maillatzeko erreza. Hain zuzen be, holako orbanetik etorri dok hire amaieria: harañegun, zopia egitteko urez bete hinttudanian, azpixan potzua egin zan eta segiduan konturatu nintzuan. Zulo txiki-txikixa, orratzan puntia baiño txikixagua. Antxiñan, kaldereruak halako makiñatxo bat konponduko jittuezen, baiña gaur...

Sustatu.eus | Tupina 1 © cc-by-sa: txikillana

Halan be, dana de echar y tirar (nere lagun bermiotar harek ziñuan lez) dan sasoi honetan, marka ederra egin dok. Nere 43 urtietan, barrena, martxan ibilli haiz; eta esango neuke gurasuak Lekeittioko etxia erosi zebenekua izango haizela. Ezin dot zihetz esan, baiña 50 urte pasau izango dittuk, seguru. Ez dok gitxi! Ondo egin dok hire biharra. Etxeko guztiak hire tripan egindako jateko gozuak jan jittuagu. Agur eta eskerrikasko.

Sustatu.eus | Tupina 2 © cc-by-sa: txikillana

Izan be, batzutan ez gara konsziente “noblezia” kontzeptuan azpixan dagonakin. Aberastasuna da, jakiña: ondaria, dirua. EH inguruan nagusi izan diran oiñordekotza sistemekin, familiako ondaria konzentratzia billau da –egokiro, nere ustez- eta honek jabetza gehixenak seme-alabetako baten esku gelditzia ekarri dau (maiorazkua), beste senidiari dirusari batekin (“etxeko partia”), kanpora juatia erreztuz. Hau hala izan da familia “normaletan”, eta lehen etxietan izaten ziran seme-alaba kopuru altua kontuan hartuta, errez ondorioztatu leike artikulu hau irakortzen gabizen gehixenak halako segundoien ondorenguak garala.

Denporan atzerutz eginda, gerrak topatzen doguz. Familien alde sozioekonomikuetan eragin haundixa izan zeben gerrak: gudarixak bizirik ez bueltatzeko aukera haundixak zittuezen, duda barik; baiña baitta aberasteko bebai: Jaunari zerbitzatzian truke lortutako faboriak, noblezia tituluak, dirua, lurrak, jabetzak izan dira, historikoki, familia askoren aberastasunen jatorrixa.

Genealogia aldetik topau izan dittudazen espezimenen artian, bi nabarmenduko neukez.

Batetik, arbaso aberatsen billa dabillen jente normala. Ez dakat ezer euren kontra, baiña ahalegin horrek badaka patetikotik asko. Lehen esan doten modura, onartu biharra dakagu: gehixenak etxetik kanpora urten bihar izandako senide pobrien ondorenguak gara. Nik neuk, adibidez, ez dot arbaso aberats bat bera be ezagutzen (eta 3000tik gora dakadaz arbol genealogikuan, XVI gizaldirarte).

Bestetik, familia aberatsen ondorenguak izanda, euren armarri, noblezia titulu eta zerak goresten dittuan jentia dago. Hónek, be, kasu gehixenetan, jente normala izaten dira (“venido a menos” esaten jakenak; gatxa da familia baten ondare haundixa mantentzia, batez be jantxakur asko egonda...). Ezin dot ukatu hónekin pizkat gaiztua izateko gogua etortzen jatala (enbidixiangaittik seguraski: zeiñek ez leuke nahi aberatsa izan?); halan, harro datozenei, titulu eta eskuduak beti iñok asmautakuak dirazela gogoraraztia gustatzen jata; gaur egunian be, diru truke erosi leikezela; ez dagolako zanetan odol urdiñik dakan pertsonarik... Honen kontura etsai batzuk be irabazi izan dittudaz ;-)

Honekin guztiakin zer esan nahi doten? Genealogian ibiltzeko modu osasuntsuena, nere ustez, arbasuak bere horretan onartzia dala. Ehun pertsonatik larogetahemeretzik, ez dabe bere genealogian haundikirik topauko; ez dau merezi indarrak alperrik horretan gastatzia, zer eta etenbako frustraziñuan ibiltzeko. Gehixenak herrittar normalen (=pobrien) ondorenguak gara; arbaso guztiak begirunia eta maittasuna merezi dabe, izan maiorazgo, izan morroi, izan kajako. Hori da benetako noblezia, eta ez ordainketa lez jasotako papela edo azpireliebia.

Irudixa hamendik hartuta dago: https://elambigudelyoga.wordpress.com/2014/05/11/los-marqueses-de-chorrapelada/

Ez dakitt zein izango dan Roberto Mezquita, Joxe Mari Carrere, Pello Añorga eta beste kontalarixen iritzixa, baiña guri behintzat, kontalarixana eta antzezliana oso bihar artistiko desbardiña begittantzen jaku. Orokorrian, ipoiñak kontatzen dittuan aktoriak erritmo eta gain-interpretaziño arazuak izaten dittuez. Patxada faltia, beste era batera esanda.

Ondo dakitt nik, eta ez bakarrik ikusle modura. Antzezle saiatua nintzanian be, bardintsu zala iritzitta, ipoiñak kontatzera sartu nintzan behiñ. Behiñ, eta ez gehixago (kontalari teknikia garatu ezian, behintzat). Errez esan neike nere farandulero bizitzako momenturik estuena orduantxe pasau nebala.

Kale antzerki saiuekin harrotuta (aurrekuan esan neban: nere ustez, publikuari bildurra kentzeko onena), nere burua edozertarako prest ikusten neban. Halan, Kili Kolo antzerki taldera proposamena etorri zanian, ez neban larregi pentsau: ipoin kontaketa saiua egin nahi zeben Eibarko Liburutegixan, umiei zuzenduta.

Etxatan gauza gatxa begittandu: ¿ipoiñak? banekixazen (Las Mil y Una Noches irakorri barri), ¿kontaketia? antzezlia izanda, arazorik ez (gerora ezagutu dittudaz teknika desbardiñen ñabardurak) ¿umiak? publiko errezena (craso error).

Bigarren erroria: indarra ipoiñak ikasten gastau neban. Mil y Una Nochietako batzu aukeratu nittuan, nere gustokuenak (hirugarren erroria). Ondiok zeozer erdi-gogoratzen dot: koloretako arraiñak dittuan lakua, jauregixan parian... mendi puntako kasetatxuan dagon zaldunan estatua baltza... grifo mitologikuan gaiñian hegan... Kontakizun ederrak, baiña antxiñakuak (gaur egungo literaturan ohizko diran gag-ik bakuak) eta mezu lauso xamarrekuak.

Halako orientaltasun pizkat irabazte aldera, moro jaztia pentsau neban. Horretarako eredua, sultan itxuria barik, kaleko saltzailliena izan zan: nere alkondara bakarra (erreixaduna) goraiñoko botoiakin lotuta, panazko frakak eta halakuak. Buruan ez dot gogoratzen zer, seguraski Kili Koloko lokaleko txapelen bat. Eta, orijinaltasun toke “majistrala” emotiarren, arpegiko eta eskuetako azala baltzitzia pentsau jatan, zerekin eta... kafe hondarrekin. Zelako alternatibua, naturala, birziklatuta eta merkia. Hauxe izan zan laugarren erroria, eta larrapastadarik haundiña.

Izan be, ez da fisiologia asko jakin bihar azalan iragazkortasunan barri izateko. Hau da: azalian emondako edozer (pomadía, esate baterako) azpiko ehunetara pasauko dala, odoleraiñok allegauta. Nere ikasketekin behintzat, ez dago atxekirik hori ez jakitzeko. Tira, ba azalian zihar igurtzittako kafe hondarrekin (Portaleko tabernan eskatu neban, txarto gogoratzen ez badot) ezdakitt zenbat kafeina pasauko jatan odolera, baiña efektuak ikusitta... ¿bost taza? ¿sei taza? holakoren bat izango zala kalkulau neike. Idea bat egin deizuen, egunian zihar bi kafe hartzen dittudazenian, gabaz lo egitteko arazuak izaten dittudaz nik.

Liburutegira, beraz, egoerarik onenian allegau nintzan: errekurtso dramatiko barik, publikuakin konektauko ez zeben ipoiñekin, eta urtenbide bat topatzeko bihar izaten dan lasaittasuna galduta. Bost minutuan edo mantendu ahal izan neban momorro txikixen atentziñua: hortik aurrera, zoramena. Hain txarto pasau neban, eze, nere ustez hórrek errekuerduak burutik borrauta dakadazen, lotsian lotsaz. Bertan zeguazen gurasuak be gogoratuko dirazela uste dot, hain izan zan ipoin kontaketa saio txarra. Eskerrak sarrerarik ez zebela ordaindu, gitxienez...

Tira: biharbada saiua ez zan nik gogoratzen doten besain txarto urten. Baiña eskarmentu ederrakin urten neban handik: aktore biharra eta ipoin kontalarixana, ez dira bardiñak. Intrusismorik ez! ;-)