Garagoittiko Orakulua

Hauxe da uda honetan astebeteko oporralditxo baten izandako bidai bakarti baten kronika sentimentala. Hainbeste kanpaijotze mentalen artian, ohizkua dan moduan, hainbeste errebelaziño orakular izango dozuez, zuen bide lizun eta galdu horretan Zuzenbidia topatu deizuen.

Iratiko etxoletan, Zuberoa aldetik, 2004ko Uztailak 4. Bakarrik barriro. Kuriosua dok albergietan egoten dan jente klasia. Atentziño gehixen deitzen deztana "bakarti uzkurrak" dittuk. Gela bardiñian lo egin eta ez begiratu ezta berbarik egin bez. Tira, ez naiz horrengaitik hasarratzen gero! Baina kuriosua da, eta komentatu nahi. Teknologixa barik etorri nauk Xiberuara. Aspaldiko partez ez najuan papelian idazten. Baina ordenagailluan idazten jarraitziarren ez najuan bost lilloko portatilla bizikletan ekarriko. Ez, ez, fuera lastres. Ozazen izan duan EHZ festibaletik gaur urten juagu (Angel eta bixok; aurten plan formala tokatu jatak, bai lagunez eta bai gogoz). eta Ahüzkiko ostatuan geratzeko asmua banajeukan be, gaur domekia han ez jeguan gu atenditzeko iñor. Boda eta banketiekin okupatuegi. Hala bukatu juat gaur Iratiko baso ertzian, eta ez jata damutzen. Hamen dendia eta bestelako zerbitzuak jagozak. Ez dok Ahüzki besain basatixa, baina tira. Gaur dok nere lehenengo eguna bakarrik. Igaz Ahüzkittik Arrosara juan nintzuanian baino jente gehixago ikusiko jittuadaz hala eta guzti be. Bizikletiakin errepidietatik ibilliko nauk batez be, eta beraz galtzeko arrisku gitxi. Izatekotan, flakiak jotzekua.

04ko Uztailean, Urdiñarben egindako bileraren gaineko ideiak ZUBEROAKO ATSEDENLEKUAN PENTSATZEN, HIRU INDAR/INTERES Zuberoan proiektu bat egiteko helburua dauken hiru talde edo elkarte daude hemen. 1-Atzerritik datozen euskaldunak (oporretan, bizitzera) Zuberoan hartatu eta laguntzea, errefenzia leku bihurtuz (Asociacion Diaspora Vasca - ADV). 2- Errepresaliatu politikoentzat (ilegalizatuak, presoak, "erretakoak") Zuberoan atsedenleku bat prestatzea (Eneko Landaburu). 3- Bizitza alternatiboa bultzatzea, hegazkingintza esperimentala, giza topagunea (Belagilea). Lehenengo biak asmo hutsa dira; hirugarrena aldiz, ba dabil eta bere helburuak Urdiñarbeko etxalde batean betetzen dihardu. Interes konkretu hauen inguruan biltzen dira beste hainbat talde eragile, proiektu hauetan laguntzaile izateko borondatearekin. - Autogestio Iker Taldea: beraien kudeaketa esperientzia balizko proiektuaren mesedetan jartzen dute. - Uztaro: kultur eragile garrantzitsua, laguntzeko interesa agertzen du. - Udalbiltza: bultzatzeko interesa. - Zinka proiektua: eraikin haundi bat dute Maulen, oraindik erdi-erabilita, eta etorkizunean ganberak atontzeko aukera dago. - Pertsonal mailan: Allande Etxart. Zuberoako saltsa guztietako perejila; Pedro Mari Urrutikoetxea, talde dinamiketan aditua; Angel Bidaurrazaga, Unibertsitate irakaslea. - 8 Probintziak: Benito Etxeberriren eskutik, EH eta diasporako euskaldunen arteko kultur harremanak lantzen diharduen ekimena. - Euskal-Argentina: familia loturen bitartez herrialde bi hauen arteko euskaldunen harremana bultzatu. Izpura-Baxenafarroan etxalde bat ba dute. Azken elkarte hauen artean, ba daude batzu nagusiki Zuberoan lan egiten dutenak (Uztaro, Zinka, Allande) eta beste batzu EH mailan lan egin arren beraien lan ildoetan proiektu hau onartzen dutenak (AIT, Udalbiltza, 8 Probintziak, Euskadi-Argentina). HELBURU AMANKOMUNA Ostatu edo opor-leku bat sortzea Zuberoan: - Langile xiberotarrekin. - Atzerriko euskaldunentzat erreferentzia puntua. - Errepresaliatu politikoentzat atseden lekua. HELBURUA GAUZATZEN HASTEKO KONTUAN HARTZEKOAK Diasporako bisitariak eta errepresaliatuak ez dira asko izango, beraz ez gaude infraestruktura handi baten premiaz. Infraestruktura hori lortzeko, berezko etxe bat lortu dezakegu (erosi, alokatu, Groupement Foncier Agricole bat bultzatu...) edo dauden baliabideak erabili (Belagileen etxaldea, Zinkako hirugarren solairua...). Groupement Foncier Agricole: ehundaka bazkideen artean lur sail bat erosi, eta pertsona bati explotatzeko baimena eman; inoiz explotazioari utziko balio, lurra ezingo luke saldu bazkideena izaten jarraituko bait luke. Xarlok esana: halako oporleku batek Frantziar estatuko legediak bete beharko lituzke. Belagilea elkarteko etxaldeak ez ditu betetzen, eta beraien helburuetan ez dute lehenesten hoiek betetzea. Beraz baztertu behar dugu momentuz (dena dela, harreman informala mantentzen jarrai dezakegu). Zinka etxearen proiektua geldirik dago, bultzada baten zain, eta epe ertainera ez dago hirugarren pisoko gelak erabiltzerik. Beraz konklusioa: aurrera egiteko, Zuberoan etxalde bat lortu beharko genuke. Proiektu berri bat. PROIEKTUAREN BALIZKO EZAUGARRIAK Bultzatzailea ADV izan daiteke, ala beste eragileekin osatutako elkarte berri bat. Arazo legalak eta normativoak konponduta izan behar ditu (osasun eta segurtasun araudiak...). Diasporako euskaldunak eta Hegoaldeko errepresaliatuak ez lukete erabiltzaile kopuru haundia bermatuko, beraz beste erabilpenetara zabalik egon beharko ginateke, beraz hauek izan daitezke irizpide batzu: - Erabiltzeko lehentasuna emango genioke talde hauei: diasporako euskaldunak, errepresaliatu politikoak, herrigintzan eta gizarte alternatiben alde lanean diharduten taldeak, estaturik gabeko beste nazioen ordezkariak. - Bestelako kurtsoak, topaketak, kongresuak... hartzeko prest, beti ere zuzendaritza taldearen begiradapean (neonazien kongresu bat ekiditeko, adibidez). - Azkenik, besterik ezean ostatu/aterbe normal gisa funtzionatzeko aukera badago ere, proiektuak diru iturri egonkorrak beharko ditu eta. Zuzendaritza taldeko kideak ez dira era berean langileak izango (nahiz eta zuzendaritza taldekoak langileen eritzia kontuan hartuko duten). Langileei buruz: - Profil egokia aukeratu eta mantendu beharko da (zuberotarrak, militanteak, euskaldunak...). - Lan baldintza duinetan egongo dira. OHAR SOLTEAK Pedro Mari Urrutikoetxea, Eneko Landaburu eta Angel Bidaurrazaga bilerak arindu, argitu eta produktiboago bilakatzeko metodologien jabe dira, eta taldearen eztabaida eta eratzean euren laguntza eskeini dute. Benito Etxeberrik (8 probintziak) idazkaritza/koordinazio lanak egiteko eskeintzen du bere burua. 8 Probintziak ekimenean profesionalki aritzea du helburu, eta beraz haren kontaktu eta eguneroko lanaren barruan ongi txertatzen den ekimena da Zuberoako opor-lekuarena. Taldekideei bere helbidea eskeintzen die ideak igorri diezaioten amalur@free.fr Ostatua bera da oraingo helburua. Hala ere, jardunean-jardunean desiragarria izango litzateke zuberotarren begietara euskeraren prestijioa gorestea, bereziki bertako euskalkia. "Modan" jartzea, gazteak beraien balioaz harrotzea. Manex-herrian diru bilketan hastea merezi du? Propaganda sare (ez zibernetiko) bat eratu beharko litzateke, bai dirua lortzeko, bai lan brigadak behar diran momentuan antolatzeko, bai opor lekuaren propaganda egiteko. Zuberoako etxalde asko abandonatuak daude, eta turista ingelesak erosten ari dira. Merezi al du "agentzia inmobiliario" gisako lana hartzea, Euskalherriko beste probintzietatik manex euskaltzaleak Zuberoara ekartzeko? Zuberoan gizonezko asko ezkongabeak dira, askotan etxeko premuak edo etxaldeen nagusiak. Epe ertainean etxalde hoiek abandonaturik geratuko dira. Zuberoa berpiztu ahal izateko zuberotar berriak jaio behar dira. Merezi al du "agentzia matrimonial" gisako lana hartzea, diasporako emazte euskaldunak Xiberuako gizonezkoekin elkartuz? EHNE sindikatuak ba dihardu arlo honetan lanean, beharbada beraien esperientzia ezagutu behar. Gai delikatua eta konplexuz betea izanda, xiberotarren aholkua ezinbestekoa da.

Santa Grazi, Uztailaren 5a. Heltü gitüzü Santa Grazirat. Asmua bizikletako jatekuaz elikatzia nizün, baina bertoko jentearekilan harremana izaitiarren eliza pareko ostatüan sarthü eta hara nun gaztetxo eskualdünak zerbütxatü naüzün. Dena ez düzu galdüa. Kontüan hartüta Xiberuako püntan naüzüla, hau da, Hegoaldetik Erronkari ibarraran parian (nun üskara aspaldi galdü zitützün) ba esperantxa izpiño bat badüzü.

Ehüjarre, ordubete beranduago. Dijestiñua egitten hamen najagok. Oin bajakixat nundik sartzen duan Ehüjarrera, eta hurrengorako. Bizikletiarekin ez baita sartzerik. Azken fiñian Xiberua Markiñaren modukua dok. Biztanliak be antzera, eta ostatuan jeguazen harek gaztiok euskeraz jakingo juen baina frantsesez ari zittuan. Zer: ¿hamen pekatu larrixa eta Markiñan balekua? Ez, naurri bardiñeko jarreria gitxienez. Gauza bakarra ez jatak gustatzen Xiberuatik: ¡eulixak! ¡Euli aluak! Gaur gainera ekaitza ei jatork eta igartzen da hego haize pisutsua, zerua zuri-zuri urdingune txiki barik, eta eulixak norbere gainetik kendu barik.

Irati (Bagargiak), 20.45ak. Joder colega. Aspaldi ez najuan halako pitxadia hartzen. Lehertuta najagok. Ez, ez dok glukosa kontua, askotxo hartu juat eta. Bagargixetan gora eskumako gluteo mayorra hasi jata min emoten, sobrekarga tipokua, eta gero ezkerrekua. Atzo Ahüzkira errez-errez igo najuala, gaur hala izango zuala pentsatzen najuan. Baitta zera be! Atzo Angel izan bazuan flakiak jota tripak bota biharrian jarri zuana, gaur ni. Mugara heldu nauk, eta azken kilometruak oinez eta bizikletia aldian egin jittuadaz. Orain ez jaukat indarrik ezta boligrafuari eragitteko be. Kostata, egin jittuadaz luzaketak, erropa garbiketak... (baitta gelia garbittu be, kartzelan moduan). Orain chi-kung egin beharko najeukek, baina ez jakixat. Plost jauzi ohian be ez jagok txarto. Atharratze, Uztailaren 6xa. Lo egitteko ez najuan topatu modu egokirik. zaku barruan izardi, kanpuan hotz eta eulixak... Tira, azken fiñian leku ona gaïa iragaiteko, Iratiko zera hori. Hala eta guzti be, ¡zelako ne-ka-tu-a najenguan atzo! Gaur mobidu ezinda egongo nintzuala uste banajuan be, ez dok hola izan eta Larrañera igotzeko aldapara destroyer hori nahikua errez igo juat. Hala eta guzti be,eta madalenak eta albarikoke pasak jan arren ez naiz atzokua, eta gaur deskantsu eguna tokatzen dok. Hamen, trinketian zeozer bazkaldu eta gero ia lotarako lekuren bat topatzen doten. Bagargixetan ikusittako pinttadak: tourrean euskaraz ; ETA; presoak kalera; euskal herria euskaraz; Patxi askatu; this is not France not Spain; freedom for the Basque Country; jo ta ke; gendarmes hijo putas; ETA matalos; Batasuna aurrera; gora ETA (ondo landua, logo eta guzti). Batzuk kristorenak eta bi egiten gabiz gauzak ez nahastatzeko, espainiar eta frantziarren propagandari kontra egitteko ("vasco=terrorista"). Euskal preso politiko guztiak ez dirala ETAkuak, ETA eta Batasuna gauza desberdinak dirala, euskeria eta politikia ez dirala nahastatu behar, euskeriari kalterik ez egiteko... eta gero artaburu batzu dana kakanahastatzeko (pintada geihenak esku berberak egindakuak ziran eta). Atharratze, Uhaitza onduan eta euripian. Azkenian trinketekuak trinketian bertan lo egittera gonbidau nabe! Prest najenguan ondoko hotelian 20 euro ordaintzeko, baina bestien detallia estimatziarren, onartu juat. Tira, etxatak txarto etorriko diru hori aurreztia. Bizikletan bidaiatzia oinez juatia baino "zibilizatuagua" da, errepidietatik beti, eta botatzen doten izardi guztiakin ezin pasatu gabe bat dutxa eder bat hartu barik. Gaur egun lasaixa izan danez, ez da izardirik eta erropa garbiketarik egon, eta ohittura "basatixak" berreskuratuta gaur frontoian egingo juagu lo. Atharratzeko plazako ostatu baten. Zelako geldiro pasatzen dittuan orduak. Kuriosua dok, grazixia egitten jeztak. Zela erantzuten duan buruak eta korputzak esperimentu honetara. ¿Ez ete da ba esperimentua, eguneroko bizitza bizkorretik etara eta galgiari topian sakatzia, bizitzeko erritmua minimo-minimo-minimora jaitsitta? Halaxe dok eta, orain momentuan egitten nabillena. Parke batian jarri, zeregin barik, eta egon. Benetan eskertzen juat kartzelako ikasgaixa, kalabozo argi(elektriko)tsuetan pasatutako hausnarketa orduei. Ikasi juat edozein une eta lekuetan ahal duala gauza bera egin. Baina eguneroko bizitza kotidianua hain jagok gauzaz beteta... Atharratzera 13.30ak aldera heldu nauk, eta buruan bi gauza najeukazen bakarrik: jan eta lo. ¿Gauza ederra dok ezta? Munduko beste arazo eta buruhauste guztiak ez zirazen, bizitza sinple eta primario honetan. Agosti Xaho haundixa jaixo (ei) zan trinkete etxe horrretan arazo primarixuak konponduta, besterik ez jeguan. Hala, eguardiko 14.30ak aldian bukatu nebazen eginbiharrak. Dana konponduta, planik ez. Nekatuegi bizikletan ibiltzeko, eguraldi eskasa (aterri ezin eutsitta), euriko arropa eta aterkiñil erz... Hala pasatzen nabilazü denporia, pasiadak hara eta hona aterri ba dago, eseritta morera baten azpixan eurixa danian, geldi eta pentsa, orduak pasa eta pasa, ni pentsa eta pentsa... hauxe da zorixona!

Atharratzeko trinketian, afalostian, 21.15 ¡Hauxe dok ulertuezinttasunaren alde barregarrixa! Afalostian (¡ondo afaldu be!) patxaran bat eskatu, eta "patxaran-banda" bat ekarri dezte (patxarana laranja-jusarekin). ¡Ona baino hobia! Eta ustekabian hartutako edari horren azalpenak eskatuta, "beste bat" eskatu dotenian, mimika ariketekin lagunduta, hara nun ekartzen jezten... ¡garagardaua! Jakingo baneban, Akerbeltz bat eskatuko neban, ¡kontuan hartuta gainera taberna honetan aurrian jittuadazela ezagutu barriko enpresari gazte bixak, Johañe Cazanave eta Frantxoa Iraola! ¡Hauxe mozkorra harrapatzen najabillena gaur Atharratzen, taberna "motero" trinkete Xaho honetan! Orain errezago ulertzen juat alkoholiko billakatutako pertsona bakartixena.

Uhaitza ondoko labaderuan, 22.07 ¡Tira ba! gastu apur bat egin eta gero, joan naiz trinketetik apur bat illundu arte. Ez pentsatu, azken momentuko labankada traperua espero neban ostalari rockeruaren eskutik, izan be, frantsesez ez juat ixa tautik bez ulertzen (eurak euskeraz baino gehixago bai, hala eta guzti be) eta frantses usaina jaukan edozerk halako mesfidantza bat sentidu arazten dezta, ezin detzat eutsi... Baina hara nun etxeko jaunak manta bat emon deztan lo egitteko, eta ez hori bakarrik, ¡bixar goizian euren etxian dutxatzeko aukeria eskaini! Hauxe dok hauxe, halako gauzak behar jittuagu topikuei bueltia emoteko... Gaur Agosti Xahoren fantasmiaren babespian lo egitteko ilusiñoz najagok.

Atharratze, Uztailaren 7xa, 2004. Trinketeko txakur zahar txikixak alforjak "markatu" jestazak (noski, arratsalde osuan bere territorixuan egon duan bulto horren jabetzia zelan ez zuan ba hartuko), eta Uhaitzian garbiketa saixua egin bihar izan juat. ¡Hauxe dok hatsa! Kotxien burrunbadiakin esnatu eta 7.00ak aldera nahixago izan juat alde egittia. Orain hamen egongo nauk armosatzen, Uhaitzaren ondoko parketxo honetan, Xiberoko Botzian Sanferminetako entzierrua entzun eta Barkoxe aldera partitzeko.

Montori, 10.00ak aldera. Ez dakit herrixaren politta, ala eguraldi nabar honengaittik izango duan (ala hartu barriko kafiarengaittik) baina hauxe dok orain arte ezagututako herririk polittena. Eta hor goixan, atzo ibillittako Etxeberri errekasto eta Apanize-Mehetxe ibarren arteko mendi lepotxo hori...

Barkoxerutz, 10.30ak edo. Zelako bakardadia eta berdetasuna. ¿Hamen inguruan sortu ete zuan Pierre Topet, "Etxahun"? Bai baitago leku bat Topet, eta bestia Etxahun, Barkoxe inguruan. Apunta: kanpuan ikasten dabizen Xiberoko gaztiak ¿zer jabizak ikasten? Bultzatu teknologia oso aurreratutako usinak hamentxe. Komunikaziño zibernetikua.

Barkoxe, 12.00etan. ¡Azkenian! Goittik beherako indigenekin topo egin juat. Barkoxeko plazako taharna baten, andra zahar ulezuriduna barran eta basarrittar txapeldun bi aperitifa hartzen. Xiberotarrei markinarren trazia daukela berresten juat. Hirurak euskaldun petuak ziran arren, emakumiak frantseserazko joeria jeukan, eta bera hasten zanian gizonak be frantsesez noski. Baina euskeraz erreztasun gehixago zeukenez, euskerara pasatzen zittuan laster. Markinan be andrak dittuk erderazalerik haundixenak normalian. ¡Ah! Eta semia eta erraiña agertu diranian, danak frantsesez noski. Seguraski andriak ez detze erakutsi, transmisiñua eten da eta 85 bat urtetako horrek bere generaziñokuekin bakarrik egingo jok euskeraz. Edo "mendittar basatixekin", era despektibo baten esanda. Baina tira, nik bakia euki juat momentu batez, ba neukan gogua eta bateronbatekin euskeraz lasai berbe egitteko, mimika ariketa barik (eta ez batueraz).

Maisonabe aldian (Barkoxe eta Sohüta arteko bortüa). Hamen najagok bortü gainian jarritta, malbazuri, berbena eta pasmo bedar xiberotarrez inguratuta. Eguraldi xelebria eta atsegiña (eta emozionantia) bizikletan ibiltzeko. Eguzkixa eta gero, hodi illun-illunak, haize bolada fuertiak... baina momentuz euri tantanik bez ez nau busti zeru zurrunbillotsutik. Markiñarrekin dauken antza garrantzitsuena hauxe da: EH guztiko hizkerarik aberatsenetakua izan, eta hutsaren hurrengo balixua emon. Eta ahaztu jatan gauza bat: lehen Barkoxeko taharna hortan sartu banaiz, indigenekin kontaktatzeko asmo ezkutua neukan, bai; baina ageriko beste asmua (igual garrantzitsuagua) zeozer jatia zan. Gasna pixkat eskatu juat (xerra bi mermelada apur batekin etarako zestelakuan) eta hara nun etaratzen dezten rochefort, brie moduko eta Ossau-Irati tipoko zati bana (azken hau killo ta erdikua gitxienez) nahi beste jan neixan. Hiru aizto eta ogi barra erdi batekin. 4 eurotan, kokakola eta guzti. Benetan, "Iparraldeaz" (hola, blokian) neukan aurreiritzi guztiak banan-banan jauzten doiaz.

Ekhi Eder ostatüa, gaüez. Bart ez juat igarri Xahoren fantasmarik, baina txarto xamar egin juat lo. Orain errebantxia. Mauleko plazan, elizako beste puntan dagoan hotel zahar baten najagok. Antza, gazte batzu hartu juek orain dala gitxi eta aspaldiko partez martxan jagok. 130 bat urte izango dittuan jauregi bat dok, eta nunbaitten fantasmak ba jagozak hamen izan biharko. Izan be, ez jakixat zergaittik itxi juen. Ez da inor bez ikusten pasillo luzietan, usteze hotel guztian neu naizela biztanle bakarra. Misterixo eta zaratatxo fantasmagorikuetarako ate guztiak zabalik jagozak. Baina tira, nik egin juat nere chi-kung'a, jarri jittuadaz zerua eta lurra konexiñuan, eta orain dala pare bat urte Donatella sorgiñak esandako moduan, nigandik pasatu deixezela kalterik egin barik. Pakian najagok. Gaurko ikasgaixak: - Tehenta: lelua (kantu batena edo bestela "beti tehenta bardinarekin" dabillenari esateko. - Matahame (matahamia): Lapurdi eta Baxenafarruan "crèpe" esaten detzen jakixa. - Zinka: xiberotarren irrintzi motza, nik ezagutzen nebanaren aldian doinu desberdinekua.

Urdiñarben, 04ko Uztailak 8. ¿Zertarako hurreratuko nauk plazan olgetan diharduen ume hoiengana? Eskuaraz edo erderaz jabixazela konprobatziak ez detza ekarriko Xiberuko hizkuntza egoeriari aldaketarik. Honek bidetik ez gaittu desbideratu bihar.

Galtzetaburua, 13.30etan edo. "Galzadaburua; Chuberotik Lapurdi, hemen bide erdi" diño kurutze honen pian dagoan tehentiak. Etxakixat, gaur gogo asko barik najagok. Eta gauza bat otu jatak: ¿hutsik ete najagok? ¿Bakardadiak eragindako garbitze-biharra bukatu ete dok, topatu ete juat homeostasis puntua? ¿Edo beste barik bazkal osteko kaferik ez dotela hartu?

Irisarri, 18.00etan. Lehenengo ta behin, ahaztu barik: ¡zelako momentu atsegiña pasatu doten Galtzetaburutik urten eta minutu gitxittara Ainhizen geratu naizenian kafe bat hartzeko asmoz! Donibane Garazirako bidia Ainhize erdittiknpasatzen zuan lehen, baina ezagun dok bariantia egin ezkero herrixa asko "lasaittu" dala. Lehelengo hotel baten aurretik pasatu nauk, eta harutzago kaleko etxe zahar normal (basarri tipoko) batek atentziñua deittu jestak. Ugartutako letrero txiki-txiki bat bakarrik, "cafe-bar", eta atia erdi-zabalik; ezin jakin sasoi bateko taberna hori gaur egunian martxan zeguanik. Sartu bihar. Hasieran hankia sartu nebala uste izan najuan: dana illun illuna, trastez beteta... "Tira, itxitta badago bidalduko nabe". Azkenian nere diagarrei erantzunda emakume zahar bat agertzen da etxaldeko beste puntatik, pasillo illun batetik, poliki-poliki... Eta bai, aintzinan restaurante-pastiseria-ogitegi bat izan zana gaur egunian tabernatxo moduan dauke bakarrik. Andra zaharrak etxian moduan hartu nau (literalki), kaltzerdiko kafe tangart bat etara, eta kohete baten modura egin jittuadaz hurrengo kilometruak. Hori baino lehenago baina, han egon gaittuk ordu laurden inguru berba eta berba, "aaaah, ¿Espainiatik zatoz?" Seguru najagok ni izan naizela egun osoko bezero bakarra. Eta gero hona heldu nauk. Harri eta zur geratu nauk "Ospitalia" kultur etxe haundi ikusgarrixarekin, etxia bera espektakularra da, tamainuz batez be. Betiko moduan, harrerako langilliak erderaz baino ez zekixan.

Heleta eta Lekorne arteko "port-au-choix"an. Suertia jaukat egualdixarekin. denpora guztian dabil "que te mojo que te mojo", baina zaparradako momentuan beti topatzen juat aterperen bat. Urtsuia mendixa bistan jaukat. Xarlori diagar egin jetsat, eta ¡Sanferminetan jagok kabroia! A zelako jubilatu bizitzia. Baina 22.00etan Hazparnen egoteko asmua jok, beraz uste juat hantxe pasatuko dotela gabia.

Hazparneko Zelai auzua, gabia heldu dala. Irisarrin ume putasemeren batek atzeko kurpilla zulatu jeztak. ¡Euskaldunak ez dittuk danak onak! Gogoratzeko ondo etortzen dok. Bixar, ba... goizian kamaria aldatu eta ia Oiartzun aldera heltzen naizen. Gaur be ez juat marka txikixa egin, 10.30etan hasi banauk pedalekin Maulen eta 21.30etan bukatu Hazparnen... kentzen badoguz 3 bat ordu deskantsuetan... 8 ordu martxan.

Uztailak 9, Sara inguruko Sta. Katalina ermittia. Atzo, Oskatxetik gora nentorrela Zuberoko aldetik basarrixak tontordunak ziran, tellatu baltzarekin. Oskatxetik behera, Baxenafarrokuak zapalak eta tellagorrixak. Ez najuan uste aldaketia hain erradikala izango zuanik. ¡Ah! Eulixak xiberotarrak besain izorrantiak dittuk hamen. ¿Frantziar gobernuak ordainduak ete?

Lizuniagarutz, 14.30ak edo. Marraskillo pausuan noiala, txakurkumia urten jatak bidera basarri batetik. Pausu torpiekin, belarrixak tente mantendu ezinda, hantxe urten jeztak etxeko atari aurrera, ni uxatzera. Marraskillo pausuan jarraittu juat, txakurtxuari agur eginda. Azkenian, uxatu nabelarik, burua tente-tente bueltatu da etxekuen artera. Txakurrak txakur maittagarrixak. ¿Baina gizakixak zenbat halakuak?

Lesakako kanposantuan, 17.00ak. Beti gauza arraruak egitten gero. Hor beheian jaukadaz Lesakako fabrika eta tallar guztiak, eta jai-hotsa entzutzen juat... kanposantutik. "Kanposantura doia mutilla lasaittasun billa..." Furundaren kantua. Bueno, hiru ordu ta erdi jaukadaz pasatzeko, Ane nere billa etorri arte. ez jaukat Aritxulegi igotzeko indarrik. Gero eta ahulago ikusten juat neure burua, biharbada korputzari errekuperatzeko nahikua denporarik ez najabik lagatzen.

Kanposantu ondoko obra baten, 18.30. ¡Orain eurixa hasi jok, eta eraikitze lanetan jaguan basarri baten obran saru nauk. Oraindik ordu bi falta dittuk! Hegoaldeko orena: Ipar-Hegoko harreman eta topikuei buruzko umorezko irratsaixua. Topikuak (zaratatsuak, zikinak...), ohitturak (kafe aguatxirri, jatorduak, folklore asko eta euskera gitxi...).

Leke, 2004ko Uztailak 11. Gabeko lasaittasuna etxian, Lekeitioko kale antzerki jardunaldixak kanpuan lagata. Ene bada, zelako agobixua hainbeste jente ta hainbeste zarata, Xiberuako oporren pakia eta gero. Ia zelan konpontzen naizen eguneroko martxia hartuta, izan be, hanguen erritmo karibeñua ekartzia ez legokek txarto, ez.

Markina, 2004ko Garagarrillak 15. Ez ahaztu, biharko Iruñako Gaztetxia desalojatzea espero da. Irratixei barrixa zabaldu. Gaur izperringian gutun kruze baten gutun bat egon da. Pasa dan astian Oihane Errazkin ETAkidia Fleury-Merogis espetxian bere burua urkatu zeban, eta protesta elittaldixetan Donostian alde zaharreko dendak itxi zittuan. Irakorle batek jiñuanez, bildurrangaittik itxi zittuezen. Gaur beste batek erantzuten detza, mindutako abertzalearen tonu epikuan, elkartasuna izan zala jendiak bere dendak manifia pasatzen juan ahala ixtia. Goguan daukat, orain dala urte pare bateko greba orokor baten (euskal lan esparruaren eske ELA eta LABek konbokatua) zelan joan nintzan pikete batekin goizeko 7.00etan Matrallakoko kazetari gisan, eta piketeko kide batzu Iparkaleko ogitegi baten kristaletan zelan emoten zittuan txalo zaratatsuak. Ahoz esaten zetsen mezua "Itxi egin beharko zenduke, langilliekin elkartasunez" baina subliminalki (subliminalki?) helarazten jakona oso bestelakua zan: "Ez badozu izten eskaparate eta mostradore barrixa erosi biharko dozuz". Hala, Donostiako manifa hortan ez juat sinisten tabernarixak eta dendero guztixak elkartasunez itxiko zebenik. Baina tira, manifak holakuak dira, eta amorratutako jentia irrazionala. Izan be, beste gauza bat etorri jatak gogora. Errazkin ETAko militantia zuan, eta burrukan hil egin da. Zergaittik egin bihar jetzat nik onartzen ez doten erakunde bateko militante baten herixotziari dolua? Halaxe gertatu zan be kartzelan genguazela, harek gazte bixok motxilako bombiak lehertuta hil ziranian. Nik ez neban dolurik egingo "acción de guerran" erorittako militar batengaittik, eta horrengaittik formalki Euskal Preso Politikuen kolektibotik kanpo geratzeko erabagixa hartu bihar izan genduan. Izan be, EPPK horretan ETAkuen nahikua seguidismua dago, eta ez jatak gustatzen artaldetan ibiltzia, norbere pentsamentuaren ñabardurak galduta.

Ondarroa, 2004ko Garagarrillak 16. Goguan hartzekua: Organbideska gaineko mendi lepotxo zoragarri hartan egin neban ordu ta erdixa. Ha izan leike nere leku kuttuna munduan. Bedar motza, atsegina, eguzkixak berotuta, biguna... arte txikizko txara tipoko basotxo baju bat, onduan, keriza justua emoteko... parian Orhiko puntia, telurikoki ikaragarri indartsua... beheian, hegan hasteko moduan, Larrañeko bailladia... Ez neban chi-kung egunero egin, baina han egindako saixuaren intentsidadia eta sakontasuna hain izan zan haundixa ze, uda guztirako indarra ekarri izango balesta sentitzen nauk.

Eusko Ikaskuntza no Palacio Miramar de Donostia organizou o venres, 16 de Xullo unha Xornada sobor os Bascos do Brasil. Nun salón abarrotado de xente, iste fora o programa que poideramos disfrutar:

Primeiro, José da Silva (brasileiro residente en Donostia) falounos da historia da capoeira, e das distintas variantes que poidemos atopar hoxe: capoeira Angola, capoeira misturada con artes marciais... tambén asinounos o birimbao (intsrumento musical característico) e os diferentes toques para cada momento da capoeira. Depois tomou a palabra o noso Estebe Ormazabal, basco residente en Brasil dende fai oito anos. Falou da tremenda desinformación sobor dos bascos brasileiros, até o punto que ele pensóu cando fora que era o primeiro basco que pisaba o país. Depois investigando atopou os rastros de José Antxieta, José Azpilikueta... e fora cosciente de que non estaba só. Con posterioridade, Estebe máis Arantza Ugartetxea emprenderian o traballo de investigar a historia dos bascos no Brasil, e comprobaran o que até entón fora só unha sospeita: a presencia masiva dos bascos alá, dende os militares que participaran na invasión de América até os emigrantes do S. XX que partieran na percura de unha vida mellor. Estebe mencionou unha característica que cecáis caracterie ós bascos brasileiros ó carón dos de outras nacionalidades americanas: a seua apuesta por unha vida aventureira que lles fixo escoller emigrar a unha nación na que todo fora estrano (non parlaban francés nin espanol), non había concentracións de bascos en nengúnha parte (non como na Arxentina, USA...). E isto tivera moito que ver na dispersión por todo o país e a ausencia de Euskal Etxeak. Supoño eu que o emigrante ó Brasil sabía bén o que facía e facíao con decisión e vontade; por iso a saudade que poideran sentir sería menor que outros máis nostálxicos.

Cando Estebe rematou a sua conferencia, José da Silva e algúns dos seus alumnos fixeron unha exhibición prática de capoeira.

Depois comezou a falar Arantza Ugartetxea, basca que residiu en tempos no Brasil e agora vive en EH. A sua conferencia incidiu máis no aspeito sentimental da experiencia de ser basco no Brasil, da reafirmación da basquidade que esperimentou nunha terra tan diferente, da boa acollida desa basquidade que produce unha resposta no mesmo sentido, pero no senso de integrarse na sociedade, de amar a sua lingua... Fora unha conferencia cargada de sentimento e que vivamente animaba a conhecer esa realidade que non chega ás rúas de Euskalherria. Tudos eiquí saibemos bastante ou temos moita información dos bascos que viven na diáspora de países de fala espanola ou inglesa, mais cando nos falan de Brasil (e o mesmo poderíamos decir de países francófonos) cremos que alá non hai bascos. Arantza repetidamente falou da "real viaxe basco-brasileira", e interpretou o mesmo segundo claves pedagóxicas, o seu campo profesional.

Depois Edson Goia, brasileiro residente en Donostia, fíxonos disfrutar dun pequeno concerto de música brasileira, con dous guitarras, baxo, voz, birimbao e otro instrumento que facía "ñiki-ñiki" que non sei cómo se chama.

O psiquiatra Alfredo Soeiro (brasileiro que vive no Brasil) expuso con moita simpatía o seu contacto casual con este mundo basco (ele non teñe ancestros de EH) até o punto que rematóu xogando a cesta-punta nun jai-alai. Tambén o seu contacto con Arantza Ugartetxea, que traduciu o seu traballo "Realidade Emocional" ó euskera, introduíndoo deste xeito nos círculos profesionales psicológico/pedagógicos bascos. Finalmente, explicóu un anaquiño das técnicas que emprega na súa vida profesional, e que son ampliadas no traballo mencionado.

E o acto rematóu con unha sesión de percusión, asinando a diferencia entre samba de Río e samba-reggae e poñéndonos a saltar nos nosos asientos.

Hai que destacar o enorme valor que teñe o esforzo de estas persoas, que consiguieron deste xeito chamar a atención sobor dunhos bascos que viven en América dende centos de anos, mais seguen a ser "invisibles". Nos traballos de Estebe, Arantza e os seus demáis companheiros poidemos poñer nombres, apelidos, caras, lugares de residencia, voces a estes bascos e coñecer a sua esperiencia vital. Eles foran os primeiros en recopilar unha pequena parte dos bascos en Brasil, mais invitan ós investigadores a seguir avanzando polo camino que agora deixan aberto.

O que queira máis información, pode consultar a revista (máis bén es un libro, 330 páginas) que có resultado das súas investigacións publicara Eusko Ikaskuntza "Lectura pedagógica de la realidad "vasco-brasileña" / Arantxa Ugartetxea et al. . En: Ikastaria, Cuadernos de Educación / Eusko ikaskuntza. - Donostia - Nº 13 (2004)

Felicidades ós organizadores, fora bén agradable descobrir o Brasil dos bascos da vosa mán.

Gure forokide kartzelaratuetako batek, Miriam Camposek (Udalbiltzakoa), gutun bat bidaldu dezta. Zuei buruzko aipamenak dagozenez, zuzena begittantzen jata zuekin konpartitzea.

Soto del Relax, Otsailak 8

Aupa Oier!

Zer moduz zabiltza? Hemendik neukan zure gutuna bueltak ematen aspaldi eta gaur berriro hartu dut, irakurri eta txaboloan jezarri naiz leihoaren aurrean erantzuteko prest.

Egun polita egiten du, eguzkitsua, baina patioan egon beharrean txaboloan gelditu behar, parteak ari garelako kunplitzen: larunbatetik astelehen goizerarte txapatuta gaude eta bisitetarako baino ez gara ateratzen. Horregaitik, denboran ongi planifikatu beharra dago. Eta igande goiz hau zurekin pasatzea deliberatu dut.

Esan bezala, zure eskutitza berrirakurtzean benetan harrotasun izpi bat somatu zaidala aurpegian, izan ere ikaragarria da Diaspora Vascan egin duzuen lana, eta lan kolektibo horri nire ekarpen xumea egitea harro egoteko modukoa da. Eta oraintxe bertan, imajinatzen dut, indarrez eta ilusioz beteko duzuela ordenagailuko aurreko orduak, ezta? Hemendik ere, nahiz eta erabiltzen ditugun bitartekoak askoz "zerbantinoagoak" izan, ilusio eta itxaropena ez zaigu falta.

Itxaropena gure herriko etorkizunaz, natez ere, eta horretan, zorionez, Euskal Herria oso emankorra da. Sotoko patioan zehar buelta amaigabeak ematen ari garela, askotan politikagintzari ekiten diogu, nahiz eta geihenetan "mihingainaren ariketa" soila izan politikagintza baino, hain dira eskasak hona ailegatzen zaizkigun informazioak. Egia da bai euskal prentsa atzerapenarekin etortzen zaigula eta Espainiako telediarioekin kutsatuta gaudela. Egia da baita ere harresi alde hauetatik ezin dugula sentitu kalean nabaritu daiteken giroa. BAina behintzat gauzak perspektibarekin ikusteko aukerak ditugula esan dezakegu (beti alde positiboa bilatu behar da!!).

Aguan astrategia elektoral hutsean geldituko da, baina benetan oso baikortzat hartzen dudala Euskal Herriko alderdi abertzaleen artean irekitako dinamika. Baita eraikitzen ari diren foro desberdinak ere: EHko Foro Sozialaz hasita, edota ipar EHn mugitzen ari den Batera plataforma, Nazio Eztabaidaguneaz jarraituta, eta zergatik ez? Ibarretxe planaren inguruan irekitako eztabaida. Mintzaldi guzti horietatik ziur naiz zenbait fruitu atarako direla.

Eta atara behar da, ezin zepaitugu beste hainbat hamarkada egon gatazka etengabe honetan. Ikusi besterik ez dago euskal preso politikoen kolektiboa gaur egun duela hamarkada batzuenarekin alderatuta. Gaur egun, sektore eta arlo oso anitzak eta bitarteko desberdinak erabilita baina beti ere gure herria defenditzeagatik edo EHren alde egiteagatik egiten gaituzte preso. Aitzakia ez da geihagorik borroka armatua, izan ere aitzaki hori erabilita, zenbat denbora egon daiteke estatua euskaldunak atxilotzen?

Zintzoki uste dut ez direla jabetzen haien errepresioak gogortzen gaituela, gogorrago egin dituela gure konbikzioak. Eta Xarlok, berarekin egon nintzen azkenengoan horma honen alde honetan, esan zidan bezala, inoiz ez da berandu zerbait ikasteko. Xarlo ere (beste hainbat gudari bezala) dignitatearen eredu.

Hori bai, pentsatzen bazenuten bizio txarrak alboratuko zituela gure hazparnatarrak, oker zineten. PAtiotik ibiltzea ez du maite eta sinketa egitea ere ez daki oso ongi zer den (kar, kar). Hori bai, bere moduloko kideek aipatu didaten legez ordenagailurik gabe baina hor dabil jotake idatzi eta idatzi berre zigarro paketetik inoiz oso hurrun joan gabe.

Beno, egia esan, aukera haundirik ere ez digute ematen Soto honetan, izan ere eskulanetako tailerrera galerazi digute joatea eta baita polikiroldegira. Egun osoa modulotik patiora eta alderantziz ematen dugu eta zaila suertatzen da batzutan dinamika propio bat lantzea. Hala ere, badakizu, kartzelan "denbora daukazula" mito bat baino ez da, egunaren azkenean beti denbora faltatzen baitzaizu nahi duzun guztia egiteko. Ni oraintxe bertan UNEDen matrikulatu naiz eta nahiz eta liburuak oraindik ez etorri, moldatu naiz nola edo hala zientzia politikaren ikasgai bat egiteko orain otsailean.

Idaztea gustoko baduzu ere, inoiz ez zaizu lana faltako. Hemen, ezinezkoa da korrespondentziarekin egunean izatea. Zuk ideia bat egiteko: Urtarriletik hona ia 80 gutun jaso ditut, eta hoiek gabonetakoak soilik! Horregatik ia ia "eskertzen" dugu asteburuak txapatuta egotea!!

BEno Oier, agur pila Diaspora Vascako partaide eta lagun guztientzat. Eutsi gogor lanari eta ez etsi!

Muxutxuek,

Miriam Campos Euskal Preso Politikoa Carcel Madrid V - Modulo 12 Carretera Comarcal 611 Soto del Real 28791 Madrid (España)

Lehengo egunean Soto del Relaxetik etorri zitzaidan Xabier Alegriaren gutuna (Udalbiltza auziarengaitik preso politikoa). Zuentzat, diasporako euskaldunentzat, ba da zatitxo bat, eta hamentxe doa.

"(...) Ordenagailuari oporralditxoa emanik eskuz idaztearen sentsazioak berreskuratzea ez dela makala. HEmen halabeharrez berreskuratu diagu esku-jarioa baina idazkera petral eta traketsa konpontzerik ez zegok. Txikitan kaligrafia gainditu arren. Baina hori, gure adinean, aurrehistorian kokatu beharreko kontuak dituk. Ameriketako euskaldunekin irekitako komunikazio bide berri hoiek garrantzi handia ditek eta zaindu beharrekoak dituk. Baina ez al dek ailegatu garaia mintza-praktika horretatik garapen praktikara igarotzeko? Sare horretan ari direnen artean ez al zegok modurik udan 10-12 lagun, Ameriketako euskaldunak, Euskal Herrira etor daitezen, euskara ikasteari ekin eta nahi izanez gero, bertan urtebete pasa dezaten moduko "beka herritarrak" sortzeko' Xarlorekin aste batzuk pasatu dizkiat hementxe, Sotoko 8 moduloan eta hori ere behin baino geihagotan esaten nioan harreman horiek sendotzeko bide bakarra eraginkortasuna eta eskaintza gaitasuna frogatzea dela. Badakik hemendik esatea erreza dela, dohainik. Guk "oporretan" jarraituko diagu eta. BAina urratsik eman beharra zegok, sarean harrapatuta gera ez gaitezen, diskurso instituzional hutsal horri diskurtso berri-jatorragorik erantsita baino besterik gabe hitzen morroi eta teoria politen idealismoaren menpeko. Xarlori (osaba diagu orain! kartzelatik atera berri hementxe "ahaztu" baitzitzaion bihotz puxkarik) besarkada handia igorriok, sarearen bidez bada ere, berotasunik helduko zaiok eta. (...)"

Hortxe ba Xabier Alegriaren zuendako hitzak. Jaso ezak ba Xarlo momentuz ziber-besarkada, harik eta Hazparnen zuzenekoa eman ahal izan arte (Xabierrena eta neurea batera: kontuz! ito egingo haut eta). Gogoetarik egin nahi izan ezkero honi buruz, edo baita Xabierri hitz batzu helarazi, bota itzazue foro honetara bertara, eta bidaliko dizkiot. Eta jakizue noski Xabierrek poz-pozik jasoko dituela posta arruntez zuen berbak, are geihago urrunetik badatoz. Hain da handia isolamentua eta bakardadea hormigoizko hormatzar alu hoien artean! Bere helbidea:

Xabier Alegria Loinaz

Carcel Madrid-V

Comarcal 611

Soto del Real 28791 - Madrid

(España)

Miriam Camposen gutuna (Udalbiltza auziarengaitik kartzelaratuta). Diasporarekin konpoartitzekua.

*********************

Soton, 04-VI-21.

Kaixo Oier!

Zer moduz ari zara? Imajinatzen dut urtearen sasoi honetan Lekeition ederto egon behar dela ezta? Hemen ere "txarto" ez gabiltza, geure buruari esker kriston indarra ataratzen baitugu egoeretara moldatzeko. Eta hemen duela aste dexente udara ailegatu denez "oporretan" egoteko sentsazioa daukagu, sinisten al duzu? BAi bai mutil, hala da. Ekainaren lehenengo astean azterketak bukatu (Soziologian matrikulatu nintzen UNEDen, UPVn debekatu baitziguten) eta geroztik moduloko patioan gabiltza gure "solarium" propioa antolatzen. "Kit" osoa daukagu: esterila, toalla, bronzeatzekoa... eta guk landutako dutxa kaseroekin udal-piszinetan egoteko ilusioa egiten dugu. Kontsolatzen ez dena...

Hala ere, badakizu, beste gauza batzuetarako oporrik ezin dugu hartu eta borroka desberdinak eramaten ditugu aurrera, beti ere hemen ditugun bitarteko urriekin: isolamendu eta bakartze politika astero salatzen dugu zuzendaritzari bidalitako idqazkien bidez eta enkartelada egiten. BArau rotatibo delako hori ari gara ere betetzen. Dispertsioa eta horrek ekartzen duen ondorioa (istripuak, hilketak) hilean behin edo salatzen dugu; baita preso gaixo eta 3/4ak beteta daukatenak kaleratzeko eskaera...

BAtzutan pentsatzen dut bitxia dela bizitzaren komeri hau: urteetan presoen aldeko ekintzetan parte hartzen eta orain barrutik ezagutzea eta burutzea tokatzen zait. Edozein kasiutan, barruko perspektibak hainbat egiaztapen hobeto ezagutzeko aukera ematen dizu; esate baterako kolektiboaren aniztasunaren egiaztapena. Azken finean harresien alde honetan elkartu garen guztiok Euskal Herriaren alde egiteagatik gaude preso, bakoitzak bere lana oso esparru desberdinetan eta bitarteko ezberdinekin burutu duelarik. Sotoko kartzekak zerbait "ona" baldin badauka, hemendik jende anitza pasatzen dela ikustea da. Eta honek ahalbidetzen zaitu bizipen oso desberdinak ezagutzeko, motibazio desberdinak izan dituztenak, urtetako miliutantziua daukatenak... eta benetan, guztiengandik pilo bat ikasteko aukera paregabea izan dut hemen. Euskal Herriaren errealitatearen dinamika besain anitza da kolektiboa. Ezberdina baita ere bada ikustea gutariko batzuk epe labur batetan (nahiz eta urte batzuk izan) kalean egongo garela berriro; beste batzuk aldiz gatazkaren konponbidearekin atarako dira soilik.

Etya hauxe, hain zuzen, da beste egiaztapen nagusi bat: erreperesaliatu politikoen egoera konpondko da soilik gure herriaren etorkizuna konponbide politikoan sartuko den unean, hots, amnistia soilik etorriko dela gatazkaren konponbidearekin. Honegaitik, horren garrantzitsua iruditzen zait (beti iruditu zait) Euskal Herriaren egoera kanpora ataratzea. Gurekin bat egiteko ezagutu behar gaituztelako lehenengo.

Eta hoprregaitik diasporaren guneetatik egioten ari zareten lana horren funtsezkoa da. Primeran iruditzen zait nire (gure) gutunetatik atara daiteken apurra zabaltzea gure errealitatearen hedapenean bait datza gure indarra. Beti esan dizut sinisten dudala egiten ari zaren/zareten ahaleginean eta zuk esaten duzun moduan fruituak hor ari dira pixkanaka ugaltzen.

Egun hauetan ospatu berri da NABOko aurtengo edizioa, ezta? Honelako bilguneak aproposenak izan beharko ziren EHren inguruko informazioa zabaltzeko, eta ez soilik musean aritzeko. Badakit zaila izan behar dela "politika" (hitz potoloekin esanda) sartzea horrelako lekuetan. Baina zertan ari gara? Guk ez dugu nahi atzerrian Euskal Herriaren "irudi erromantikoarekin" soilik gelditzea, edo bai? Honegaitik, gure euskal-amerikar lagunal ezarrita dauden "instituzio" horretan inziditzeko bidea asmatu beharko zuten, ez uste? Agian, aspaldi komentatu zenidan bezala, proiektuan zegoen elkarte hori egiten; agian horrekin batera sarea zabaltzen; agian Euskal Ikasketen Zentroetan (Renon?) edota euskal etxeetan hitzaldiak ematen... Baina dudarik gabe haiek bihurtu behar dira protagonista. Eta Estatu Batuak aipatu ditut aurten izango dituzten hauteskundeetan Administrazioa eskuz aldatzeko aukeran baitaude eta, who knows? BAliteko hurrengo administrazioarekin aukera gehiago izatea gure herri txiki hontaz interesa izan dezaten. Baina zalantzarik gabe jarrera berdina bultzatu beharko litzateke diaspora kokatuta dagoen herrialde guztietatik, ez uste?

Beno, eta hitzaldiei buruz mintzatzen, joan al zinen Eslovakiara azkenean? Zer moduz bertakoeesperientzia? Aukerak harremanetan jarraitzeko? BEno, ikusten duzunez kriston interesaekin jarraitzen ditut zuen urratsak. Eta zihur izan kaleratzen nautenean (edozein unetan dela) grina berarekin jaraituko dugula harremanetan.

AUPA ZUEK! Musu pila banatu zerrendan zehar nire partez. Zu asxko zaindu eta gogo berdinarekin jarraitu.

Miriam.

Oharra: aukera baduzu, Xarlori muxutxu batzu bidali nire partez.

Oharra 2. aspaldi Daniel Bilbaori idatzi nion; jakin ahal duzu ea ailegatu zitzaion gutuna?

I - VISHAMARÍA

Lehenengo paradia Villamaria (Cordoba) izan zan, azaroaren lehenengo astean. Han Semana Vasca egiten zan aurten (urtero euskal etxe batek antolatzen dau). Bertan euskaldun hegoamerikarren munduan murgildu nintzan. Oso oso interesgarrixa, eta harrituta geratu nintzan, ni eta EHtik joandako beste batzu, han zegoan jende gazte piloarekin. Pasioa, eta ez bakarrik ondo pasatu eta ligatzekoa (hori bebai eh? ta asko gainera), baizik eta euskal gauzei buruzko benetako interesa, eta ikasteko gogoa.

Baita jakinmina be, Euskal Etxe ofizialen kanalen bitartez asetu ezin leikeen jakinmina. "Zer gertatzen da EHko gatazkan? Zelan lagundu geinke?". Jakingo dozuenez, ni "Euskal Diaspora" talde ez-ofizialaren partaidea naiz, eta bertan era zabal baten diskutitzen dogu gai guztiei buruz, politikoak barne. Bueno, ba han Argentina eta inguruko herrialde guztietako Euskal Etxe ofizialetako ordezkari pilo bat zegoazeen, 2000 bat guztira. Ba bueno: hamarnaka etortzen jakuzen agur egitera, gure aktibidadean animoak emotera, etabar... eta euren Euskal Etxeetako fosilizazioaz, EAEko Jaurlaritzarekiko menpekotasunaz eta burokratizazioaz kejatzera.

Herri geihenetan euskal etxe bi dagoz, desadostasunen ostean banatutakoak. Leku batzutan hiru bebai. Desadostasunen unetan gauza politikoak dagoz normalean (aparte, vasco-navarro, vasco-frances, vasco-vasco... eta halakoak; orain ez nabil horri buruz). Eta noski, EAEko Jaurlaritzak batzuei bai emoten detze dirua, beste batzuei ez... irizpide oso eztabaidatuekin.

Azkenaldian, EAEko Jaurlaritzak bultzatuta, Euskal Etxeak "enpresa txiki" kontsideratu nahi dira, eta irizpide enpresarialekin kudeatu. Sozio asko honen kontra dagoz, zuzendaritza postuetan "pegatuta" dagozen klanen faborezkoa izango dalako, ta...

Ikusten dozuen modura, kristoren putetxea. Putetxe oso interesgarria.

Neri inpresiño hauxe emon zestan: EAEko PNVko Jaurlaritzak goitik behera kontrolatu daben mundua da Euskal Etxeena. Komunikatzeko ezintasunaz eta isolamendu informatiboaz baliatuta (igual konszienteki ez: nik ez dot esango hain maltzurrak diranik Amatiño eta bere lagunak). Azkenaldian baina, teknologia barrixak dirala ta, diasporako euskaldunak espabilatzen dihardue. Eta galderak egiten hasi dira, eta jakinmina dake, eta euskal presoak sustengatzea nahi dabe, eta ez detze lagatzen, eta zergaitik galdetzen dabe, eta... Bueno, imajinatu.

Azkenaldian, adibidez oso erreta dagoz gauza batekin. Entzungo zenduen ba, Euskal Etxeetan arau bat egon ohi dala, politikaz eta erlijioaz berba ezin dala egin. Ba arau hori erabili izan da azken urteetan gazteei ezetz esatzeko, Batasuna ilegalizatzearen kontrako ekimen bat egin nahi bazeben, edo presoei buruz zeozer, edo ezker abertzalearekin loturia zeukan edozein erreibindikazio etara nahi bazeben. Bueno. Ba oin, hainbeste ekitaldi egin dira Ibarretxe plana Euskal Etxeetan aurkezteko, eta orduan, ba... jendeak esaten dau: "Ez genduan esan ba politikaz ezin zala berba egin? Baina hau ez da ba politika? Orduan... kontua da politikan gauza batzuei buruz baino ezin dala egin? Aaaah...". Jendea ez da tontua, eta esandako moduan, pizkaka esnatzen ari da.

Halan, adibidez, Villamariako Euskal Asteko ekitaldi baten, aurkezleak hankasartu bat egin zeban. Antolatzaileok antza danez, genealogia zerbitzu informatikoren bat ipini zeben, jendeak erabiltzeko, "para que puedan buscar el origen de los apellidos vascos y otros apellidos españoles". Halako beste pare bat patinazo egin zituan aurkezleak, eta dantzari euskal-argentinar gazte bat igo zan agertokira, mikrofonoa hartu eta errespetu osoz akatsak zuzendu zetsazen aurkezleari -protokoloa guztiz apurtuz-. Bide batez, EHri buruzko pare bat azalpen orokor emon zituan (estadu bitan gagozela etabar, ez zan oso iraultzailea izan bez). Gero bajatu zan agertokitik, eta kito. Ba jakingo bazendue zelako eskandalua montau zeben Euskal Etxeko zuzendaritzakoak...

Neretako esanguratsuena, dantzari gaztetxo bat igo, hori egiteko adorea izatea, eta jendeak txaloka hartzea izan zan. Hori lehen ez ei zan gertatzen.

Bueno, Villamarian hauxe izan zan panorama orokorra. Bestalde jai giroa mundiala zan, bazkariak, musika, kalean... herri txiki bat da (40.000 bat biztanle?) eta Euskal Astea egun hoietako gertakari nagusia zan bertan. Kontizu, euskaldunak ez ziranak bebai erakartzeko modukoa. Gu "Euskal Diaspora" taldekoak batera ibiltzen ginan aldea guztietara, eta gure artean ezagutzea ta kontuak esatea izan zan onena, neretako.

Arratsalde baten estantzia batera joan ginan, gure lagun baten familiarena. Estantziak hango basarriak dira. Piso bateko etxe multzoa, zahar-zaharra eta gainera zaharkitua... hormak lizunduta... ateak ugartuta... jardiña zaindu barik... oso oso polita, era dekadente baten ulertuta. Hormetan: Arana'tar Sabinen argazki marroia... "Euzkadi"ko ikur erdi ustelak nunnahi, obus bat... kutxa bat... Baitxa gaztandegi zahar bat -aintzinako euren bizimodua- bere lurpeko tunelak inundauta.

Izan be, pampetako lurrak basamortua badirurie be, azpian ura dago, superfizietik oso hurran gainera ("napas"). Orduan, terrenoak egiten daben edozein sakunean, ur potzua egiten da; eta gaztandegiko subterraneoak aspalditik ez diranez drenatzen... ba bi metro ur.

Nere asmoa pampetatik noraezean ibiltzea zan, egunen baten, igual udabarrixa zala aprobetxauta, izarrak ikusteko (cruz del sur ikusteko amorrauta joan nintzan eta ez neban ba ikusi). Hala esan netzen estantziakoei, eta: "Che, loco! No sabés que acá hay pumas?". Pumak????!!!! Eta gainera tarantulak. Beraz nere bidai guztian sabaipean lo egitea erabagi neban, eta hala izan zan.

Eta hala izan ziran lehenengo egunak, hiru edo lau. Hiru aste egon nintzan gero...! Gero Txilera joango nintzan (Santiago eta "selva fría", Osorno aldean), gero La Pampara, gero Uruguayera (Montevideotik Punta del Estera) eta azkenik Buenos Airesetara.

II - TXILE

Txileko Santiagoko nere lagun euskaldunak diru asko dauka. Bere etxean euki ninduan maharaja baten modura, eta etxean egun batean baino ez genduan bazkaldu. Beti jatetxe elegantetan. Izan be, guretako oso merkea da Txile, ez Argentina besain exajeratua, baina kriston bazkarixa jan zeinke kartan aukeratuta, 15 bat eurotan. Bereziki goguan dakaraz Gonzalon etxe onduan jan nebazen "macha" batzu, halako txirla haundi eder batzu, gaztaia gañetik eta laban gratiñauta. Platerkada bitxan etaratzen zitxuezen, batian kabidu ez, eta gañera hain ziran haudixak ze, platera bukatu orduko hotzitxuta zeuazen. Lau orloko(eta gañera lagunak pagauta). Horren aurretik arto zopia jan neban, hango jateko tradizionala (pobrien jatekua: ez zeben ulertzen zeaitxik eskatzen neban kartan hain gauza karu eta "elegantiak" eonda) eta uste dot Ameriketan egon naizen hiru aste hauetan jaoten gauzarik onena berau izan zala.

Santiagoko lagun honen etxe ederrian otsein bat dake, Paulina, maputxe eder ederra. Han banengo berakin ezkontzeko eskatuko netzake bere aitxari (hala funtzionatzen dau han). Baña eztakit baimena emongo ete zestan, zeaitxik eze bere tribuko "lonco" edo buruzagixa da, bere ohitxura guztiak jagoteko arduraduna, ta... Gainera hiru eguneko bidaixa ein biako neban Txile aldeko Andietan, Paulinaren herrira heldu ahal izateko. En fin, berari baimena eskatuta, oso lotsatixa zan ta, bere ondoan jarri eta bere ahots ederra grabatziakin konformau nintzan. Ipoin bat kontatu zestan, lehenengo gazteleraz (nik ulertzeko) eta gero mapu'dungun-ez (horixe da ta maputxien hizkuntzian izena). Bere kulturiakin lotsatuta bizi dira maputxe gehixenak, benetan sinistuta dauke konkistatzalliak sartutako idea bat, maputxiak ("indixuak") zikiñak, mozkorrak eta artaburuak dirazela. Orduan oso gauza kurioso eta tristia gertatzen da: guztiz indixo arpegixa dakan jentia ikusten dozu, esaten "ez, ez, ni ez naiz indixua eh?" euren burua ukatzen. Ze, esan bihar dot Txilen askoz be heredentzixa indigena asko daola, konkistatzalliak gehixago nahastau zirala bertokuekin Argentinan baino. Orduan, nere lagunak hala eskatuta, euskal kulturiari buruz berba egin netzan, eta hamen daon bizinahixari buruz, eta burrukia... berandako kuriosua zan, oso kuriosua, jabetu zaitxie, maputxe herrixa euskal herrixa baño hamar aldiz haundixagua da, eta mapudungun'dunak (hiztunak) euskaldunak baño askoz be gehixao dira. Eurak euren kulturia baña, kultura txikitzat dake, eta beraz garrantzi bakotzat. Eta eurena baño txikixaua zan batek hainbeste balore emotia bere buruari... hori kuriosua zan berandako, eta lagungarrixa. Izan be, neska honek hizkuntzia galdu zeban umetan eta oin berrikasten dago.

Hauxe izan zan nere Santiagoko esperientzia nagusia. Erdiko bulego kale haundixetatik be egin genduan osteratxua, baña bueno, ez nintzan bertoko jentiakin egon, nere lagunak "monopolizau" eitxen ninduan ta. Ah! Bere etxian geuazela, piszinatik urten eta, nun etaratze eztan revolver bat, "Eibar" markiakin. Zahar zaharra zan, han ibili nintzan buelta bueltaka, baña ezin izan netzan markarik topau. Argazkixak etara netsatzen hamen erakusteko, baña galdu eiatazen. Eta hori, bueltatxo bat ein neban zentrutik esandako moduan, "zumardi zabalak" susmatzeko, eta "el cerro de santiago"ra igo bebai. Bistia kristona. Hori bai, tarantulak egon bia dirazela ta, errepidetik urten bez.

Bueno, handik pare bat egun egon eta hegoalderutz joan ginan laguna eta bixok. Talca herrixan geratu eta lo, eta bertoko jaki tipiko batzu jan (charquicán) eta edarixak eran (vaina, cola de mono...) genduzen Claudio beste lagun euskaldun baten etxian. Bixamonian segi, eta Osorno aldian geratu giñan, Ande mendixetan sartuta. Puyehue (angula-leku, mapudungunez) parke naturalian sartu giñan, eta hango aintzira eta sumendixen artian leku guztiz basati horretan egon giñan lau bat egun. Zoragarri-zoragarrixa, hango udabarrixa, ura, baso berdia, masmarik ez -bape-, bolkan baltzak, puntan laño tartian galtzen zirala... Ez daukat ahazteko, ez. Gogoan hartu bihar! argazki danak galdu nebazen eta.

III - MORRONTZIA

Ameriketako euskaldunekin egon nintzaneko gauza harrigarrixenetako bat morrontzia aurrez aurre ikustia izan zan. Goguan daukat Pampan, Euskal Herrixan orain dala 200 bat urte moduan sentidu nintzala. Etxe aberatsetan, noski.

Badakizue aintziñan EH’ko basarrixetan nahikua normala izaten zala morroiak edo otseiñak izatia etxian, azkenian norbere familixako baten modura bihurtzen ziranak. Hauek normalian beste etxe batzutatik bialdutakoak izaten ziran, gurasuak ezin zebezelako mantendu. Oin: beste gauza bat zan aberats batek bere aziendak jagoteko enplegatzen zittuan morroiak (beharbada beste izenen bat izango zeben?). Hauxe zan Pampako estantzia baten begi bistan ikusi genduana: aberatsak (literalki) bere morroiekin (familixa oso bat) zeuken errelaziño ixa feudala.

Estanziero baten semea ezagutzen genduan gu. Eibartarren ondorengua, Osa abizenekoa. Hantxe jaixuak danak. Aintziñan hantxe bizi izan ziran, eta seguraski han egin zeben euren dirutzia aberiekin, esnia eta gaztaiakin... Baina orain inguruko hiri haundira aldatuta zeguazen danak. Aitxitxa estantziero txapeldunaren seme guztiak kalian hazittakuak ziran, euren karreria eta lanpostu onarekin, eta estantzixara asteburu pasan joaten ziran. Aurreko baten azaldu neban, piso bakarreko etxe ilun eder dekadentea, xume xamarra, luxu bakua, pintxura horittu eta deskaskarillatuko hormekin, Sabino Arrainaren argazki marroittuak eta ikurriña lizundutakuak gelen illunpetan, kanpuan Pampako eguzki bildurgarrixak yuyo edo bedartxo guztiak jo-ta-kiskaldu biharrian.

Hasieran itxuraz danak bardinak ziran. Morrosko haundi txapeldun bat, izardi baten “asado” hori prestatzen zeguana, Osa zaharra bere txapel eta alkondara zikiñakin, han ingurutik etorrittako beste hiru estantziero, bere edadekuak baina harek bai EH’n jaixuak (abadiñarra, berastegiarra...), han bueltaka zebizen ume batzu... Baina laster hasi giñan jabetzen han “desberdintasun” bat zeguala. Inork ez zeskuan aurkeztu sukaldian zeguazen andra batzu, landalan, klin klan klon plater eta lapiko hotsakin. Morrosko txapeldun hori zaharraren ondotik ez zan aldentzen: Osa nora juan, bera atzetik, eta beti isilik. Halako baten mahai ikaraharri haundi baten jartzen gara danok... ¿danok? Ez, etxe hartan ba zan nik ikusi ez neban jenderik. Ez pentsatu mahaixa elegantia zanik. Ez, mahai itzala zan, sendua, ehun killo izango zittuan. Gainetik halako hule zahar bat, ogi apurrekin, boligrafuekin, periodiko batekin... etxe normal bateko sukaldeko mahaixa. Jarri, eta hantxe agertzen da sukaldeko jentia, lapikuekin, ensaladerekin... gu danok, aberatsak eta euren lagunok, jarritta eta morroiak zerbitzen. Goguan daukat aho zabalik geratu nintzala, izugarri egoera bortitza zan neretako, baina nere ingurura begiratu eta bestiak normal-normal ikustian, ba... ixi eta segi. Errege baten “campechanía” hori etortzen jata orain gogora, oso hurrekua eta oso humanua, baina ni errege eta hi morroi. Oso fuertia, aizue, ni ez nago usatuta halakuekin.

En fin, gu ba, gure gauzetaz berbetan jarraittu genduan, EH’taz etabar, eta azken detalle bat esatiarren, atentziñua deittu zestan bereziki honek: morrosko txapelduna Osa zaharraren ondotik despegatu barik zeguan, esandako moduan, eta edarontzixa hutsik. Pentsatuko dozue: “Ah, orduan morroia jaiki eta basua bete zetsan”. Ba ez, esaten detzuet giro campechanoa zala nagusi. Informala. Zaharrak edarontzixa hartu, eta gurekin berba egittiari laga barik, morroiari basuarekin kiñu bat egin zetsan. Nahiz eta jaunak Quilmes botillia bere ondo-onduan euki (eskua luzatu besterik ez zeban bihar!), morrosko txapelduna jaiki eta mahaiko beste puntatik etorri zan jaunaren ondora, edarontzixa zerbezaz bete eta bestioi eskindu. Ni halako vertigo batek hartuta moduan nenbilen nere kautan (“Baina hi nun sartu haiz Oier?”).

Lau bat egunian irakorri dot Juan Antonio Mogelen "Peru Abarka", Eginek etaratako liburu sortako ediziñuan. ¡Zelako denporapasa ederra! Liburu moduan ez dauka ezer, hainbestetan irakorri izan doten moduan. Barregarrixa be ba da, hori ezin ukatu, eta bapatekotasunaren xarmia badauka (igual asko landutakua da, badakit: "cuidadamente descuidado"...). Baina tipo honen beste idazkixekin modura, altxor bat da hizkuntza maillan.

Adibidez, irakurtaldi honetan etaratako detalle batzu, eta ondorixuak:

1. - Peru Abarka basarrittarra Mogelen "alter ego"a dala dirudi: garbizalia, hiperfededuna, ohittura zaharren defendatzaillia... Hala, bere solaskidiaren ahuan jartzen dittu mordoillokeri eta erderakada guztiak, eta liburuan letra etziñaz markatzen dittu. Oso kuriosua da XVIII mendiaren amaierako Markina baten zeintzuk berbok seiñalatzen dittuazen Mogelek erderakada modura: - "Biajon" dagijala nire erriko "barberubak". - Zuk emoten deutsazu "labañia"ren izena gure arpegijak apaindu ta garbituteko "erremientiari", ta obeto izentauko zenduke garbitzalle edo apainkinaren berbiaz. - Zer esango leuke "bentera" ta bere "serbitzarijak" balenzube niri diraustazuna? - "Menturaz" sartuko nabeela "preso". Beraz gaur egunian supereuskaldun modura daukaguzen "bejondeizula", "labana", "zerbitzari", "menturaz"... Mogel bizi zan denporan sartu barriko berba arrotzak zirala. Zelakuak dirazen gauzak...
2. - Oiartzun aldeko indigenekin askotan ibiltzen naiz azkenaldixan, eta aspaldi konturatu naiz han esaten daben esamolde batez, orain arte ez nebana sekulan entzun: "Kontuki dazu jaka hau", edo "Deiki nazu biyar", edo... zera esateko, "zaindu egidazu jaka hau" eta "deitu nazazu bixar". Eta ez nekixan nundik datorren esamoldia. Ba, hona nun topatu doten Peru Abarkan behin baino gehixagotan: "Gau on bat igaro egizu, eta dei egikedazu, ez ollarraren goxeko soñuban, ta bai eguna zerbait argituta". Dirudixanez, dei egikedazu = deikidazu. Hala eta guzti be, ez dakit esamolde hau zein neurrittararte zeguan zabalduta euskal herrixetan lehen, eta gaur egunian Oiartzundik aparte beste inun erabiltzen dan.
3. - Itxuraz, gure "laga" (utzi) berbiaren aurrekarixa dago hamen bebai. Bertsotxo batzu dagoz, liñuaren biharrak esplikatzen, eta euretako bat: Tris traska dirautsagu erruki bagarik isten ezdeutsagula guk azur osorik ispi txar ta erbatzak jakoz ateratzen eta largaten deusku guroguna egiten. Beraz "larga" aintzinako gazteleratik letorke bebai, alkondara ("Don Quijote vestía una larga alcándora blanca...") edo makina ("Se acercaba por el camino una máquina de ovejas...") berba supereuskaldunen modura. Kuriosua.
4. - Babak, indabak, india-babak, indiarrak, "indarrak"... Eibarren eta Lea-Artibai honetan kakanahaste majua dago legumbre hauen izenarekin, eta jatorrixarekin. "Gure nekiagaz dator garija, dator artua, datoz baba, irar, indirar, garagar, olo ta jankai guztijak". Ondo bereiztuta datoz hamen babia, irarra eta indirarrak. Argixago ezin.
5. - Hasieran pentsatzen neban Mogelen idazkeria "palabra de ley" izango zala, hau da, Markinako euskalkixaren islada fidela izango zala, eta beraz Eibarkuarekin oso lotuta. Baina liburuaren amaieran Dr. Mogel Mr. Hyde bihurtzen da, eta bere larramendizaletasuna agertzen dau maskara barik. Halaxe da, linguistika-fikziñua ariketekin hasten danian, fristi ta patarixen izenak etimologikoki aztertzen hasten danian: "Mozolua edo motz-ollua da ollo motza, ta agertuten dau bere moztasuna arpegijan". Bufffff! Halako irizpidiekin badabil, ez dakit garbizaletasun patologiko honek kutsatuta ez diran egongo beste datu interesgarri guztiak.
6. - Halan, ez dakit "arbola" berbiari buruz dakarren teorixia zein neurrittararte siñistu. Izan leike Mogelen denporan galtzeko zorixan zeguan arkaismo benetakua, ala berak asmautako garbikerixia. "Zegaitik esan dozu "abe bizi" edo "arbolia"?" "Zaarrai enzun neutseen len abeen izena emoten jakeela orain arbolen izena emoten jajeenai; ta ezun neutsan abade euskera zale bati obeto esaten ebeela. Abarra esaten jakola "abe-adarra" berba laburraguan batuta. Erri askok gordeten ebeela gauza bera euren izenetan: Abadino, Abando; baita Abendaño, Abanzabalegi ta beste etxe askok bere, zeintzubetan abiaren izena emoten jakeen oñian dagozan arbolai".
7. - Eta tira, esan dot moralista kiratsa darixola liburuari. Jaramon haundirik ez detzat egin arlo horri bukaerararte, christiñau ikasbidiaren adibide xelebre bat ikusi doten arte. Maisu Juan mordoillua atso bati putada bat egin detza (hazur bat hautsi eta zorra ordaindu ez), Peru Abarkaren iritzixaren kontran. Honek liburu hasieran hala esaten detza: "jangoikuak zigortuko zaittu". Eta ala gertatzen dan, aguazilla agertzen da . Peruk iges egitten laguntzen detza, eta bere delituak egindako kaltia konpontzeko, abadiarekin konfesatu eta meza baterako dirua emoteko konpromezua hartzen dau Maisu Juanek. Peru, jangoikuaren aldekua beti, konforme geratzen da Maisu Juan bide onetik juaten ikustian. Konforme?????? Ha zelako soluziñua gero! Atso gaixua bere ausittako hazurrarekin, eta diru barik, eta... bestia elizara juan bere burua garbitzera???? Hauxe bihar genduan bakarrik.

Hauxe daukat komentatzeko liburu interesgarri honengaittik. Inork irakorri ba dau, zer deritxo? Batez be fidagarritasun linguistikua interesatzen jata.

Euskal eta espainiar estolderixa barrutiko bidai aluzinatua hamen bukatzen da, bapatian. Halako baten, patixuan gagozela, abixu bat: lokutorixora juateko. Urdiñen batek agente judiziala dala diñotsa Pablori. Modulotik urten eta kartzeleruak hiri triste hartako pasilloetatik garoiez. Ni ez naiz ohartzen ezertaz, Pablok ba daukaz gertatuko danaren susmuak. Papelak emon, “kalera goiaz“, sinatu, halako baten dana oso bizkor gertatzen da: nere lehenengo pentsamentua “garbitxutako erropa bustixak ziegan txintxilizk dagoz; ez jataz sikatu ondiok“; kartzeleruen tratua leuntzen da, gure barkamena jaso nahi izango baleukie legez; pasillo hutsak eta ziegia guretako bakarrik zabaltzen da, zeldan sartu eta dana plastikozko zakura, erropa bustixak aparteko poltsan, patixora barriro eta lagunen billa, justo justo besarkadak eta agurrak esateko denporaz, tristetasun eta alaitxasuna batera (gu juan baina eurak geratu)... Matienzori motxillia emoten detzat, berak ez daka eta ezin detze kanpotik ekarri. Kanporako bidia luzia da, milla ate pasatu, gure “pertenentzixak“ hartzeko zain, diruak, lorratzak... eta halako baten azken atia ziharkatu, eta kanpuan gagoz, toki ezezagun baten. Harrerako aretua haundi haundixa da, garbixa, brillantia, landariekin... ederra aldia barruakin. Illunabar zoragarrixa, argi gorri-gorrixa leiho haundixetatik sartzen da; bi garbitzaile eta gu gagoz bakarrik... Illuntzeko zortzirak ingurua da, eta telefonora goiaz. Familixakuak gu baino lehenago jakin dabe kanpora goiazela eta bidian dagoz Pabloren anai eta lagun bat gure billa...

Datozen egunetan herrira heldu, kalian kartelak ikusi, lagunen ongietorrixa gaztetxian... emoziño bizi bizixa, eta berbarik ez erantzuteko. Kaleko lehenengo pasiuak mundura jaixobarriko batenak diraz. Begixak zabal-zabalik, eskiña bakotxaz gozatuz, 100 metruan horma batekin topo ez egittiakin harrittuta. Eta behin eta barriro galderei erantzun. Jendiari inpresiño gehixen egitten ari jakona kartzela barruko bizimoduaren kontakizuna da. Baitta ezker abertzaleko jendiari be, nere harridurarako. Bizimodu hau ez da bape ezaguna antza. Biharbada presuak, kartzelan hainbeste urte pasatu eta gero barruko bizitziaz ahaztu nahi dira, ahalik eta lasterren; presuak, barruan dagozen artian, kanpuarekin komunikatzeko aukera oso gitxi dauke, eta eurak kronometratuak, beraz gauzarik urjentienei buruz jardun bihar izaten dabe bakarrik.

Horrengaitik hamentxe doia bidai aluzinante honen kronikia. Garrantzitsua da neretako inframundu horren barri emotia. Ehundaka euskaldun gordetzen daben bizidunen hillobi horren barruko bizitzia apur bat usaintzeko balixo ba dau, ni pozik. Zeaitxik eze, barruan egon ezian eziñezkua da barruko sasibizitzia ondo irudikatzia, hain diraz desberdiñak bertako kodigo eta usarixuak. Era berian esaten da barruan egon danak betirako daukala espetxiarekin lotura bat; hala gertatzen jata neuri bebai, eta zeozelan esateko bertan geratu diranekin konprometiduta sentitzen naiz aurrerantzerako. Harek ziñuan legez:

“Preso egon denaren gogoa gartzelara itzultzen da beti. Kalean juje, fiskal eta abokatuekin gurutzatzen da eta poliziek, identifikatu ez arren, beste inori baino geihago begiratzen diote, bere pausua sosegatua ez delako edo sosegatuegia delako. Bere bihotz barruan betirako kondenatu bat dago“ (Joseba Sarrionaindia)

Ertzaintziaren espedientian orbain bat gara. Mantxa baltza, aurpegi zuri-zuri baten. Polizixa Autonomua, polizixia dan neurrixan, bestiak dauken aje bardin-bardiñak daukazelako. Profesional onak izango dittu, bai. Baiña beste batzuk jotiakin gozatzen dabe; euren dohango iraiñak askotan entzun izan dittudaz nere aurpegixan, borriak emoten daben anonimotasunaz babestuta; guzurrak ahua zabal-zabalik esaten ba dakixe. Mantxa asko daukaz Ertzaintziak bere espedientian, baiña orain arte ez dira asko nabarmendu, inguruak ez zeban laguntzen. Gure kasuarekin hankia mokorrerarte sartu dabe baiña, eta... balio deixala bere ohiko portaeriaren adibide legez. Hau ez da kritika bat; Ertzaintzia ez dot epaittuko madero eta pikoluekin alderatuta. Poliziako bat poliziakua dala erakutsi nahi dot bakarrik: hamen eta Txinan. Gizarte honetan botere ejekutibo-judizial bateratuaren mendian gagoz zihero. Elementu indeseable bat ezabatzeko, terrorismo akusaziñopian jartzia besterik ez dago. Gogora datort XVIgarren mendian auzokidien artian hartu izan ziran mendekuak: zenbat ezinikusi “konpondu“ ziran sorgin akusaziñua egiñaz. Nahikua zan hori opizixo santukuak etorri, zure arerixua erahil eta haren ondasun guztiak suntsitzen ikusteko.

Ertzaintziak arazo bat dauka: ez dakit egixa izango dan edo ez, eta gaiñera ez dezta ardura; baiña kanpotik ikusitta polizixa inefiziente itxuria emoten dau. Ez dittu delitu egilliak atxilotzen, konkretuki euskal gatazkako kale burruketan dabizenak. Behin eta barriro errepikatzen dan kritikia da, batez be espainiar nazionalismo aldetik. Beraz, bere irudi eskas hori kentzeko atxiloketak egittera bultzatuta dagoz. Bardin jako erruduna izan edo ez: edozein harrapatzia da kontua, prentsan azaldu... Ez deixen esan alper batzu dirala. Gure kasua adibide gardena: Hurtado Amezagan istiluak dagozela? Kargatu ba Autonomian eta bide batez gazteren bat atxilotu, gugaitxik ez deixela esan ezer ez dogunik egitten.

Gaur amaittu dot (Urrileko 1ª) Noah Gordonen “El Médico“. Zelako liburu ona! Preso hartu nindutenetik Mark Legazen “Anarkherria“, Gabriel Garcia Marquezen “El amor en los tiempos del cólera“ eta Toti Martínez de Lezearen “La calle de la judería“ jauzi dira. Lehenengo, ETAkuen atzetik hasi ziran; baiña ni ez nintzan arduratu antimilitaristia naizelako. Gero, Jarrai'kuekin sartu ziran; nik ez neban ezer esan, nazionalista ez naizelako. Horren atzetik, Batasunakuak harrapatzen hasi ziran; baiña neri bost, botorik ez bait detzet emoten. Azkenik neure billa etorri dira; bidezkua ez jata irudittu, eta protestaka hasi naiz ¿berandu ete da? Zuen esku dago, isilik jarraittu ala sorgin ehiza hau geratuarazi. Hurrenguan zu izan zeinke.

Jakiña da euskal preso politikuei sakabanatu eta kartzelaz kartzela mobidu egitten gaittuela eten barik. Baiña nik ez nekixan kartzela bakotxeko egotaldixan be takian potian ziegaz ziega aldatzen gaittuela, ezelako azalpen barik noski. Gudu psikologikuan barruan, inestabilidade eta desorientaziñua arma garrantzitsuak diraz urdiñen eskuetan. Guk be, hamen gagozen denpora txikixian, izan dogu hori probatzeko astixa, hainbeste txabolo aldaketa jasanda: Basaurin enfermerixan 1, ingresoko moduluetan 2 eta 3, Burgosen 4, Valdemoron 5, Aranjuezen ingresuetan 6 eta 7, laugarren moduluan 8, hamabigarren moduluan 9. Zu heltzen zara zure plastikozko poltsa haundixakin, eta zure lau gauzatxuak, erropak, liburuak, argazkixak, etabar etara eta atontzen dozuz. Holan, txabolua pizkaka pizkaka “akogedoriago“ bihurtzen dozu, zure gustoko erara apainduz, zure txokua bihurtuz. Baiña halako baten etortzen jatzuz, eta: “¡¡Hartu dana, ba zoiaz!!“ aginduz, dana batu eta poltsara sartu bihar dozu miñutu gitxittan. Batzutan beste kartzela batera zaroie, bestetan espetxe bereko beste modulo edo ziega batera... ezin jakin. Barriro zerotik hasi bihar izaten zara, hasi aurrekuak laga dittuan kakak garbittuz eta segi beste lan guztiekin.... Esaten danez, ziegaren bat garbittu biharra ba dago, kartzeleruak euskaldun bat bertara trasladatzia besterik ez dauke.

Gehixenetan zeozer falta da gaiñera: izarak, koltxoia, erratza, lanbasia... eta jirau egin bihar izaten dira zeozelan. Normalian presuen artian ba dagoz jakintsuren batzuk, horrek gauzok lortzen abillak, eta faboreren baten trukian gura dozuna ekarriko detzuzenak. Goguan daukat Basauriko ingresos moduloko lehenengo ziegatik bigarrengora pasatzian koltxoi bakarra genkala txaboluan, eta bigarrena jiratzen ibili zala Pablo. “Hau zuendako oso egokixa, beittu“ esan zeskuan marrajo batek koltxoi bat ziega huts batetik etarata. Espumazko koltxoia miatu, eta... behian, metxero batekin erreta, letra haundi haundi batzuk: ETA. Guretako egokixa ¡zelan ez!... Goguan daukat bebai Basauritxik kundan eruan bihar gintxuezenian, gu gauzak batzen genguazela, compi guztiak txaboluan atian zain zeguazela, ia zertzuk gauzak (jaboia, edarontzixak, koltxoiak, espillua...) lagatzen genduzen gero eurak hartu eta negozixuak egitteko...

Kartzelan zagozela, kanpuarekiko isolamendua ez da bakarrik telefonuaren eta bisitten arrazionamendua. Hortaz gain, zure familixiak ezin detzu ekarri nahi daben guztia, eta nahi daben momentuan. Paketiak ezin dira sartu bisittan datortzuzen bakotxian; batzutan bai, eta beste batzutan ez, kartzela bakotxaren araberan. Zuk kristalaren atzetik ikusten dozuz paketiarekin, baiña ezingo detzue emon: “Gaur ez da paketerik tokatzen“ esanda atzera botako dabe. Noski, ekartzen detzuen edozer arakatu egitten detzue eta gustatzen ez jakena (aldizkarixak, idazkixak, irratixak... kartzelero arakatzailliaren izorratzeko goguaren araberan) erretenittu egitten detzue. Neuri “...eta kitto!“ herri aldizkarixa kendu zesten adibidez, euskerazko panfleto subertsibua izango balitza legez. Gauzak holan, eskari bat egin dot (instantzixa batez, noski) ekartzen dezten edozer erretenittu baiño lehenago nahixago dotela familixiari momentuan itzultzia. Ez dot nahi gure gauzarik euren esku zikinetan egotia. Hamen Aranjuezen astian behin etorri ahal jatzuz bisittan familixa zuzenekuak. Lagunik ez momentuz, ze talde armatuko kidiak izatia leporatzen dezkuenez, guk lagunen batek bisittatzeko eskarixa egitten badogu lehelengo ha inbestigatu egin bihar dabe. Horregaitxik, lagunen bisittak izan orduko hile batzu errez pasatuko jakuz. Bittartian astian behingo ordubete horrekin konpondu bihar gara. Ba dago aukeria be visavisak egitteko, baiña horretarako geuk eskatu egin bihar dogu, eta nik ez dot oso ondo ulertzen zelan dan.

Politikuok nahikua txarto daukagu Aranjuezen bost miñutuko dei puta bi hoiek egitteko. Telefonoz deitzeko ordutegi bat dago, astelehenetik barixakura 11.00etatik 13.00etara goixez, eta 17.00etatik 19.00etara arratsaldez. Deitzia nahi ba dozu, goixeko edo arratsaldeko lehenengo orduan ziegak zabaltzen diran momentuan aintxitxiketan urten bihar dozu eskillaretan behera, lekua hartzeko. Papel baten ápuntatzen da jendia. Arauak beteta, ordu biko txanda baten 20-24 bat pertsona deitzeko denporia emon biharko leuke. Baiña normalian txanda bakotxian 30 bat preso egoten gara apuntatuta. Eta gure ziegak zabaltzen azkenak dirazenez, ba etara kontuak: gure izenak 20garren postutik atzera egoten dira beti. Honetaz gain, esandako moduan kontrol zorrotza gurekin bakarrik izaten da, beraz beste presuak 10, 15, 20 minuto egoten dira sarri, berba ta berba, beste guztion kaltian (ze ordu bixak pasautakuan telefonua mozten dabe, bardin jake berba egitteko zenbat falta dirazen). Beraz adibidez goixez deitzeko, 11.00etan hantxe egon bihar zara, illaran. Jendia deika hasten danian, 5-10 miñutotik pasatu ezkero kristal joka hasi bihar izaten gara. ¡Bestela illarako azkenak ez dogu deittuko! Gaiñera, esandako moduan, berbetan luzatzen dirazen hauetako batzuei egunero deitzen lagatzen detze, eta ez dauke gure moduan komunikatzeko urjentziarik eta ezinttasunik. Hala eta guzti be, batzu arpegi oso gogorra dauke eta ez dabe aurikularra soltatzen; diskusiño latzak dagoz presuen artian honen kontura. Urdiñak sartu bez, noski. Nahixago dabe konpetitibidadia eta enbidixak egotia gure artian: kontrol errezagua gero. Gauzak holan, imajiñatu neike etxian ze kuadro daguen. Ni esanda daukat martitzen eta eguenetan deitzen saixatuko naizela, arratsaldeko seirak aldian. Baiña batek daki ze ordutan lortuko doten, ezta ia lortuko doten be... Bueno, gitxienez ordu biko suspensia dauke bakarrik, eta ez juan dan astian modura 24 ordu telefono onduan egon biharra.

Telefonua urdiñen garitta barruan dago, eta eurak kontrolatzen dabe, zenbakixak markatu eta esegiz. Garittiak leihatilla bi daukaz: bata jangelara, gestiño normalak egitteko (instantzixak...) eta beste bat ziegetara doiazen eskillaretara. Azken hau ez da izatez leihatilla bat, hormigoizko horman tutuluzulo bat baiño; bertatik aurikularra botatzen dezkue, kable luze batez. Jangelako leihatillatik kartzeleruei papel baten idatzitta emon bihar izaten detzagu deittu nahi dogun zenbakixa, eta horrekin batera telefonikako diru-txartel bat (guk erosittakua noski). Gero korrikan juan bihar izaten gara eskillarako tutulura aurikularra hartzeko, eta han zain geratu. Lehelengo, eskatutako deixa autorizatuta daguan edo ez konprobatzen dabe, baitta ia aste horretan zenbatetan deittu dogun. Urdiñak markatzen dau telefonua. Gero suertia bihar izaten da, ze... komunikatzen ba dago, txandapasia egitten dezkue. Hala da, bai; bixaramonerarte itxaron biharko dozu eta atzera be kolan jarri... Leihatillako urdiñei (eta noski, kolako presuei) bardin jakez zure premiñak eta urjentzixak, hárek numerua behin bakarrik markatuko detzue ta. Eta guzti honen ostian telefonoz deitzia lortzen badozu, egoeria ez da politta be: imajiñatu zenbat gauza esan leikezen bost miñutuan, urdiña begira eta entzutzen daukazula (euskeraz hasi ezkero, mozteko prest), eta atzian beste presuak prisia sartzen.

Pasa dan egunian, kartzelero ulegorri gazte batek ederra egin zeskuan. Han gagoz danok, berbetan daguan compi batek noiz amaitzeko zain, eta 18.00etan urdiñak: “!Kafia hartzeko atsedena!“ eta ¡rrras! ¿leihatillia ez dezku ixten ba?. Halako baten berbetan zeguan presuak bukatu eta urtetzen dau. Baiña iñork ezin jarraittu, urdiña kafia hartzen daguelako, hantxe garitta barruko silloi baten botata, trankil baiño trankillago. Gu danok kanpuan berari begira, denporia aurrera doialako larrittuta. Izan be, telefonua erabiltzeko ordua 19.00etan bukatuko da inflexibleki. ¿Bere lanordu guztietan ez ete zeban euko kartzelero alu horrek kafia hartzeko astirik, gure telefonoko minutu urrixak aukeratzeko? 18.10ak inguruan hantxe dator, patxadaz, leihatillia zabaldu, hurrengo txartela ta papeltxua hartu... Zelako inpotentzixa eta amorrua, ahua zabaltzia duda barik errepresalixa bat ekarriko zestalako, eta nik derrigorrez egun horretan etxera deittu bihar... tira, amorrua iruntsi bihar. 19.00ak joten daben momentuan heltzen da nere txandia; urdiñak hartu eta nere aurpegixaren aurrian ixten dau leihatilia. Nerbixuak galtzeko zorixan, leihatillia ixten daben txapa gaiñian joka hasten naiz; zabaldutakuan, ahal danik eta era zibilizatuenian saixatzen naiz artaburu hari azaltzen, eskubiderik ez daukala bere kapritxozko kafe puta harengaitxik guri hamar minutu kentzeko. Ustekabian, urdiñak telefono txartela ta papeltxua hartu eta deixa egitten lagatzen dezta. Tutulutik aurikularra hartu eta, amorruari modu txarrian eutsitxa, familixiarekin lau berba egin, gauza urjentienak konpondu eta garitta zikin hartatik hanka egitten dot. Han geratu dira beste bost edo sei preso; ez dakit iñor gehixagok deitzia lortu ete daben... Urdin kabroi hónek botere guztia eskuetan dauke eta ¡erredios! zelan gustatzen jaken gu humillatzia.