Tafallako herrixan bertan harrapau harrapau nittuan biaje honetako lehelengo graffiti bixak.

Lehelengua, azken denporaldixan indarra hartu daben aldarrikapen feministia.

Bestia, stencil enigmatiko hau.

Hona Noaingo Zentzumenen parkian harrapautako beste... bi. Pintada nagusixak badaka bere mamiña. Baiña... letra txikixetan ikusten dozuen hori, oso esanguratsua da. Nere ustez neo-matxismua irudikatzen dau, hau da, “betiko” matxismo akritiko-heredatuaz aparteko bat; jarrera arrazoituan oiñarritzen dana; eta horretxegaittik hain zuzen be, larrixagua.

Gure bidaiatzeko motia lehendik lasai xamarra izaten bazan, oiñ umiekin gehixago; bagenkixan beraz, ez genduzela herri asko “egingo” (#IronicModeOn) eta kilometro gitxiko bueltan ibiltzeko asmotan gentozen. Egixa esan, gauza asko dago ikusteko Tafallatik asko mobidu barik. Lehelengua, ume marmartixak pizkat inpresionatzeko edo, Olite izan zan; eta sorpresa ederra hartu genduan. Izan be, nik neuk Olite eta bere gazteluari buruz nekan aurreiritzixa nahikua txarra zan, zeozelan esateko: antxiñako eraikin bat, Disneylandia-itxurako-berreraikitze-prozesu-dezimononiko-horrorosua jasandakua. Baiña ez: gaur egungo gaztelua eraiki zaneko trazia gordetzen dau, errege luxuzale batek XV gizaldixan emondako itxuriakin. 1512ko konkistararte sarri erabilli izan zan; gero Gaztelan mendian be, goi funtzionarixak erabilli izan zeben tarteka, eta nahiz eta pizkaka hondatu –halako gaztelu katxarruan mantenimenduan aurrekontuak hotzikaria emongo dabe-, osorik mantendu zan 200 urte baiño gehixagotan; suntsipen haundiña Frantzian kontrako gerran etorri jakon, erretiradan zoiazen tropak erreta; XIX gizaldi osua ruinetan egin zeban, Oliteko argazki zaharrenetan ikusi geinkian lez. Halan be, ruinak harriz egindako pareten eta eraikin nagusixen zati haundixa gordetzen zeben, eta bidaiari eta kronista askok jaso zittuezen (Iturralde espeleologuak barne). XX gizaldi hasieran, Foru Aldundixak berreraiketa prozesua bultzatu zeban, proiektua leihaketara etarata, eta gaurko erakusketan horri buruzko informaziño, argazki, plano eta krokis asko ikusi geinkez, gazteluan billakaeria hobeto ulertzeko.

Gaztelua 1890 inguruan. Argazkixa: Max Junghändel.

Baiña tira: historiak historiazaliendako lagata, umiak dibertitzeko leku ezin hobia da Oliteko gaztelu hau. Pasabide ezkutuak, illunak (zelako ondo, eguardiko eguzkittan!), bertigua emoteko modukuak, eskillarak, sotanuak, dorriak, antxiñako bizimodua irudikatzen... gu ordu bi inguru pasau genduan, gure kontura folleto batekin, eta denpora gehixenian umiak pozik ibilli ziran.

Oliten dana gaztelua ez dalako, herrixa inguratzen zeban zerkian arrastuak bistan dagoz.

Hau domeka goize-eguardixan; arratsaldian kolgau xamar ibilli giñan, beruakin zer egin jakin barik... azkenian yurtara bueltau giñan, eta freskatu eta gero Davidek Tafallan bertan afaltzeko leku bat gomendatu zeskuan, Txiki tabernia; gure “rolloko” lekua, eta pizzak mundialak!

Juan dan Aratustietan, eskolako umiak munduko kultura desberdiñez jazteko deikadia egin zan. Tomasen gelakuak mongolez jantzi ziran, eta hori dala eta, Mongoliako gorabeherak lantzen ibilli giñan aurreko astietan. Bistan danez oso ondo pasau genduan.

Aurten opor biajetxo bat egittia tokatzen zan; kanpiñian juateko gogua genkan; eta Aratustien ostian yurtak ezagutzeko kuriosidadia geratu jakunez, horren billa hasi giñan. Orduan izan genduan Tafallako Campo de Reyes kanpalekuan barri.

Davidek daroia, gurasuak eta senidiak lagunduta, juan dan 2-3 urtetik hona. Mutillak argi zekan lekuari izaera ekologikua emon nahi zetsala, eta era berian glamping toke bat. Hori dala eta, antxiñan eskonbrera izandako terraplen baten gaiñian Mongoliatik ekarrittako 6 yurta plantau zittuan.

Argi indar asuntua eta jatekua kanon ekologikuen barruan daroiaz; baiña baitta ur gauzia be. Komunak, esate baterako, kadji-butkan-bertsiño-modernua dira, baiña hiriko tikismikis jentiandako modukuak: dana zuri-urdiña, suediako teknologia. Txixa aurreko zulotik, filtrau egitten da soruak ureztatzeko; kaka atzeko zulotik, aserriñakin nahastau, sikatu eta konpostajera; ur grisak (garbiketia eta dutxia) jaboi ekologikuakin baiño ez dira nahastatzen, beraz ureztatzeko berrerabilli leikez... eta dana holan.

6 yurtetatik 4 alokatzen dittu, 1 bere etxia da, eta bestia taberna/egongela moduan daka, otorduak emoteko eta soziedade modura (bakotxak nahi dabena hartu eta apuntatzen dau, azkenian ordaintzeko). Piszina txiki bat ordu beruenak pasatzeko... sukaldetxo bat norberak jatekuak prestatzeko... Oso leku atsegiña da, baiña bertara juaten danak ez dau pentsau bihar hotel batera doianik: yurtak ez dake urik (palangania eta pitxarra), eta komunak kanpuan dagoz, biñaka konpartitzeko.

Danak gela baten lo egittian gauzak arazo... logistikuak ekartzen dittu, baiña praktikiakin konpontzen da. Gure kasuan: Tomasek ezin zeban lo hartu bestiak esna bagiñan (beraz, kanpora juan bihar giñan); eta Nikok lo hartzerako orduan be, ni ezin nintzan tabernara juan esate baterako; danok egon bihar giñan bertan, illunian, eta harek lo hartutakuan jaiki, argixa ixotu eta azken gauzak egin. Ohittura kontuak...

Gero, illuntzixan yurtia freskatu egin bihar zan, egun oso beruak tokau jakuz eta nahiz eta goizian isolamenduak barruari fresko eusten zetsan (txabola mota honen paretak prentsautako ardilanaz beteta dagoz), arratsaldeko eguzki hiltzailliak illuntzirako gure etxetxua labe bihurtzen zeban. Horretara, pare bat orduz atia zabalik eta bentiladoria martxan euki dogu, kanpoko haize freskua atetik sartu eta haize beruari sabaixan puntako klaraboyatik urtenarazteko. Etortzen bazarie, badakizue trukillua!

Umiei ilusiño itzala egin detse yurtetan bizitzia. Ein kontu, egun batzutan burrukak izan doguz nagusixok gauzak ikustera juan nahi gendualako, eta eurak yurtetara bueltau... Lehelengo eguneko nobedadia hamakak izan ziran; gero piszinia, noski (eguardixan hor eta sonbrillapian baiño hobeto, iñun bez); oilluak, txittak, ahuntzak, pottokia, txakurrak... be lagun ederrak izan dira; eta azken egun bixan, “como Pedro por su casa”, gustora.

Hona ARGIA-ko erreportai osua.

http://www.argia.eus/argia-astekaria/2491/miguel-javier-urmeneta

Baiña urtiak gauzak bere lekuan jartzen dittuez, eta azkenaldixan nik neuk gero eta presentiago dakat oiñ arte zuri/baltzez ikusittako mundu honetan gauzak ez zirala ez hain zuri, ez hain baltz. Neure etxetik hasitta.

Badira urte batzu euskal espeleologian historixia jasotzen nabillela, eta 75-90 urte inguruko dozenaka kobazalekin egoteko aukeria izan dot. Hain zuzen be, 1950-1970 arteko tartian zentrauta nago, eta Hegoaldekuak behintzat, behin baiño gehixago aittatu daben gaixa da, zeharka. Adolfo Leibarrek (SC Aranzadi) esanda dakitt, esate baterako, euren kluban sorrerian historixia, frankismo gogorrenian, eta Jesus Elosegi Irazustak zientzia elkarte batian pentsakera desbardiñeko jentia uztartzeko izandako abillezixiaz.

Halan be, lekukotasun interesgarrixena taldeko Anibal Herrero bilbotarrangandik jaso neban. Herrero GUM-etako Espeleologia Saillekua izan zan (Grupos Universitarios de Montaña). Oin dala pare bat urterarte talde honi buruz ez genkixan gauza haundirik: Torca del Carlista famatuan topografixia egin zebela, justu-justu; hortik aurrera dana espekulaziñua zan, eta hutsunian zati haundi bat aurreiritzixekin betetzen genduan: frankismotik hurreko taldia zala,  unibertsitarixuak, aberatsak, Sindicato Español Universitarioko partaidiak... Zurixak edo baltzak, gorago esandako moduan. Baiña irakorri Herreron berbak (izen batzuk kendu dittudaz):

“1957. Para entender mejor las cosas, vamos a situarnos en el entorno en el que vivían los GUM. En aquella época ya se estaban produciendo fuertes contestaciones al régimen de Franco, y había diversas tendencias para acabar con el régimen, unas más drásticas y revolucionarias que otras. Entre ellas había una que trataba de cambiar el régimen desde dentro. Este movimiento con base intelectual se aceleró con la destitución de Tierno Galván en la Universidad de Madrid, que devino en movimientos estudiantiles importantes. El SEU (Sindicato Español Universitario), era una estructura dentro de lo que se llamaba el Movimiento, que venía a ser el partido único, y aunque vertical, no podía por menos de hacerse cargo y liderar estos movimientos. El Jefe Nacional era Juan José Rosón, que dejó paso a Rodolfo Martín Villa, que luego fue ministro con Suárez y que ahora desde Argentina se le reclama por crímenes durante el franquismo. Otro de los “posibilistas” era Fraga Iribarne que, como el corcho, siempre flotaba. Era evidente que el régimen tenía que abrirse.

En Bilbao, fue nombrado Jefe del SEU (...) Los movimientos debían de ser muy inteligentes, porque había una férrea vigilancia por parte del Gobierno Civil, y por parte de los falangistas, que no se resignaban a ningún cambio. (...) se rodeó de un grupo de personas inteligentes y de talante democrático. Una de estas personas era (...), de quien yo era amigo desde el colegio.

Por mi parte no tenía ningún interés en la política; mis coordenadas siempre han sido y siguen siendo, la libertad, la verdad y la justicia, y esto no tiene relación alguna con la política. Sin embargo, ayudaba a (...) en muchas tareas como editar un periódico o lanzar panfletos, que entonces eran subversivos. Allí contacté entonces con el SEU, dentro del cual estaban los GUM, cuyo jefe era (...), estudiante de ingeniero, a la sazón, montañero, esquiador y espeleólogo, e hijo de uno de los montañeros insignes del Club Deportivo de Bilbao (a quien nombra Josu Granja en su libro “Antonio Ferrer”, pág 112.)..

Los GUM de Vizcaya dependían jerárquicamente de los GUM Nacionales, que estaban en Madrid, lo cual les permitió una absoluta independencia de cualquier movimiento político dentro del SEU, para centrarse exclusivamente en lo deportivo, todo ello, a pesar de que su sede estaba en Gran Vía 62, la llamada “casa blanca”, residencia de la Falange. Los miembros de los GUM deberían de hacerse socios, y para ello debían de ser estudiantes universitarios. A nivel nacional existían las secciones de esquí, montañismo, escalada, espeleología y acampada, pero en Bilbao solo funcionaron esquí, espeleología y montañismo. Este último durante poco tiempo, ya que sus dirigentes, cuyos nombre omito, fueron encarcelados por movidas en la facultad de Económicas, recién creada.”

Konturatuko zarienez, zuri eta baltzetik harutzago be kolore gehixago dagoz. Testuinguru horretatik iruditzen jata interesgarrixa Urmeneta zaharran papela, eta orokorrian Hegoaldeko giro soziopolitikua frankismo gogorrenian. Oso gitxi ikertu dana, esango neuke.

Biharbada jakingozue, irakorle maittiak, lurpeko munduak asko erakartzen nabela. Jente askok izaten dau mundu ezkutuan deikada atabiko hau, ume-umetatik, eta gutako batzuk teofania horren eraginez, (H)ades-en erresuman murgildu gara betiko.

 Era berian, etxian iñor antxiñako kontuekin hasten zanian beti antenia ipintzeko joeria izan dot; hau be konturatu barik, indar irresistible batek zurrunbillora erakarritta moduan. Entzundako ipoiñ eta autuak batetik, argazki zaharren bildumak bestetik (Kajoitxu, Castrillo..), ordu asko pasau izan dittudaz gerra aurreko Eibarko kaliak imajinatzen, irudi soltiekin orduko herrixan konposiziño tridimentsionala egin nahixan. Ez da erreza: San Juan, Barrenkalia eta beste hainbeste lekutan aldaketia hain izan da sakona eze, herrixa zelakua zan imajinatzia benetan gatxa egitten dala.

Fantasia arkitektoniko guztion artian, leku batek bereziki erakarri izan nau beti, biharbada zeozelan lurpeko mundua be irudikatzen dabelako: Birjiñapeko tunela. Amak-eta aittatu izan deskuenian beti zeharka izan da: izan be, Ardantzatik Kalbetonerako pasabide ziztriña baiño ez zan, metro gitxikua, eta han ez zeguan ezer, amabirjiñan irudi tenebroso xamarretik aparte. Baiña... ezkutuan deikadia ez da razionala, eta beti buruko “lastermarken” artian izan dot Birjiñapia.

Testuingurua

 Oiñ arte, baiña, ezin neban neban buruan irudikatu: banekixan gaur egungo Birjiñape modernuan inguru beretsuan zeguala, baiña oiñ arte ez dot aukerarik izan leku hori 1960 hamarkada aurretik zelakua zan imajinatzeko. Javier Martin Lapeyran blogian Plazaola argazkilarixan bildumia ikusi arte.

Bilduma osua ikustekua da: gerra osteko rekonstrukziñuan urtiak agertzen dira batez be, eta horren barruan, elizian alde hori. 1903ko eta gaur egungo alderaketa hau egingo dot hobeto kokatu zaittiezen.

 Plazaolan argazkixak ipiñi baiño lehen, ondiokan, zona honetako gerra aurreko erretratu batzu ikusi daiguzen (gehixenen autoria ez dakitt).

 (Argazki hau be 1920kua; Star elizian kontran eta errekara begira –gaurko Toribio Etxebarria kalera-; Birjiñapia fabriken atzian dago eta, nere ustez, eraikiñen bittarte estu horretatik urtetzen da Ardantzako zubira)

(Ardantzara pasatzeko zubixa; errekian eskumaldian, Star)

(Medikokua eta sakristixa zaharra)

Beti harritzen naiz San Andres eliziak gerrako triskantza horren erdixan kalte haundirik barik iraun zebalako. Alde batetik bonbardero alemanak ez zeben bertara apuntauko, ados: baiña kontuan hartu daigun etxe gehixenak ez zirala bonbiak jota apurtu, geroko sutian baiño. Eta San Andres inguruko etxe gehixenak be (asko elixara pegauta zeguazenak) suak jan zittuanez...

(1937ko bonbardaketan: Medikokua apurtuta, suhiltzailliak sakristixara ura botatzen)

(Argazkixan eskuma-beheian, elixiari pegauta zeguazen etxien eta Starren pabelloi bajuan hondakiñak).

Gerra aurreko erretratuetan, beraz, Birjiñapeko tunela eta Ardantzako ortuetarako bidezidorra etxebittartian dagoz eta ezin dira ikusi. Star fabrikian hondakiñak kenduta, baiña, bistan geratu ziran eta Plazaolan argazkixetan ikusi dot nik inguru hori estraiñekotz.

Eibarko ingenio hidrauliko zaharrena

Javier Martin Lapeyraren blogetik hartutako oharra: “SJ0101 Vista del paso y túnel de Birjiñape, entre las calles Dos de Mayo y Calbetón. En el sentido de subida hacia Calbetón, el nicho con la imagen de la Virgen estaba situado en el lado derecho de la bóveda del túnel (1). El número 2 identifica los restos del kunbo o represa del taller de Antonio Bascaran alias "Cacho", alimentado por el canal que recorría bajo la acera de los actuales números impares de la calle Fermín Calbetón. El número 3 señala a un bar que cerraba Zerka-kale. En el edificio señalado como 4 había un almacén de vino en la planta baja y el Centro republicano estaba en el primer piso, donde hoy en día se encuentra la Sociedad Dardai.”

Argazki horretan, beraz, “Portaleko errotian” arrastuak ikusi geinkez, Eibarko zaharrena. Gaurko Birjiñapeko tunelan eskumaldeko (behetik gora begiratuta) etxien lekuan zeguan, eta ur saltuak “Ez Dok” taberna ingurutik urtetzen zeban errekara, hau da, gaurko Toribio Etxebarria kalera. Bistan da XIV mendetik hona ingenio hidraulikuori asko aldatu zala, baiña egittura asko oin dala urte gitxirarte mantendu dira. “(...) conocida en la Modernidad como “Presa de Iraegui” (...) situada en la zona llamada “Presaldea”, en las inmediaciones del actual Hotel Arrate, por lo que el recorrido de su canal o “calçe” era muy amplio, concretamente de 291 metros de longitud, hasta llegar al “cumbo” o estanque de forma trapezoidal, fabricado en buen sillar y con una superficie de 70 m2., situado en las inmediaciones de Birjiñape. Esta acequia atravesaba por su mitad la plaza de Untzaga, y aún a mediados del siglo XIX se encontraba al descubierto en el trayecto que seguía por la acera de la izquierda de las casas de la actual calle Fermín Calbetón, acabando en un lavadero para el servicio vecinal, hasta desaparecer bajo el edificio de la Torre del Portal o última de las casas de esta hilera. La anchura de este espectacular canal cuyos restos permanecerán a buen seguro en diversas zonas del subsuelo urbano, era de 3 metros incluyendo sus paredes; no es de extrañar por lo tanto que se hubieran ahogado varios niños en su cauce, el último de ellos en 1846.” (ELORZA MAIZTEGI, Xabier. 2000. Eibar, orígenes y evolución; siglo XIV al XVI. Ego Ibarra bilduma, 26. Ed. Eibarko Udala. p.141).

Katxoneko tallarra (kunbo hori erabiltzen zebana) 1953 ingururarte mantendu zan. Hurrengo argazki honetako etxia dala uste dot; Club Deportivoko etxiak eregi baiño lehen, automobillan paretik gora Kalbetonera allegau zeinkian, Tánborreneko denda ondora hain zuzen be.

(Katxoneko tallarra. Argazkixa: Juan Larreategi (Juan Carlos Lakarraren webgunetik).

Birjiñapia gerra ostian

 1944a arte, Birjiñapetik errekara bajatu zeikian. Urte horretan hasi ziran Dos de Mayo kalia luzatzeko biharrak (errekia estalitta)

(Indalecio Ojangurenen 1944ko argazkixa, Ardantzako zubixan lehengo perspektiba bera hartuta; eskumaldian Katxoneko tallarran ertza ikusi geinke)

Beraz, ordutik aurrera, Birjiñapetik behera juanda Dos de Mayo kalera allegatzen ziñan. Gaur egunian 65 urtetik gorako jentiak ondo gogoratuko dau hurrengo argazkixetako ikuspegixa.

(Leku beretsua 14 urte geruago, Katxoneko tallarra desagertuta)

(Puntu horretatik gora begiratuta. Ezkerreko eraikiña elizako sakristixia da, eta bere pareteko markia Medikokua etxiak lagatakua).

Hurrengo argazkixan sakristixian aurrekaldia ikusi geinke; eraikiña elixara pegauta zeguan, ezkerrian Medikokuan orube hutsakin. Gaur egunian, “Galeriaseko parkia” dakagu hor.

 Javier Martin Lapeyraren oharra: “SJ0624: antigua sacristía adosada al ábside de San Andrés. En el último piso se celebraban sesiones de cine infantil los Domingos. El levante de tres pisos sobre la construcción primitiva fue realizado a comienzos del siglo XX. En el muro izquierdo se aprecia la huella del chalet de Ciriaco Aguirre, destruído en la Guerra.”

Javier Martin Lapeyraren oharra: “SJ0063. Vista del ábside de la iglesia de San Andrés, desde la recién urbanizada calle de Dos de Mayo. La antigua sacristía adosada a la iglesia se encuentra en el lado derecho. La puerta en el centro da acceso a la cripta o espacio bajo el altar, actualmente usado como "sala de calderas". A la izquierda, la caseta que solía ser utilizada para guardar los carros de la basura.”

1960ttik aurrera leku horren itxuria zihero aldatu zan, galeria komertzialez betetzeko obrak hasi ziran eta.

(Argazki hau Dos de Mayoko etxietatik etarata dago. Kamioia sakristia zaharran hutsunian dago. Eskuman Birjiñapeko tunela ikusten da, eta haren gaiñian Plaza Barrixan pabimento zaharra, burdin-hesixak eta Txirixokaleko eskillarak)

(Kalbetoneko lehelengo etxia, gaur egungo Korte Inglesa dagon zulotik ikusitta; eskumakuak obretako bihargiñen txabolia dirudi).

Galerias Preciados 1962ko maietzian inaugurau zan. Eskillara barrixak egin ziran, gaur egunian ezagutzen doguzenak uste dot. Behetik gora juanda, ezkerrekaldian Galerias zeguan, baiña eskuman ondiokan gerra aurreko egitturak mantentzen ziran: Katxoneko kunbua, Kasino Amistadia eta Birjiñapeko tunela bera.

(Kasino Amistadian etxia. Fatxadian aurrian eta ezkerrian, Plaza Barrixan pabimentu zaharra eta burdin-hesixak; tunela horren azpixan dago).

(Leku bera Galeriaseko parketik; tunela etabar erdiko sakonune horretan dagoz)

Inguru hau 1972 ingururarte mantendu zan halan: orduan bota zan Kasino Amistadian etxia, tunela eta bertan zeguan guztia, gaurko etxe barrixak egitteko.

Eneko Astigarragak (1960xan jaixotakua) “Eibartarrak” posta zerrendan:

“Serafin-eta akordatuko dira hobeto, baina nik tunel bat oroitzen dut Casino Amistad izandakoaren parketxoaren azpitik, (etxe hori 1971-72ean bota zuten eta lagun bat bizi zen bertan). Inguruan bizi nintzen eta etxe horrek bere aurrean parketxoan sarritan jolasten genuen. Pare bat banko zeuzkan eta espaloia baino metro erdi gorago zegoen.

 Birjinapeko tunela parketxo horren azpitik zihoan, etxeari paralelo, gero kurba eginez Dosdemayora/errekara bajatzeko. Baina nire garaian Kalbeton kaletik tunelera sartzea bazegoen, eta sartzen ginen jolastera edo, 15-20 metro inguru barrura joan, baina ezin zen jaitsi errekaraino. Itxita zegoen hor, gutxi gora behera SJ0101 argazkian 1 ipintzen duen tokian.

Kalbetoian harrizko aldapatxo bat zegoen, komestible denda bat zeukan etxeraino bajatzeko (Tánborreneko dendia), eta aldapatxo horretatik eskumara jota, parkearen azpitik, hasten zen Birjinapeko tunela. Beraz, nire garaian behintzat eta supongo etxe hori egin zenetik gutxienez, 90 graduko kurba egiten zuen bideak. Beharbada lehenago zuzenean joango zen gaur egun "Dardai" dagoeneraino. Sinistu ezina bada ere, aipatu dudan Kalbetoiko aldapa horretan, 1970ko Eibar industrialean, koltxoietako artilea astintzen zuten Kalbetoiko bizilagunak eta aizkorarekin ekonomikarako ezpalak prestatzen zituzten kalean bertan!

 Ez da argazkia, grabatua baizik, baina uste dut nahiko garbi erakusten duela Birjiñapeko tunelaren sarrera Kalbetoi-Untzaga kaletik ikusita. Hor bizi zen lagunak pasatu dit (...). Grabatuaren ezkerrean Casino Amistad zenaren etxea (Idigoras altzari-denda/biltegia zegoen nire garaian)...”. Grabauan ez da ikusten, baiña Tánborreneko denda ondotik, ezkerrera, Kalbetonetik Ardantzara bajatzeko kalia zeguan, Katxoneko tallar ondotik, Dos de Mayotik zihar Ardantzaraiñok zoiana).

Luistxo Fernandezek (1966xan jaixotakua) be zeozer gogoratzen dau Idigorasen dendiari buruz: “Alfonbra haundi batzuk beti zintzilik fatxadan, jenerua erakusteko, Samarkandako bazarra balitz bezala.”

Enekon berbekin segiduta: “... etxearen azpikaldean eta tunelaren sarrera ondoan, aipatu dudan janari denda, goiko parkean, etxearen ondoko burdin hesia - bertako patiotxo eta kunbo baten gainean zegoena-,  gero Ciriaco Agirre medikoaren txaleta eta azkenik Elizaren sakristia zaharra (zinemarekin azken solairuan). Azken bi hauek ez ditut ezagutu nik.”

Angel Serranon grabau horrekin inpresiño itzala hartu dot: Birjiñapeko tunelan goiko sarreria ikusi doten lehelengo aldixa  izan da... Gero Javier Martinek berak beste hau pasau desta, “Eibar” aldizkarixan argitaratutakua ei da:

Bistan da Serranon irudixa argazki zaharren laguntzaz eta buruz eginda dagola, 1972ttik aurrera, inguru hori guztiz itxuraldatuta zeguanian. Hori dala eta, lizentzia edo akats batzu be badittu (tunelan formia, aurreko kantoia puntan -biribilla eta harmaillekin zan, gerra aurreko argazki honetan ikusten danez)

Gerra aurreko urtietara bueltauta, Serafin Basaurik (1935ian jaixotakua) “Eibartarrak” zerrendan, Bartolo Arriolan (1912xan jaixotakua) lekukotasun pare bat seiñalau deskuz. Bartolok leku hau gerra aurretik ezagutu zeban:

http://www.ahotsak.eus/eibar/pasarteak/eib-034-009/

 http://www.ahotsak.eus/eibar/pasarteak/eib-034-010/

Erdi Aroko Plaza Barrixa

Eta, denporan ziharko bidai hau amaitzeko, atzerakako norabidian jarraittuko dogu. Plaza Barrixak zergaittik zekan izen hori? Erdi Aroan, Eibar zerkaz inguratuta zeguala, herriko zabalune nagusixa bertan antolatu zalako. Hara zer diñuan Elorzak (op. cit. p.141), Eibarko kasko mediebalan egitturia azaltzerakuan: “...no sería nada fácil la habilitación de un lugar público en el exiguo espacio intramural eibarrés, pero desde un primer momento llamó mi atención la mayor amplitud existente entre el muro sur de la iglesia parroquial y el arranque de las calles Elgeta y Txurio, totalmente opuesta a la concepción medieval de máximo aprovechamiento del espacio y, aún más, cuando éste era realmente escaso. Efectivamente, éste era el único espacio asequible para habilitar una plaza, es decir, el terreno que abarcaba desde la puerta principal de la iglesia hacia la puerta de Ulsaga. Los documentos antiguos confirman el referido acotamiento. En uno de ellos se dice: “En la calle e plaça pública de la villa, delante las puertas de la yglesia parrochial del señor Sant Andrés...”. (...) Como se puede apreciar se trataba de un espacio de cierta capacidad para aquel momento, sobre todo si tenemos en cuenta que los sucesivos ensanchamientos de la iglesia parroquial a partir del segundo tercio del siglo XVI, recortaron la anchura de la misma, y que además formaba una unidad con el camino-calle que atravesaba la población. Este acotado intramural era no sólo el lugar preferido de tertulia vecinal, sino que en el mismo se reunía frecuentemente el concejo, por su vitola de lugar seguro (...) A finales del siglo XVI, comienza a modificarse el emplazamiento de varias casas situadas junto al portal de Ulsaga; también la construcción de la cabecera de la iglesia parroquial en los prolegómenos del siguiente siglo propiciará la demolición de otros edificios. Todo ello va a constituir el inicio de una remodelación de esta zona, que con el paso de los años se convertirá en la denominada “Plaza Barrixa”, tema que obviamente se aparta de la cronología del presente trabajo. Aún hoy en día perduran topónimos de impronta medieval como Birgiñape, contiguo al antes citado “Portalekua”, que aludía al tramo de cerca o muralla que arrancaba desde el mismo portal de Ulsaga hacia Ardantza, por encontrarse inmediatamente debajo de la imagen mariana que por el interior solía coronar la puerta de acceso a la villa. Otro resto que permaneció hasta este mismo siglo, fue el paso abovedado que desde Birgiñape se habilitó por el alzado y construcción de la Plaza Nueva, que sustituía a la sempiterna canalización...”.

(Xabier Untzetabarrenetxean irudi honek Erdi Aroko herrixa irudikatzen dau)

 Badirudi beraz XVI mendetik aurrera plazia estutu egin zala, eta lekua irabaztiarren estali zala Birjiñapeko pasabidia; 1857xan behintzat halan zeguala badakigu, konponketa batzuk egin ziralako Portaleko Errotan: “Cuando el 25 de junio de 1857, se preparaban las bases para el ensanche de la plaza y la reparación de las calles Ardantza, Elgeta y Txirio, esas obras repercutieron en la canalización de las aguas de este molino para el ensanche de la plaza, entre otras labores, había que construir un muro de contención, que comenzaba a la par de la calle Txirio y se iba a reformar el camino subterráneo en dirección a la calle Ardantza y hacia el molino de Ignacio Ibarzabal. (...) Tomás Alberdi adquirió este molino el 26 de marzo de 1900, con su antepara (depósito para almacenar el agua) construida a base de piedra sillar y de una forma trapezoidal, que abarcaba una superficie de 70 m2. Su cauce constaba de 873 metros desde la antepara hasta la presa denominada de Iraegi. Esta presa, que pertenecía al mismo molino, tenía una longitud de 29 metros y su mayor altura era de 2,38 metros.” LIZARRALDE, Koldo. 2012. Ingenios hidraúlicos en Eibar. Molinos, ferrerías, barrenas, ruedas y centrales eléctricas. Ego Ibarra 39. Ed. Eibarko Udala. p.47.

Ederra izango litzake Eibar zaharran maketa bat egittia. Abiapuntu ona (eta gaur egungo 3D inpresorekin egitteko modukua) zera izan biharko litzake, nere ustez: mapa topografiko mutu bat (etxerik barik), haren gaiñian plastilinazko edo dana dalako eraikiñak ipiñi eta kentzen ibilli ahal izateko.

Gaur egungo irakorliokin (zinematografia estatubatuarrera hain eginda gagozenoi) oso ondo funtzionatzen daben historixia. Kontatzeko forman, diñot: krimen nagusixan inguruan biltzen diran abogau, epaille, hippy eta militarren gorabeherak sekuentzian datoz baiña nahastauta, ondorixuak emon barik; efektu hau nabarmenagua da liburuan azken zatiko collage fatalistan.

Egittura eta ritmo konturak gustau jataz beraz; baiña, hortik aparte, interesgarrixak dira gizataldien erretratuak, kolektibuak zeozelan esateko. Militarren alde ona eta illuna; justizia norbere kontura hartzia ontzat emoten daben gizartia; hippy dispertsuak, egun osua biajian eta zaldixakin lehelengo esperimentuak egitten; abogauen arteko jokua... Honen guztian azpixan gizartiari kritika sakon bat ikusi dot, eta deigarrixa egin jata, kontuan hartuta Kazanjoglus jauna ez zala historiara pasau bere iraultzazaletasunangaittik...

Bai: neuri be Jose Luis Perales gustatzen jatala daitort. Txiki-txikittatik. Kantu batzu bakarrik, jakiña: beste askok ez deste ezer esaten. Ez dakitt ziur zergaittik; esango neuke Mikel Laboakin gertatzen jatanan estiloko zeozer pasatzen jatala berakin be; nere ustez, mereziko leuke Laboa eta Peralesen armonien eta abotsen frekuentzien analisisa egittia, hainbeste jentekin zergaittik resonatzen daben ikusteko.

Neure kasuan, jakin badakitt ez dala letrengaittik (umetan ez nittuan ulertzen), ezta modiangaittik be (izatekotan, kontrakua: ezer izatekotan, ni punkixa nintzan). Halan be, juan dan astian radixuan dialian gora eta behera nenbixala, kantu hau harrapau neban eta letriakin fijau nintzan. Eta benetan iraultzaillia begittandu jatan...

Izan be, kontuan hartu bihar da oin dala urte gitxirarte, adulterixua delitua zala (Hegoaldian behintzat). Biharbada, kantu honekin, gure amen belaunaldiko emakume zorigaitzekoren batek baiño gehixagok bere bizitziakin hautsi eta barriro hasteko adoria hartuko zeban, hori egittia ondiokan txarto ikusitta zeguan sasoian. Eta lehendik gustatzen bajatan... ba oin, motibo honengaittik, gehixago.

Idazle moduan, pertsonalidade haundikua begittantzen jata Pinilla hau. Bere testu gitxi irakorri dittudaz (“Antonio B. el rojo” liburua, ipoiñen bat...) baiña ez dakadaz ahaztutzeko, oso sakon jo nabelako; idazliak benetan bizi izandako gauzak idaztian emoten daben zera horrengaittik edo. Liburu honetan gauza bi egin jataz bereziki deigarrixak. Batetik, 1947ko Getxon kokatuta, agertzen dirazen euskaldunei emondako tratamendua: euskerakadaz betetako erderaz dabiz, baiña halan be “euskaltasuna” aldarrikatzen, maketo/euskaldunen arteko ezinikusixa... artifizial xamarra egin jata, akostunbrau arte. Bestetik, asko gustau jatan joko metaliterarixua dago: protagonistia liburu saltzaillia da, baiña tarteka detektibe papela hartu eta alter ego bat bihurtzen dana (Hammetten oihartzuneko seudonimo eta guzti: Samuel Esparta). Horretara, falangista eta basarrittarren artian genero baltzan estandarrak betetzen dira –ahal danian; honen kontura umore intelijentia be badago-, hasieran itxura sinplia zekan jokua korapillatuta. Harrigarrixa benetan, Pinillak 90 urtekin idatzi zebala kontuan hartuta.

Joder, ba pixkat erreparua emoten desta hau esatia, baiña... etxata bape gustau liburua. Ipoiñen tajua, eta batez be amaieria... Zelan esango neuke: landuta dagoz, baiña ez da nere estilua. Zergaittik diñoten erreparua emoten destala? Ba Montoia honen kontura oso gauza onak entzunda nittualako, hainbeste lagunengandik. “Kultoko” modukua zala edo. Ba zera, nere aldetik... huts! Neretako Montoia, oiñ arte, M-ak taldeko kantantia baiño ez zan (sekulan bere libururik irakorri barik) eta musika talde horrekin pasatzen jatana pasau jata idazkeriakin be: korrektua, apurtzaillia, orijinala bai, baiña... nere barruko fibrekin ezelako resonantziarik bakua.

Psikologikoki ulergarrixa da; gehixago, zenbat eta zaurixa sakonagua izan. Lehelengo urtietan, kristonak eta bi pasautako jentiandako, epikia halako kontsolamendu bat da, alderdi bakotxan zauri moralak osatzeko balixo dabena. I Mundu Gerran, adibidez, Europako gazterixiak jasandako triskantzia itzala izan zan; halan, hórrek heriotza guztiak heroismoz eta arrakalarik bako printzipio moralez estali ziran; kritikarako lekurik ez zeguan. Hain da eze, lehendik diskurtso antimilitaristia txarto ikusitta bazeguan (begiratu Jean Jaureix, euskal sozialisten eredua), 1918tik aurrera gerria bera baiño mingarrixagua zan heriotza guzti hórren zentzua zalantzan jartzia (10 urte pasauko ziran Schlump edo Sin Novedad en el Frente moduko idazlan kritikuak agertzen hasteko).

Espainiako Gerra Zibillera bueltauta, azken urtietan danok izan gara “los hijos de los que perdieron la guerra civil”. Hárek urtiak gogoratzian, “eurak eta gu” aittatuko genduzen, beste ñabardurarik barik. Urtiak pasatzen juan ahala baiña, batez be memoria historikoko taldiei esker, ikusten gabiz gauzak hain sinpliak ez zirala izan: gorri guztiak ez ziran hain gorrixak... heroiak egon ziran, baiña uste genduana baiño gitxiago... frankista guztiak ez ziran hain frankistak (Franco, Franco, Franco / nos prometiste pan blanco / y ahora que eres caudillo / nos das poco y amarillo...), eta etxe askotako historixia apur bat miatzia nahikua da, gauzia uste baiño nahastosuagua izan zala ikusteko.

Gure aittitta Demetrio, iñoiz kontau dot hamen, frankistatzat zekan bere burua. Ez zan jarrera arrazoitua, halan be: bere mailla intelektuala ez zan oso haundixa, eta haren frankismua bere komandante izandakuan miresmena zan batez be; soldautzako kontuak.

Gure beste aittitta, Manuel, barriz, 36 urte zittuan gerria hasi zanerako; frenterako nagusiegixa, industria mobilizauetan ibilli zala uste dot (tallarreko makiñak, behintzat, Errepublikako Gobernuak konfiskau zetsezen). Gorabeherak gorabehera, Bilbo inguruan jentia ebakuatzeko sasoia etorri zanian (37ko udabarrixa), andria eta umiak Habana ontzixan Toulousera bidian zoiazenez, berak be eurekin juateko ahalegiña egin zeban. Itsasontzixan zeguala, komisario politikoren bat pasau zan handik, eibartarra, eta aittitta Manuelen ezaguna. “Zer, Gulo (aittitta Manuelen gatxizena), nora hoia ba?”, eta aittittak: “Toulousera”. Bestiak kargu hartu zetsan nunbaitt, eta han hasi ziran sesiñuan, batek alde egin nahi eta bestiak laga nahi ez. Halako baten aittittak: “Baiña hau (gerria) galduta daok barren!” eta ofizialak “Galduta?? Etorri hadi nerekin”, eta bertan atxilotu zeban. Ez dakitt kartzelan zenbat denpora emon zeban, ezta zelan urten zan handik: imajinatzen dot prisionero-trukeren baten urtengo zebala, edo erretiradan kartzelako atia zabalduta, edo... zeozelan behintzat bizirik geratu zan (gerran, oiñarri-oiñarrizko araua da desertoriak afusillatzia).

Ez naiz gogoratzen aittitta Manuel Toulousera juan ete zan familixiakin biltzera, edo hárekin Eibarrera itzultzian bildu ete zan. Izan be, “gorritzat” markauta egon arren (tio Tomas eta amama Ines Akilino Amuategin seme-alabak ziran), tio Tomasek lagun miñen bat ei zekan, falangisten buruzagixa bera, eta harek egindako gestiñuei esker –eta ixiltasunan eta “perfil bajuan” truke, imajinatzen dot- , familixako guztiak Eibarrera bueltatzia lortu zeben. Etxia sakeauta topau zeben, hori bai: amama Inesek kontatzen zeban lantzian behiñ euren alfonbrak, lanparak etabar auzokuen etxietan ikusten zittuezela, baiña... ixilik egon bihar.

Horraiñok gure etxeko “iragan heroikuan” kontakizuna: baiña, Eibarren bertan, ez da kaso isolatua. Gehixago esango neuke: gure historixa hau nahikua “epela” da beste batzuenen aldian: falangista karnetdunen loibak ezagutzen dittudaz, adibidez, ezker abertzalian ondo txertatuta. Ez diñot iñor seiñalatu edo salatzeko asmoz. Azpimarratu nahi doten gauza bakarra, euskal kakatzan darabigun haize barrixak aprobetxauta, zera da: gauzak ez dirala sekula izan (eta ez dira izango) gustauko litxakigun bezain zurixak edo baltzak.