Garagoittiko Orakulua

Ciber-amorrua besterik ezin dot erakutsi Mutrikun nagoen honetatik. Kafetegi honetan drogak hartzen nengoaka, Antena 3eko albistegietan aurrez aurre ikusi ditudaz maderoak Iruñeko gaztetxe eredugarrian sartzen, grua cortavigas bat aidean habeak moztu eta barruko resistenteen gainera eraisten. UPNko indar legal osoa gazte desarmatuen kontran. Gune askatu bat suntsitu besterik ez dau ikusten botereak jaixak eta udal bendizioetatik kanpo biharra (biharra) egiten dabenen kontra. Irentsi edo suntsitu, ez ei dago besterik burokraten buruan.

¿Zertarako nahi ete dabe gazteak legez kanpo jokatu? Arazoa ez ei dago legietan, gaztietan baino.

Madarikatuak bitez agintari orojale guztiak.

Ciberamorrua Mutrikutik.

Burrukia Iruñan. Lagundu daigun ahal dogun guztian, kanpotarrak. Euskal Jairi eustea da lehentasuna, baina txindurrixok ez dogu etsitten eta burruka bat galdu arren, gudua ez da bukatzen. Desalojo baten ostean beste okupazio bat... bai noski. Sisiforen grinarekin, baina hau ez da kondena bat: bizimodu bat baino. Eskuzabaltasuna da berba klabea, gogoan.

Nuestro día de guerra duró unas cuantas horas y se extendió apenas por un barrio, unas cuantas cuadras. Ni siquiera fue un guerra completa, fue una masacre, un solo bando estuvo armado, una sola línea de fuego disparando; y los heridos también, fueron todos del mismo bando. Como dice una canción escrita por la gente de la Huerta Artiguista dedicada a Fernando Morroni: "siempre tendrá agosto un 24", y será para recordarnos que en Uruguay sigue existiendo la impunidad.

Separata especial Noviembre 1998 "24 de Agosto de 1994, Nuestro deía de Guerra, Masacre en Jacionto Vera" Periodico MilFuegos #3 Noviembre/Diciembre de 1998

Nuestro día de GUERRA: 24 de agosto de 1994.

LA MASACRE DEL HOSPITAL FILTRO DE MONTEVIDEO (URUGUAY)

Nuestro día de guerra duró unas cuantas horas y se extendió apenas por un barrio, unas cuantas cuadras. Ni siquiera fue un guerra completa, fue una masacre, un solo bando estuvo armado, una sola línea de fuego disparando; y los heridos también, fueron todos del mismo bando. Como dice una canción escrita por la gente de la Huerta Artiguista dedicada a Fernando Morroni: siempre tendrá agosto un 24, y será para recordarnos que en Uruguay sigue existiendo la impunidad. Hubo un muerto y la vida no se juzga por números, claro que no. Pero cuantos cientos de heridos... con balas... con sables... heridos que bien podrían haber muerto. ¿Cuantos más podrían ser los muertos de aquel miércoles negro? Al Filtro la gente iba y venía, por momentos llegaron a estar allí 20 o 30 mil personas, o incluso más. Llegaron marchas multitudinarias y caravanas, gente de todas las edades y de distintas filiaciones se congregaron. ¿Cuantas personas habrán pasado por lo menos un ratito por el Filtro en aquellos días... y cuantas de esas personas podrían haber muerto en la masacre? Esta historia trágica comienza, ya en mayo del año 1992, cuando un grupo de 13 ciudadanos vascos, establecidos desde el año 1988 en nuestro país, son detenidos y procesados por orden de la justicia uruguaya. Poseían documentación falsa, y además, 8 de esos detenidos fueron rápidamente reclamados por el gobierno español, que los acusaba de pertenecer al grupo armado ETA y pedía su extradición. El gobierno español se encargó de presionar para apurar la extradición, recordando que al retardar la extradición, la Justicia uruguaya contravenía el Tratado de Cooperación, que implicaba para Uruguay el envío de unas 200 ambulancias, coches patrulla para la policía y préstamos para instalaciones hospitalarias por 2 mil millones de dólares. La Justicia uruguaya, tomándose su tiempo, negó la extradición de 5 de los detenidos, liberó a los otros 5 que no habían sido requeridos, y aprobó la extradición de Jesús Goitia, Luis Lizarralde y Mikel Ibañez. Nada más producirse las detenciones en 1992, se forma una Comisión de Apoyo a los Vascos Detenidos. La polémica es continua durante 2 años: varias marchas llegan hasta la puerta de la Cárcel Central. En 1993, los vascos inician una huelga de hambre, que suspenden con la promesa, del poder ejecutivo de ponerlos en libertad. Pero no les libera, y se mantiene firme en la decisión de extraditar a los tres. En 1994, inician una nueva huelga de hambre como última esperanza de lograr el asilo. Para los uruguayos tenía especial significación: diez años atrás tan solo, había terminado la dictadura. Los milicos dejaron muerte, represión y tortura; muchos uruguayos vagaron por el mundo pidiendo asilo solidario. Esta vez, aquél agosto del 94, miles de uruguayos reclamaron asilo, no para ellos, sino para los demás, para estos tres detenidos vascos.

Esta vez, la huelga se hizo larga y la salud de los detenidos fue empeorando; a los 9 días de huelga de hambre dejaron de ingerir líquidos.por eso, a la noche el 19 de agosto del año 1994, se les traslada al Hospital Filtro. Se producen forcejeos entre los agentes policiales y un pequeño número de manifestantes que intentaban bloquear el operativo. El 20 de agosto de 1994, en pleno invierno y lloviendo, comienzan a plantarse campamentos en torno al Hospital, con ikurrinas y cánticos de apoyo para los detenidos. Unas 100 personas protagonizan caceroladas, denuncian que "la policía impide a los abogados dialogar a solas con los detenidos" y que "la policía española tortura a todas las personas que son tenidas bajo sospecha de pertenecer a ETA". Argumentan que aceptar la extradición equivale a "llevar a los 3 ciudadanos vascos detenidos en Uruguay a un país torturador". El 22 de agosto, una concentración de varios miles de personas sale de la plaza del Entrevero, hasta el hospital Filtro, al grito de liberar, liberar, a los vascos por luchar, así como asesinos, asesinos cada vez que pasaban frente a las sedes del Partido Nacional. El Filtro está rodeado por campamentos solidarios de varios gremios, obreros, estudiantes y asociaciones de barrios. Miles de personas van y vienen durante las 24 horas del día, llegan marchas y gente interesada. El 23 de agosto comienza una huelga general; se produce una concentración y marcha desde el Obelisco hasta el Filtro. En medio de las heladas nocturnas, se mantiene un cordón humano en vigilia permanente frente al Hospital, rodeado de hogueras pala calentarse y cocinar. Hay un clima de expectativa y vergüenza. El asilo político contó con el apoyo de diferentes y variados organismos de la sociedad uruguaya, desde partidos políticos (en un momento fueron más de 52 los parlamentarios que respaldaron el asilo), diferentes organizaciones no gubernamentales de derechos humanos, así como también la Junta Departamental de Montevideo, e incluso las manifestaciones de la Iglesia Católica de Montevideo pidiendo por el resguardo de la salud de los detenidos.

El miércoles 24 de agosto, a las 05.00 empiezan a incrementarse y avanzar los cordones policiales para desplazar a los acampantes; éstos forman un cordón y se niegan a retroceder. Dos heridos y dos detenidos. Desde España ha llegado el avión para llevarse a los detenidos. A las 17.00 la caballería carga por la espalda de los manifestantes, mientras son acorralados de frente por policías de a pie. Se emplean perros, gases, palos y sables. Los manifestantes responden con piedras. La caballería ataca a sablazos contra gente de todas las edades, hacen morder niños con los perros. La gente intenta refugiarse en las casas del barrio; la policía entra y la saca a palo limpio. Varios heridos civiles, y algún milico herido por las piedras. La represión se extiende por varias cuadras, hasta que finalmente se disipa luego de que la policía utilice masivamente gases lacrimógenos para dispersar a los manifestantes. Por la tarde, muchas personas vuelven a acercarse al Hospital Filtro, rodeado por la policía. La gente está confundida, la represión ha sido tan atroz que se corren rumores sobre decenas de muertos y nadie está muy seguro de lo que pasa. Llegan 13 ambulancias escoltadas por patrulleros y motociclistas disparando al aire. Policías ubicados en diversos sectores empiezan a disparar fuego real contra los manifestantes. Esteban Massa, un enfermero que intenta socorrer a una de las víctimas, recibe cuatro disparos por la espalda. Los vecinos del barrio cuentan haber visto a los policías disparar desde autos sin mirar a quien. A las 20.00 Fernando Morroni, un joven trabajador de apenas 24 años muere al ser alcanzado por tres disparos de escopeta recortada en el hombro, en el tórax y en el corazón, realizados a menos de dos metros de distancia. Carlos Alejandro Font, de 18 años, es ingresado con pérdida de masa encefálica por herida de bala. A las 21:00 horas se apagan las luces del alumbrado público de la zona y se corta el teléfono durante 6 horas. la cacería continúa. Solo la luna muestra la salida de aquella trampa mortal para quien se halle perdido entre las calles oscuras y con tantos policías sedientos de sangre. A las 22.20 se llevan a los vascos. Cifras oficiales: más de 100 civiles heridos graves (15 de ellos de bala, un joven de 20 años pierde un ojo). Incontables heridos leves, entre ellos 44 policías. Cuando en el Parlamento, se preguntó al ministro Gianola por las víctimas de la represión, él respondió que había sido necesario sacrificar un caballo que presentaba una herida punzante en una pata.

El 25 de agosto es expulsado de Uruguay el diputado Jon Idígoras, por sus declaraciones hechas nombrando el caso de Bélgica, país que se oponía a la extradición, pero que a diferencia de otros, no había recibido ambulancias y patrulleros. Se cierran dos emisoras de radio. A la portavoz de los vascos, Agurtzane Delgado Iriondo, se le conceden 6 horas para dejar el país, por incitar a la violencia. El 26 de agosto del '94 marchan durante 4 horas decenas de miles de personas acompañando silenciosamente al féretro de Fernando Morroni. Su madre declara: "no le voy echar la culpa a los vascos, esos que reprimieron son de acá, fueron los uruguayos que reprimieron de la peor manera, matando a jóvenes como a mi hijo, desapareciendo a otros, con todas las armas habidas y por haber pero en las manos de ellos". El 27 de agosto se realizan actos de solidaridad frente a los consulados de Uruguay en Bilbao e Iruñea, dejando ramos de flores en "profundo reconocimiento a la solidaridad demostrada por el pueblo uruguayo hacia el pueblo vasco". El 15 de setiembre, una marcha estudiantil "contra la represión y el terrorismo de estado" paraliza la avenida principal de Montevideo, en medio de una impresionante campaña de terror promovida por políticos y periodistas. El 2 de octubre de 1994 en la ciudad de Pando se organiza un festival donde participan los grupos musicales La Celda de Uruguay, Todos Tus Muertos de Argentina; y Negu Gorriak de EH. Se convierte en un acto de protesta; los vascos suben al escenario con camisetas con los colores celeste y blanco (de la bandera uruguaya) con la inscripción Gora Uruguay Herria como símbolo de gratitud y solidaridad con quienes habían sufrido la represión en el Filtro. Los asistentes gritan: "Lacalle fascista, vos sos el terrorista'.

Nerabeak gorroto jittuadaz. Bai, ba jakixat ni be umia izan nintzuala, eta iñork jasan behar izan ninduana, ta... baina horrek ez jaukak zer ikusirik, nik be eragingo najuan nagusiren batengan gorrotua eta.

Umiak ez jittuadaz hainbeste gorroto. Zati bat bai: kasketak, kapritxuak, txantajiak, kontrakua egitteko zaletasuna... baina egixa esan, ba jaukek momentu onak be. Baina nerabetzaruan usteze aittatutako alderdi txarrak nagusitzen jakela umiei, eta ez hori bakarrik, baitta barrixak gehittu be: galderei ez erantzuteko zaletasuna, diskusio txikixetatik melodramak egittia, mundu guztia norbere kontra konfabulatu dala uste izatia... Hau izakera kontua noski; honi gehittu biharko detzagu aldaketa fisikuen ondorixuak: boza lodittu eta indar fisikua haundittu egitten jakek, baina ondiok ez dakixenez kontrolatzen, orru gogaikarrixak eta torpetasunez betetako mobimenduak egitten jittuez bakarrik. Goize batez izperringia lasai-lasai irakortzen egon eta nerabe kuadrilla bat onduan zalapartaka izatia baino gauza desatseginik... Eta ez deixezela egon neskak eta mutillak alkarrekin, orduan bikoiztu egingo dittuk eta arrantzak, eta beste elementu bat gehittuko jakok nerabiaren izaera afusilagarrixari: mutiko txundardunen txakil gaztiak hormonen diagarra jaso eta euren bidia topatu nahixan, neskei ulietatik tiraka, irainka eta hasarre eraginka arittuko dittuk... ¡ligatzeko modu xelebria, erregular!

Bai, ba jakixat pedagoguei ez jakela gustatuko jarrera hau. Hain zuzen be, euren partetik errez etorri lajeikek betiko erantzuna: "¡Hi be holakua izan hintzan barren! Izan konprentsiboa". Ez, ez, hau sentimentu baten adierazpidia dok eta ez najabik esaten nerabe guztiak akabatu egin bihar diranik, horixe ezetz. Ez jittuadaz hilko ¡¿baina antipatixia libre dok ezta?!

EGUNERAKETA 2018-III-19: iritziz aldatu dot.

Eiquí tendes o novo artigo que o noso basco-brasileiro Estebe publicou a Euskonews. Anaquiños en euskera, anaquiños en portugues... hala, a praticar! Marilian bizi dan dan Estebe goierritar-brasileiroak argitaratu barri daben artikulua dozue hauxe.

Eiquí tendes o novo artigo que o noso basco-brasileiro Estebe publicou a Euskonews. Anaquiños en euskera, anaquiños en portugues... hala, a praticar! Marilian bizi dan dan Estebe goierritar-brasileiroak argitaratu barri daben artikulua dozue hauxe.

(link)

http://www.euskonews.com/0265zbk/kosmo26501.html

Euskaldunak eta balearen arrantza Brasilen. “Globalizazioaren” hastapenak

Estebe Ormazabal

“(...) vendo andar as baleias, que são a mesma graxa, por toda esta Bahia, sem haver quem as pescasse, ao que acudiou Deus, que tudo rege, e prova, movendo a vontade a um Pedro de Orecha, Biscainho, que quisesse vir fazer esta pescaria; este veio com o governador Diogo Botelho do reino no ano de mil seiscentos e três, trazendo duas naus e seu cargo de Biscainhos com os quais começo a pescar, ensinando os portugueses (...)”

“(...) baleak dabiltzala ikusiaz, koipe bera direnez, Bahia guzti honetan, inor arrantzan egiteko ez zegoelarik, eta Jainkoa hurbildu zen, dena agintzen duen Hura, froga da, Pedro de Orecha baten borondatea mugituz, Bizkaitarra, nahi izan zuelarik arrantza hori egitera etorri; Erreinutik etorri zen bera Diogo Botelho gobernariarekin mila seirehun eta hiruko urtean, bere gain Bizkaitarren bi untzi ekarriz zeinekin hasi zen arrantzan, portugesei erakutsiaz (...)

Frei Vicente do Salvador, “Historia do Brasil”, Salvador de Bahia, 1627.

Euskaldunen eta balearen arteko historia luzea eta ezaguna da. Kantauri itsasoko kostaldetik Ternuaraino zabaldu ziren euskaldunen arrantza tokiak eta aktibitate ekonomiko honek mugitzen zuen aberastasunak Euskal Herrian eragin handia izan zuen mendeetan zehar.

Euskaldunon eta balearen arteko historia honetan nahiko ezezaguna den kapitulu bat Brasilgo kostaldean balearen arrantzan aitzindariak izan ziren bizkaitarren historia da. Balearen berriak Brasilgo kolonian

Brasilera heldu ziren lehenengo europarrek bertako kostaldean aurkitu zuten bale ugaritasunak lilura izugarria sortu zuen, hauen artean Jean de Léryarkabuzez hondartzatik baleak ehizatzen zituztela kontatzen du, edo Anthoine Knivet, XVI. mendeko azken hamarkadan, São Sebastian-go irlan galdu ondoren balearen haragiaz elikatu zela kontatzen du erreskatatu zuten bitartean. Frantziarrak Guanabarako badian (Rio de Janeiro) 1557an.

Aita José de Anchieta berak ere, “Informação da Provincia do Brasil para o nosso Padre” idatzian, 1583 ingurukoa, Salvador de Bahiako Colegio da Bahia ikastetxeko leihotik bale ugari ikusteko aukera zutela kontatzen du:

“(...) andar saltando, (...) havendo muitas por tôda a costa”

“(...) saltoka dabiltzala, (...) kostalde guztian asko daudelarik”

1. urtean Gabriel Soares de Almeidak Bizkaiatik arrantzaleak bidaltzeko eskatu zion Espainiako gorteari izan ere “(...) inon ez da aurkitzen horrenbeste balerik, bertan sei hilabetez geratzen direlarik, eta horrenbeste koipe sortuko dute ezingo baita nahiko itsasontzi lortu dena Hespanhara bidaltzeko”.

Frei Vicente Salvadorrekoak bere “Historia do Brasil”en dioenez balearen arrantza XVII mendearen lehenengo urteetan hasi zen Brasilen bizkaitarren (“biscainhos”) eskutik. Balearen koipea etxebizitzak eraikitzeko, argia egiteko eta esklaboak elikatzeko erabiltzen zen, eta Brasilen horren ugariak izanik, etzegoen nork arrantza eginik, beharrezkoa zena Cabo Verde eta Bizkaiatik inportatzen zelarik.

Balearen arrantzaren hastapenak Brasilen

Felipe IIak “penintsularen batasuna” lortu eta Espainia eta Portugaleko errege zelarik, 1602an Pêro de Urecha edo Orecha kapitainari eta Julião Miguel bere kideari, biak bilbotarrak, urte hartako San Juan egunetik aurrera Brasilgo kostaldean hamar urtez baleak arrantza egiteko abantaila eman zien.

Baleak arrantzatzeko urtean hiru itsasontzi bidaltzeko baimena izango zuten, Bahia eta inguruneak bale koipez hornitzeko konpromisopean, eta ondoren, zuzenean Portugalera bueltatu beharko zuten bertako portuetan Brasildik zekarten bale koipea eta beste edozein salgai deskargatzeko bere gain zeuden zergak ordaindu ondoren. Honela zion 1602an Brasilen balearen arrantzari hasiera eman zion emate-agiriak.

“Eu el-Rey faço saber aos q´este meu alvará vire ey p.r bem de dar licemça a Pero de Urecha e a Julião Miguel Biscainhos vezinhos de Bilbao da provincia de Biscaya que por tempo de dez anos cõtados des do dia de São João passado deste pressente de seis cemtos e dous em diante, (...) possão ir cõ tres navios as costas de Brazil a pescar Baleas (...)”

Arquivo Historico Ultramarino de Lisboa

Pêro de Urecha kapitainaz ezer gutxi dakigu: hainbat tokitan Pêro de Orecha edo Pêro Fernão de Urecha bezala azaltzen da idatzita bere izena, bizkaitarra zen eta Bilbon bizi zela besterik ez dakigu.

Bere kidea, Julião Miguel edo Julien Michel, nahiz eta bilbotarra bezala azaldu, Nanteseko burgesa zen. François Pyrard de Laval bidaiari frantziarrak Bahian ezagutu zuen 1610ean eta “gizon oso atsegina” bezala deskribatzen du, negozio gizon aberatsa eta gaztelarra bezala aurkezten zuen bere burua (Frantziak Brasileko lurretan zituen kolonizatzaile mugimendu eta borrokek, negozioetan gutxi lagunduko baitzioten). François Pyrard de Laval bidaiari frantziarren informazioetatik pentsa genezake Julião Miguel izan zela kapitalista nagusia Brasilen balearen arrantzari hasiera emango zion ekintzan, Pêro de Urecha berriz alde teknikoaren arduradun izan zelarik. Bilbon bizi zen eta bertatik Bahiara joaten zen urtero 1602an Pêro de Urecha eta Diogo Botelho Brasilgo Gobernari-orokorrarekin (koloniako kargurik altuena) batera lehenengo bidaia egin ondoren.

Nahiz eta Brasilgo kostaldea erabat debekatua egon atzerritarrei, Julião Miguelek Espainiako erregeari eskainitako zerbitzu onengatik lortu zuen balea arrantzatzeko abantaila.

1. eta 1612 bitartean urtero Bizkaiatik Bahia de Todos os Santosera bi edo hiru itsasontzi irtetzen ziren Pêro de Urecharen komandopean. Bertan, ekainetik iraila bitartean balearen arrantzari ekiten zioten, koipea eta beste etekin guztiak bilduz eta bide batez Brasilen bale arrantzaren teknikak zabalduz. Ez ziren ontzi oso handiak, ehun edo ehun eta berrogeita hamar tonatakoak gehienera. Tripulazioa, berrogeita hamar edo hirurogei gizonez osatua gutxi gora behera, gehienak baionarrak ziren. Arrantza garaia bukatu ondoren Europara bueltatzen ziren.

Bi itsasontziak eta fabrika edo balearen etekinak ateratzen ziren gunea (etxebizitza, tresneria e.a) 10 edo 12 mila cruzadoko kapitala osatzen zuten. Langile ugariek berriz, garaierako oso altuak ziren 3 mila cruzadotako soldatak jasotzen zituzten. Kapital inbertsiorik gabe ez zegoen bale arrantzarik antolatzerik.

Badirudi 1602ko emate-agiriak 1612 arte iraun zuela eta Pêro de Urecha eta Julião Miguelek bere lana bete zutela. Ondoren bizkaitarrak mantentzea pentsatu zuen erregeak baina proiektu honek ez zuen aurrera egin eta bizkaitarren misioa bukatutzat eman zen.

Ondorengo mendeetan balearen arrantzaren negozioa handitzen joan zen benetako industria baten sorkuntzarekin eta era berean baleen kopurua murrizten joan zen pixkanaka. Hogeigarren mendearen hasieran balearen arrantzaren aurkako lehen mugimenduak sortu ziren eta mendearen erdialderako legez debekatua izan zen balearen arrantza Brasilgo kostalde osoan.

Gaur egun, euskaldunak lehenengo aldiz balearen arrantzari ekin zioten ur berdinetan, berriz ere baleak igeri egiten ikus daitezke, oraingo honetan turisten gozamenerako.

Bibliografia eta loturak

· “Aspectos da pesca da baleia no Brasil colonial” , Myriam Ellis, Coleção da “Revista de Historia”, São Paulo, Brasil, 1958.

· “A baleia no Brasil colonial”, Myriam Ellis, Edições Melhoramentos, Editora da Universidade de São Paulo, São Paulo, Brasil, 1969.

· “História e paisagens do Brasil; coqueirais e chapadões”, L. F. Tollenare, Salvador de Bahia, Brasil, 1817. http://www.irdeb.ba.gov.br/bahiahistoriadocpescabaleia.htm

· “Grito de Alerta”, Everaldo Queiroz, Correio da Bahia, 2002.· http://geocities.yahoo.com.br/whalesonlinebr/pescabrasil1.htm · http://www.cce.ufsc.br/~pescador/hbaleia.html

· “História do Brasil, Capítulo Quadragésimo”, Frei Vicente do Salvador, 1627.

· “Memória Sobre a Pesca das Baleias, e extração do seu azeite, com algumas reflexões a respeito das nossas pescarias”, Memórias Econômicas da Academa Real das Ciências de Lisboa. T. II, 1790.

· http://www.baleiafranca.org.br

Euskal Diaspora Elkartea (ADV) Mexikon dauden sei euskal presoak kaleratzeko sinadura bilketa egiten ari da. Egin duen adierazpenean, atxiloketak «antolaketa polizial-politiko baten parte izan» zirela nabarmendu du. Era berean, estradizio prozesua «irregulartasun larriez beteta» dagoela adierazi du ADVk. «Estradizioa gauzatzekotan, bidegabekeria galanta egingo litzateke eta fisiko nahi psikologikoki torturatzen duen estatu baten esku utziko lituzkete», adierazi du.

Bai idatzi hori baita sei euskal presoei buruzko bestelako informazioak ere www.6demexico.org web orrian eskuragarri daude. Orain arte sinadura eman dutenen artean, Argentinako, Uruguaiko, Venezuelako, Korsikako, Estatu frantseseko eta Euskal Herriko biztanleak daude. Azalpenen atalean, berriz, ondorengo hauek irakur daitezke: «Haize askatasun boladak Mexikora ere irits daitezela»; «Noiz arte izango dira euskal herritarrak trukerako txanpon? Nahikoa da», eta «Errugabeak lehenbailehen askatu».

Gaur oso sorpresa ederra hartu juat. Aspaldiko partez Karraspixon izperringia irakortzen najenguala, presuak hurreratzeko manifestaldi eder bat ikusi juat. Ederra diñot, forman ikusgarrixa eta izatez eraginkorra begittandu jatalako. ¿Ba ete goiaz ikasten?

Nere ohitturen kontran eta eguraldi lainotsua zeguala aprobetxatuta, hondarrerutz abixau nauk eguardixan eta Abadien Mollan jente moltzua ikusi dot. Hurreratu naizenian, konturatu nauk: gaur eguardixan presuen aldeko mobilizaziñuak jeguazen. Ondotik pasatu eta jarraittu juat; ez jaukat ezer haien kontran, baina nik ez juat parte hartuko su eten barik. 13.00ak aldera, kotxe bat agertu da; 2000 bat watiotako bafle bi ipini pretillan gainian, eta musika atsegiña jarri dabe, ikurrik agertu barik. Lehenengo, Imanolen "Mendian Gora"; gero, Mikel Laboina, Ruper Urdurika... halan ordu laurden inguru.

Halako baten, berbaro bat entzutzen da, eta jende illara luzzze bat agertzen da Kurrutxuko puntatik, aurrian umien burditxo baten bafle bat daukela, diskurtsoa botatzen. Hurrengo, "Euskal presoak Euskalherrira" eta "Basque prisoners to the Basque Country" diñuen pankarta haundixak datoz, berba bakoitza bi-hiru pertsonan artian eutsitta. Banan-banan datoz, eta pankarta haundixen atzetik soka luze bat dago, Senideak'en logotipodun zapixak txintxilizk; hantxe helduta datoz 150 bat pertsona. Eta sokia bukatu eta gero, beste 70 bat pertsona gehixago, "Euskal presoak EHra" banderoliakin. Geldiro doiaz, pasio martxan, eta denpora asko emoten dabe leku bakotxetik pasatzen, asko dira ta.

Goiko pasiotik aurrera, hiru-lau lekutan egin juek geldialdixa, leku bakotxian diskurtsua lau hizkuntzatan botata. Inpresiñua egitten jok hortxe goixan geldirik ikustia, pulpittu baten legez, beheian beraneante ardurabakuak, udako lozorrotik urtenda harrittuta gagozen bittartian. Batzu beste barik ezikusixana egitten juek, bestiok "ya están aquí los de siemprrrre" esanda amorratuta, bestiak eskuorrixak banatzen jiharduezen neskei papela hartu eta irakortzen... Nere kautan "hauxe dok hau bidia" pentsatu juat, Demo'en formak hegoaldian sartzen juateko esperantzaz.

Ibilbidia aurrera, kordelerixarutz juan eta gero ur ertzetik etorri dittuk, sistema bera baina itxas aldetik errepikatuz. Hantxe, ur ertzian, jentiari begira... benetan bati baino gehixago dijestiñua mozteko moduko jarreran, beti baina baketsu eta irribarretsu. Halako baten, Laboinaren "Oi Pello Pello" joten hasi da eta disolbatu egin dira.

Euskal gatazkiarekin lotutako eguna diruri honek, era batian ero bestian horri buruzko gogoetak agertu jataz.

Pako Aristik "Berrian" zera esaten, preso hogetaka urtiak egondakuen gogoetak nahiko leukezela entzun. Bere ustez, kalera urtetzian egitten jakezen entrebistak beti bardiñak izaten dittuala, kidiei eta militantzixiari burrukan jarraitzeko animuak emotera zuzenduta. Baina berak nahixago leukela eurak gure bizimoduari buruz pentsatzen dabiena (zelan aldatu garan...), esan barik geratzen diran gauzei buruz aritzia: espetxearen esperientzia pertsonala, ez kolektiboa, ametsak, ilusioak, grinak, desilusioak... Diño: "Zein gustora irakurriko nukeen horietako batek bihotzez, barrutik, naturaltasunez eta zintzotasunez idatzitako liburu bat, nolabait beste militanteen morala mantentzeko edo eredugarri izateko agertu behar diren arrazoibideetatik apartatuko litzatekeen liburua".

Eta izperringian barrukaldian, ez jakixat kasualidadez ala kalkulatuta, 20 bat urte kartzelan egindako lau presuei egindako alkarrizketia: hain zuzen be sentimentuak eta sentsazio subjetiboez gainezka. Aspaldi egitten nabilen bildumarako oso egokixak bixak.

Eta azkenik (nahiz eta denporan lehenengua izan duan) ETAk gaur Kantabrian eta Asturixetan jarrittako bi petardituen barri izan juat. Egixa esan, nere lehenengo pentsamentua hauxe izan dok: "Ondo eginda". Bai, ze ez dok biktimarik egon eta kalte materixalak be gitxi. Baina era berian, espainolak (biztanliak eta gobernantiak) esnatzeko balixo dau. Bai, ze, izan be, urtebetian gure militar bihurrixak ez juek ezertxo egin, eta biharbada espainolen artian "gatazkia desagertu dala" pentsatzen hasittakuak izango ziran. ETA desagertuta, gatazkia desagertuta kontizu. Eta ez: espainiar gobernuak ez dau kiñu txikirik be egin hamengua konpontzeko, eta hori be ez jagok ondo. Esnatzia dauke.

Eta azkenondorengotik... katalan batek, Daniel Gomezek liburu bat idatzi jok "ETA i Catalunya". Interesgarrixa eta didaktikua jirudik, neuretako behintzat, politika gorenari buruz jakitturixa eta interes gitxi daukan honendako. Eta kako batzuk ondo harrapatu dittuala jirudik. Adibidez: "Espainiako agintariek beti aitortu dute han [Catalunyan] eginiko atentatuek eragin handiagoa izan dutela. Gizartearen erreakzioa desberdina da. Espainian, atentatu bat gertatzean, jendeak eskatzen du ETAri poliziaren bidez jazartzeko. Katalunian aldiz, elkarrizketaren aldeko deiak dira nagusi. ETAk ondo asko daki hori eta Katalunia erabili du Espainia gogorrago astintzeko. Halaber, Kataluniako adibideak frogatu du ETAk ahalmen handiagoa duela politikan eragiteko su-etena erabilita atentatuak eginda baino. Bertako su-etenak lurrikara politikoa eragin du; Hipercorreko erasoarekin, ordea, ez zuten halakorik lortu". ¡Ene belarrixetarako musikia!.

Irakorri, irakorri... www.euskojustice.org

Bizikletan nentorrela konturatu barik illundu egin jeztak eta Eibarko auzo periferiko batetik behera etorri nauk, hango biztanle batzu etxerako bidian ikusitta umetako kontuak etorri jatazak gogora. (Esango ez doten leku baten) jeguan txabola baten emakume bat bizi zuan, (esango ez doten gatxizen bat) esaten gentzana. 1979 inguruan izango zuan. Umien artian oso zabalduta jeguan zurrumurru baten araberan, andra ha prostitutia zuan ("es puta" esaten gajenduan, gauza ezin debekatuago bat aittatzen genguazela jakinda). Goguan jaukat, bizi-bizi, emakume txiki haren aurpegixa, 40 bat urte baina zaharkitua, begixetan asko sufridu juanaren kiñua... Goguan jaukat ni hazten joan ahala gero eta txikixago ikusten joan nintzuala, kalian kruzatzen nebanian. Eta gero eta andra normalagua bihurtu zuan, harik eta gaur egunian jente moltzo guztiaren artian bistaz galdu doten arte. Baina orduan, eskolarako bidian hamaika bidar kruzatzen genduanian, berari hurreratziak halako zirrada bat emoten jezkuan. Ume kuadrillan geroiazen txatxaria eten eta andriarekin isillian kurutzatzen giñan; bera, poltsaz kargatuta, burumakur jarraitzen juan bere txabolarako bidia. Behin baino gehixagotan entzun izan biharko jittuan ume kabroion barre eta adarjotziak: "¡puta, puta!".

Andra batendako gogorra dok, duda barik, bere sexua edozeinen esku lagatzia; bai behintzat pobretasunak bultzatuta ba da, ezin izango dualako aukeratu norekin bai ta norekin ez. Eta besape eta kaltzontzillo zikiñen artian, farias gustoko ahuak dastatu biharko dittu, eta bere alua zakil ezezagunen hazixak beteko dok, kondoia erabiltzeko eskatu ezkero bezerua galdu leikialako. Noski, "es puta" zurrumurrua entzun biharko dok eskiña bakotxa pasatzian, eta etxekoandrak goittik behera begiratuko juek fruterixan, bera besain baju jauzi ez diranen harrotasunarekin. "Enneeee... y es castellana ¡sekula halakorik!".

Ez juek bardina pentsatzen (¿edo bai?) umion aittak, euren farias gustoko listua portugesaren ahuan isurtzian, edo etxekoandre horien gizonak eyakulazio triste batekin bere alua zikintzian.

Nahikua egin juan andra horrek bizimodua ahal zuan moduan etarata, eta gu giñuazen ume ziztriñok harrikada batez ez akabatziarekin. Beste batzuena baino lan errespetagarrixagua eta merittoduna ba da behintzat.

Uztailaren 25an, pastoaleko ikuskizüna. Zelako esperientzia politta. Hainbeste jentek esanda hain aspergarrixa zuala, aurreiritziz beteta joan giñuan Maulera: ez zala ezer ulertzen, oso luzia zala, musikia oso errepikakorra... Eta bueno, mentalidade horrekin juatia da, antza danez, haxe gozatzeko bermerik onena.

Ni parakaidista manex bat nintzan (asko jeguazen han, ez pentsatu) xiberotar gauzarik tipiko-topikuenian, eta ver, oir y callar izan zan egin najuan gauzarik nagusixena. Ezjakin batek beti egin bihar duana. Gure kontaktu indigenak taula gainian jeguazen egun horretan, beraz bakarrik moldatu bihar izan giñuazen eta, egixa esan, nahikua ondo.

Aurreko egunetan ondo informatuta genguazen bertako liturgixiaz, hau da, espektakulua bera antzeztu aurretiko errutiñiaz. Baina hala eta guzti be, entzunda jaukat aurtengo pastoralak ba jaukazela halako elementu... barriztaille batzu, eta beraz ezin jakin zer zuan liturgixa konbentzionala eta zein barrikuntzia. Adibidez, goizian partehartzaille guztiak Mauletik zihar kalejira bat egin juen, ikuskizuneko jantzixekin eta pastoraleko musika bandia aurretik jekela, eta hori ez ei da "normala". Edo beste adibide bat, türkak eta kiristiak gaiztuak eta onak izaten badittuk normalian (eta publikuak hala hartzen jittuk, türkak taularatzian pitadaka eta uluka hartzen jittuez) orainguan, antzezpen erdixan edo, Antso Haundixak (süjeta edo protagonistiak) pakia egitten jok Zaragozako emirrarekin... ¡türken jefiarekin! (¡oh eskandalua, publikua deskontzertatua!) eta itun bat siñatzen juek. Ez hori bakarrik, gainera kantu apologetiko bat botatzen hasten dittuk, Allah eta Jinkoa bat dirala, eta beraz anaittasuna aldarrikatzen.

Enfin, gu goizetik abiatu giñan Otsagabiko kanpingetik hara, eta Zinka ostatuan hartu genduan aperitiftxua. Handik aurretik ikusi genduzen antzezliak kalejiran (!zelako pozik joiazen! jentiari agur egitten umien modura); orduan konturatu nintzan ha garrantzitsua zuala eurendako, bertokua izan ezkeriok ulertzen ezin duan garrantzi horrekin. Hala, errespetuz begira hasi najaken.

Gero, ba genkixan bazkaltzeko eta sartzeko txartelak nunbaitten hartu behar zittuala, eta Zinkako kamareria apur bat despistatua jeguanez turismo bulegora egin genduan osteria; han neskato batek (¡euskeraz, alajinko!) azaldu zeskuan bazkaltzeko ostatuetara bertara joan bihar giñala, eta "Antso Handia" menu berezixa eskatu, 12 eurotan. Sarrerak, rugby zelaixan sarreran bertan hartu behar zittuan. Tira ba, lehenengo sarreria jiratu eta hantxe juan giñan bazkaltzeko leku baten billa. "Les Arcades". Bueno, izenari buruz adarra joten sartu giñan lekura eta baietz, ba zala han Antso Handia menu hori... 15 eurotan, entremes/entsalada moduko bat eta solomua piparrekin. Bueno, tira, mon egin eta jarri ginan. Bazkarixa ona, baina... antza danez, tabernako jefiak etekin maximua etara nahixan edo, kamarera bi bakarrik ipiñi zittuan 80 bat pertsonatako komedore bat atenditzeko, eta barruan etxakixat kozinero bakarra egongo zuan edo zer, baina kontua da plateretik platerera igual 45 bat minuto itxain bihar izan genduala.... eskerrak umore ona genkala, batzu alde egin juen postria hartu barik be, jentia erreklamatzen... Buuuf, nik, akonplejatu honek, pentsatzen nebala iparraldian/estatu frantsesian gauza guztiak ondo funtzionatzen juela, eta hegoaldian/estatu espainolian dana txarto.... ederra alibixua izaten dihardu euskalherri osuan hedatua jaguala inkonpetentzixia, je, je, je. Onena, solomuaren zain genguazela, neskiak postreko izozkixa mahai gainian jarri zeskuanian izan zan... mimikaz ulertuarazi gentsan bigarrena falta zala 45 minuto zain genguazela... Bueno, gu jan genduan eta kamarera gaixuak egin juen ahal zebena, baina hurrengorako badakik, ez hadi "Les Arcades" jatetxera juan, polikiroldegi bidian, jefiari ez jako gustatzen eta jente asko atenditzia.

Pastoralak 15.30etan hasten ei dittuk, baina aterpian lekua harrapatzeko 14.00ak aldian juatia komeni izaten dok. Gainera bertan ba jagozak txoznak jan eta edarixakin. Horixe zuan gure asmua, 14.00ak aldian agertzia eta ia kerizperen bat harrapatzen genduan. Eguzkixak haginka egitten juan azalian, eta hiru ordu erregaldaran pasatzia lartxo zan. Baina... Arkadak zirala ta ez zirala, 15.00ak arte ezin libratu. Ez genduan ezta kotxera guardasolaren billa juateko astirik izan. ¡Hala! gradetara heldu eta harrapau edozein leku, eta bizkor, ze jentia etorri eta etorri zebixan eta laster ez zuan ezta leku txarrena be libre egongo.

Eszenarixua ikusi besain laster, aurretik najeukan inpresiño bat indartu jatan. Nik ezer gitxi jakixat Zuberoako kulturiari buruz, eta ondiok gitxiago antzerkixan istorixiari buruz, baina momentuan heldu jatazen paralelismo batzu: "El Misteri d'Elx" Alacanteko Elxen urtero egitten juen antzerki herrikoixa, ehundaka antzezliekin, eliza barruan, ez dakit zer pasaje biblikuari buruz... Lekeition edo Mutrikun egin izan juen herri antzerkixa, herriko susediduei buruz, ehundaka herrittar parte hartzen.... Gero Jean Louis Davant pastoral honen idazliaren emaztiak kontatu zeskuan moduan, antzerki mota hau Europa osuan (gitxienez) hedatuta jeguan Erdi Aruan, hain zuzen be errelijiño kristauak hartzen juan eremuetan. Oin ixa desagertuta jagok bere era tradizionalian, Zuberoa edo Elx moduko leku batzutan izan ezik. Oso kuriosua. Pastoralaren testu eta historia guztiak dakarzen liburutxuan irakorri doten legez, azken mendietan zihar eten barik egin izan dittuk pastoralak Zuberoako herri desberdinetan, guda sasoietan etenaldi batzu izan ezik (II eta I Gerra Mundialak, Napoleon... 1634ko Atharratzekoa ei da erregistratutako zaharrena). Etxahun Irurikua agertu arte, Frantziako heroi nazionalak edo Bibliako pasartiei buruz izaten zittuan (Elx'ekoarekin koinziditzen jok beraz). Etxahunek euskaltasunaren aldarrikapeneko pastoralak idazten hasi ei zuan, eta ordutik hona hori dok joera nagusixa, EHko bertoko pertsonaiez osatutako trajeriak antzeztia. Antza danez, abarien kolektibua ez zuan oso pozik geratu moda barrixakin, hain da ze Etxahun hil zanian elizkizunak egitteko abaria topatzeko arazuak izan jittuen familixakuak.

Antzerkizale baten ikuspegittik ikusi ezkero, taulagainian aritzen dittuan 100 bat antzezlien lan... zelan esango dot... interpretatiboa, oso eskasa dok. Izan be, eszenako mobimenduak guztiz enkorsetatua jagozak, testua bertsotan dok eta doinu berian kantatzen da musikilla batzutan gogaittu arte. "Lehen perediküa" deritzan prologo bat kantatzen da lehenengo, istorixiaren planteamendua argi ta garbi azaltzen juana. Gero formato oso errepikakor baten garatzen joiak dalako argumentua, eszena edo jalkialdi desberdinetan banatuta. Pertsonai batek lau bertsotako ahapaldi bat egiteko, lehen hiru bertsuak eszenario erdixan bueltaka botatzen dittu, erritmua makillia beheia jota eruanaz, eta azkena bere tokixan geldirik dagoela, beso bixak ikusliengana jasota. Halan hiru ordutan. Baina jalkialdi desberdinen artian, tarteka pastoraleko pertsonai guztiak urtetzen dittuk, eta koro bat osatuz gaixari buruzko kantuak kantatzen jittuez. Kantu barrixak dittuk, pastoralerako letria eta askotan doinua espreski asmautakuak, eta hauetako batzi izaten dittuk gero jentiak, gustatu ezkero, ikasi eta herrikoi bihurtzen dittuanak. Gero antzezle guztiak eszenarixoko atetxuetatik desagertzen dittuk, eta hurrengo jalkialdikuak urtetzen juek atzera. Halan, "azken perediküa" edo epilogua kantatzen dan arte, hasierakuaren bidetik konklusiñuak argi ta garbi ikusliari azalduta. Lehen eta azken peredikü hauek "Pastoralaren martxa" musika ezagunaz lagunduta dittuk (nik behintzat Benito Lertxundiren diskotik ezagutzen najuana).

Hauxe da uda honetan astebeteko oporralditxo baten izandako bidai bakarti baten kronika sentimentala. Hainbeste kanpaijotze mentalen artian, ohizkua dan moduan, hainbeste errebelaziño orakular izango dozuez, zuen bide lizun eta galdu horretan Zuzenbidia topatu deizuen.

Iratiko etxoletan, Zuberoa aldetik, 2004ko Uztailak 4. Bakarrik barriro. Kuriosua dok albergietan egoten dan jente klasia. Atentziño gehixen deitzen deztana "bakarti uzkurrak" dittuk. Gela bardiñian lo egin eta ez begiratu ezta berbarik egin bez. Tira, ez naiz horrengaitik hasarratzen gero! Baina kuriosua da, eta komentatu nahi. Teknologixa barik etorri nauk Xiberuara. Aspaldiko partez ez najuan papelian idazten. Baina ordenagailluan idazten jarraitziarren ez najuan bost lilloko portatilla bizikletan ekarriko. Ez, ez, fuera lastres. Ozazen izan duan EHZ festibaletik gaur urten juagu (Angel eta bixok; aurten plan formala tokatu jatak, bai lagunez eta bai gogoz). eta Ahüzkiko ostatuan geratzeko asmua banajeukan be, gaur domekia han ez jeguan gu atenditzeko iñor. Boda eta banketiekin okupatuegi. Hala bukatu juat gaur Iratiko baso ertzian, eta ez jata damutzen. Hamen dendia eta bestelako zerbitzuak jagozak. Ez dok Ahüzki besain basatixa, baina tira. Gaur dok nere lehenengo eguna bakarrik. Igaz Ahüzkittik Arrosara juan nintzuanian baino jente gehixago ikusiko jittuadaz hala eta guzti be. Bizikletiakin errepidietatik ibilliko nauk batez be, eta beraz galtzeko arrisku gitxi. Izatekotan, flakiak jotzekua.

04ko Uztailean, Urdiñarben egindako bileraren gaineko ideiak ZUBEROAKO ATSEDENLEKUAN PENTSATZEN, HIRU INDAR/INTERES Zuberoan proiektu bat egiteko helburua dauken hiru talde edo elkarte daude hemen. 1-Atzerritik datozen euskaldunak (oporretan, bizitzera) Zuberoan hartatu eta laguntzea, errefenzia leku bihurtuz (Asociacion Diaspora Vasca - ADV). 2- Errepresaliatu politikoentzat (ilegalizatuak, presoak, "erretakoak") Zuberoan atsedenleku bat prestatzea (Eneko Landaburu). 3- Bizitza alternatiboa bultzatzea, hegazkingintza esperimentala, giza topagunea (Belagilea). Lehenengo biak asmo hutsa dira; hirugarrena aldiz, ba dabil eta bere helburuak Urdiñarbeko etxalde batean betetzen dihardu. Interes konkretu hauen inguruan biltzen dira beste hainbat talde eragile, proiektu hauetan laguntzaile izateko borondatearekin. - Autogestio Iker Taldea: beraien kudeaketa esperientzia balizko proiektuaren mesedetan jartzen dute. - Uztaro: kultur eragile garrantzitsua, laguntzeko interesa agertzen du. - Udalbiltza: bultzatzeko interesa. - Zinka proiektua: eraikin haundi bat dute Maulen, oraindik erdi-erabilita, eta etorkizunean ganberak atontzeko aukera dago. - Pertsonal mailan: Allande Etxart. Zuberoako saltsa guztietako perejila; Pedro Mari Urrutikoetxea, talde dinamiketan aditua; Angel Bidaurrazaga, Unibertsitate irakaslea. - 8 Probintziak: Benito Etxeberriren eskutik, EH eta diasporako euskaldunen arteko kultur harremanak lantzen diharduen ekimena. - Euskal-Argentina: familia loturen bitartez herrialde bi hauen arteko euskaldunen harremana bultzatu. Izpura-Baxenafarroan etxalde bat ba dute. Azken elkarte hauen artean, ba daude batzu nagusiki Zuberoan lan egiten dutenak (Uztaro, Zinka, Allande) eta beste batzu EH mailan lan egin arren beraien lan ildoetan proiektu hau onartzen dutenak (AIT, Udalbiltza, 8 Probintziak, Euskadi-Argentina). HELBURU AMANKOMUNA Ostatu edo opor-leku bat sortzea Zuberoan: - Langile xiberotarrekin. - Atzerriko euskaldunentzat erreferentzia puntua. - Errepresaliatu politikoentzat atseden lekua. HELBURUA GAUZATZEN HASTEKO KONTUAN HARTZEKOAK Diasporako bisitariak eta errepresaliatuak ez dira asko izango, beraz ez gaude infraestruktura handi baten premiaz. Infraestruktura hori lortzeko, berezko etxe bat lortu dezakegu (erosi, alokatu, Groupement Foncier Agricole bat bultzatu...) edo dauden baliabideak erabili (Belagileen etxaldea, Zinkako hirugarren solairua...). Groupement Foncier Agricole: ehundaka bazkideen artean lur sail bat erosi, eta pertsona bati explotatzeko baimena eman; inoiz explotazioari utziko balio, lurra ezingo luke saldu bazkideena izaten jarraituko bait luke. Xarlok esana: halako oporleku batek Frantziar estatuko legediak bete beharko lituzke. Belagilea elkarteko etxaldeak ez ditu betetzen, eta beraien helburuetan ez dute lehenesten hoiek betetzea. Beraz baztertu behar dugu momentuz (dena dela, harreman informala mantentzen jarrai dezakegu). Zinka etxearen proiektua geldirik dago, bultzada baten zain, eta epe ertainera ez dago hirugarren pisoko gelak erabiltzerik. Beraz konklusioa: aurrera egiteko, Zuberoan etxalde bat lortu beharko genuke. Proiektu berri bat. PROIEKTUAREN BALIZKO EZAUGARRIAK Bultzatzailea ADV izan daiteke, ala beste eragileekin osatutako elkarte berri bat. Arazo legalak eta normativoak konponduta izan behar ditu (osasun eta segurtasun araudiak...). Diasporako euskaldunak eta Hegoaldeko errepresaliatuak ez lukete erabiltzaile kopuru haundia bermatuko, beraz beste erabilpenetara zabalik egon beharko ginateke, beraz hauek izan daitezke irizpide batzu: - Erabiltzeko lehentasuna emango genioke talde hauei: diasporako euskaldunak, errepresaliatu politikoak, herrigintzan eta gizarte alternatiben alde lanean diharduten taldeak, estaturik gabeko beste nazioen ordezkariak. - Bestelako kurtsoak, topaketak, kongresuak... hartzeko prest, beti ere zuzendaritza taldearen begiradapean (neonazien kongresu bat ekiditeko, adibidez). - Azkenik, besterik ezean ostatu/aterbe normal gisa funtzionatzeko aukera badago ere, proiektuak diru iturri egonkorrak beharko ditu eta. Zuzendaritza taldeko kideak ez dira era berean langileak izango (nahiz eta zuzendaritza taldekoak langileen eritzia kontuan hartuko duten). Langileei buruz: - Profil egokia aukeratu eta mantendu beharko da (zuberotarrak, militanteak, euskaldunak...). - Lan baldintza duinetan egongo dira. OHAR SOLTEAK Pedro Mari Urrutikoetxea, Eneko Landaburu eta Angel Bidaurrazaga bilerak arindu, argitu eta produktiboago bilakatzeko metodologien jabe dira, eta taldearen eztabaida eta eratzean euren laguntza eskeini dute. Benito Etxeberrik (8 probintziak) idazkaritza/koordinazio lanak egiteko eskeintzen du bere burua. 8 Probintziak ekimenean profesionalki aritzea du helburu, eta beraz haren kontaktu eta eguneroko lanaren barruan ongi txertatzen den ekimena da Zuberoako opor-lekuarena. Taldekideei bere helbidea eskeintzen die ideak igorri diezaioten amalur@free.fr Ostatua bera da oraingo helburua. Hala ere, jardunean-jardunean desiragarria izango litzateke zuberotarren begietara euskeraren prestijioa gorestea, bereziki bertako euskalkia. "Modan" jartzea, gazteak beraien balioaz harrotzea. Manex-herrian diru bilketan hastea merezi du? Propaganda sare (ez zibernetiko) bat eratu beharko litzateke, bai dirua lortzeko, bai lan brigadak behar diran momentuan antolatzeko, bai opor lekuaren propaganda egiteko. Zuberoako etxalde asko abandonatuak daude, eta turista ingelesak erosten ari dira. Merezi al du "agentzia inmobiliario" gisako lana hartzea, Euskalherriko beste probintzietatik manex euskaltzaleak Zuberoara ekartzeko? Zuberoan gizonezko asko ezkongabeak dira, askotan etxeko premuak edo etxaldeen nagusiak. Epe ertainean etxalde hoiek abandonaturik geratuko dira. Zuberoa berpiztu ahal izateko zuberotar berriak jaio behar dira. Merezi al du "agentzia matrimonial" gisako lana hartzea, diasporako emazte euskaldunak Xiberuako gizonezkoekin elkartuz? EHNE sindikatuak ba dihardu arlo honetan lanean, beharbada beraien esperientzia ezagutu behar. Gai delikatua eta konplexuz betea izanda, xiberotarren aholkua ezinbestekoa da.

Santa Grazi, Uztailaren 5a. Heltü gitüzü Santa Grazirat. Asmua bizikletako jatekuaz elikatzia nizün, baina bertoko jentearekilan harremana izaitiarren eliza pareko ostatüan sarthü eta hara nun gaztetxo eskualdünak zerbütxatü naüzün. Dena ez düzu galdüa. Kontüan hartüta Xiberuako püntan naüzüla, hau da, Hegoaldetik Erronkari ibarraran parian (nun üskara aspaldi galdü zitützün) ba esperantxa izpiño bat badüzü.

Ehüjarre, ordubete beranduago. Dijestiñua egitten hamen najagok. Oin bajakixat nundik sartzen duan Ehüjarrera, eta hurrengorako. Bizikletiarekin ez baita sartzerik. Azken fiñian Xiberua Markiñaren modukua dok. Biztanliak be antzera, eta ostatuan jeguazen harek gaztiok euskeraz jakingo juen baina frantsesez ari zittuan. Zer: ¿hamen pekatu larrixa eta Markiñan balekua? Ez, naurri bardiñeko jarreria gitxienez. Gauza bakarra ez jatak gustatzen Xiberuatik: ¡eulixak! ¡Euli aluak! Gaur gainera ekaitza ei jatork eta igartzen da hego haize pisutsua, zerua zuri-zuri urdingune txiki barik, eta eulixak norbere gainetik kendu barik.

Irati (Bagargiak), 20.45ak. Joder colega. Aspaldi ez najuan halako pitxadia hartzen. Lehertuta najagok. Ez, ez dok glukosa kontua, askotxo hartu juat eta. Bagargixetan gora eskumako gluteo mayorra hasi jata min emoten, sobrekarga tipokua, eta gero ezkerrekua. Atzo Ahüzkira errez-errez igo najuala, gaur hala izango zuala pentsatzen najuan. Baitta zera be! Atzo Angel izan bazuan flakiak jota tripak bota biharrian jarri zuana, gaur ni. Mugara heldu nauk, eta azken kilometruak oinez eta bizikletia aldian egin jittuadaz. Orain ez jaukat indarrik ezta boligrafuari eragitteko be. Kostata, egin jittuadaz luzaketak, erropa garbiketak... (baitta gelia garbittu be, kartzelan moduan). Orain chi-kung egin beharko najeukek, baina ez jakixat. Plost jauzi ohian be ez jagok txarto. Atharratze, Uztailaren 6xa. Lo egitteko ez najuan topatu modu egokirik. zaku barruan izardi, kanpuan hotz eta eulixak... Tira, azken fiñian leku ona gaïa iragaiteko, Iratiko zera hori. Hala eta guzti be, ¡zelako ne-ka-tu-a najenguan atzo! Gaur mobidu ezinda egongo nintzuala uste banajuan be, ez dok hola izan eta Larrañera igotzeko aldapara destroyer hori nahikua errez igo juat. Hala eta guzti be,eta madalenak eta albarikoke pasak jan arren ez naiz atzokua, eta gaur deskantsu eguna tokatzen dok. Hamen, trinketian zeozer bazkaldu eta gero ia lotarako lekuren bat topatzen doten. Bagargixetan ikusittako pinttadak: tourrean euskaraz ; ETA; presoak kalera; euskal herria euskaraz; Patxi askatu; this is not France not Spain; freedom for the Basque Country; jo ta ke; gendarmes hijo putas; ETA matalos; Batasuna aurrera; gora ETA (ondo landua, logo eta guzti). Batzuk kristorenak eta bi egiten gabiz gauzak ez nahastatzeko, espainiar eta frantziarren propagandari kontra egitteko ("vasco=terrorista"). Euskal preso politiko guztiak ez dirala ETAkuak, ETA eta Batasuna gauza desberdinak dirala, euskeria eta politikia ez dirala nahastatu behar, euskeriari kalterik ez egiteko... eta gero artaburu batzu dana kakanahastatzeko (pintada geihenak esku berberak egindakuak ziran eta). Atharratze, Uhaitza onduan eta euripian. Azkenian trinketekuak trinketian bertan lo egittera gonbidau nabe! Prest najenguan ondoko hotelian 20 euro ordaintzeko, baina bestien detallia estimatziarren, onartu juat. Tira, etxatak txarto etorriko diru hori aurreztia. Bizikletan bidaiatzia oinez juatia baino "zibilizatuagua" da, errepidietatik beti, eta botatzen doten izardi guztiakin ezin pasatu gabe bat dutxa eder bat hartu barik. Gaur egun lasaixa izan danez, ez da izardirik eta erropa garbiketarik egon, eta ohittura "basatixak" berreskuratuta gaur frontoian egingo juagu lo. Atharratzeko plazako ostatu baten. Zelako geldiro pasatzen dittuan orduak. Kuriosua dok, grazixia egitten jeztak. Zela erantzuten duan buruak eta korputzak esperimentu honetara. ¿Ez ete da ba esperimentua, eguneroko bizitza bizkorretik etara eta galgiari topian sakatzia, bizitzeko erritmua minimo-minimo-minimora jaitsitta? Halaxe dok eta, orain momentuan egitten nabillena. Parke batian jarri, zeregin barik, eta egon. Benetan eskertzen juat kartzelako ikasgaixa, kalabozo argi(elektriko)tsuetan pasatutako hausnarketa orduei. Ikasi juat edozein une eta lekuetan ahal duala gauza bera egin. Baina eguneroko bizitza kotidianua hain jagok gauzaz beteta... Atharratzera 13.30ak aldera heldu nauk, eta buruan bi gauza najeukazen bakarrik: jan eta lo. ¿Gauza ederra dok ezta? Munduko beste arazo eta buruhauste guztiak ez zirazen, bizitza sinple eta primario honetan. Agosti Xaho haundixa jaixo (ei) zan trinkete etxe horrretan arazo primarixuak konponduta, besterik ez jeguan. Hala, eguardiko 14.30ak aldian bukatu nebazen eginbiharrak. Dana konponduta, planik ez. Nekatuegi bizikletan ibiltzeko, eguraldi eskasa (aterri ezin eutsitta), euriko arropa eta aterkiñil erz... Hala pasatzen nabilazü denporia, pasiadak hara eta hona aterri ba dago, eseritta morera baten azpixan eurixa danian, geldi eta pentsa, orduak pasa eta pasa, ni pentsa eta pentsa... hauxe da zorixona!

Atharratzeko trinketian, afalostian, 21.15 ¡Hauxe dok ulertuezinttasunaren alde barregarrixa! Afalostian (¡ondo afaldu be!) patxaran bat eskatu, eta "patxaran-banda" bat ekarri dezte (patxarana laranja-jusarekin). ¡Ona baino hobia! Eta ustekabian hartutako edari horren azalpenak eskatuta, "beste bat" eskatu dotenian, mimika ariketekin lagunduta, hara nun ekartzen jezten... ¡garagardaua! Jakingo baneban, Akerbeltz bat eskatuko neban, ¡kontuan hartuta gainera taberna honetan aurrian jittuadazela ezagutu barriko enpresari gazte bixak, Johañe Cazanave eta Frantxoa Iraola! ¡Hauxe mozkorra harrapatzen najabillena gaur Atharratzen, taberna "motero" trinkete Xaho honetan! Orain errezago ulertzen juat alkoholiko billakatutako pertsona bakartixena.

Uhaitza ondoko labaderuan, 22.07 ¡Tira ba! gastu apur bat egin eta gero, joan naiz trinketetik apur bat illundu arte. Ez pentsatu, azken momentuko labankada traperua espero neban ostalari rockeruaren eskutik, izan be, frantsesez ez juat ixa tautik bez ulertzen (eurak euskeraz baino gehixago bai, hala eta guzti be) eta frantses usaina jaukan edozerk halako mesfidantza bat sentidu arazten dezta, ezin detzat eutsi... Baina hara nun etxeko jaunak manta bat emon deztan lo egitteko, eta ez hori bakarrik, ¡bixar goizian euren etxian dutxatzeko aukeria eskaini! Hauxe dok hauxe, halako gauzak behar jittuagu topikuei bueltia emoteko... Gaur Agosti Xahoren fantasmiaren babespian lo egitteko ilusiñoz najagok.

Atharratze, Uztailaren 7xa, 2004. Trinketeko txakur zahar txikixak alforjak "markatu" jestazak (noski, arratsalde osuan bere territorixuan egon duan bulto horren jabetzia zelan ez zuan ba hartuko), eta Uhaitzian garbiketa saixua egin bihar izan juat. ¡Hauxe dok hatsa! Kotxien burrunbadiakin esnatu eta 7.00ak aldera nahixago izan juat alde egittia. Orain hamen egongo nauk armosatzen, Uhaitzaren ondoko parketxo honetan, Xiberoko Botzian Sanferminetako entzierrua entzun eta Barkoxe aldera partitzeko.

Montori, 10.00ak aldera. Ez dakit herrixaren politta, ala eguraldi nabar honengaittik izango duan (ala hartu barriko kafiarengaittik) baina hauxe dok orain arte ezagututako herririk polittena. Eta hor goixan, atzo ibillittako Etxeberri errekasto eta Apanize-Mehetxe ibarren arteko mendi lepotxo hori...

Barkoxerutz, 10.30ak edo. Zelako bakardadia eta berdetasuna. ¿Hamen inguruan sortu ete zuan Pierre Topet, "Etxahun"? Bai baitago leku bat Topet, eta bestia Etxahun, Barkoxe inguruan. Apunta: kanpuan ikasten dabizen Xiberoko gaztiak ¿zer jabizak ikasten? Bultzatu teknologia oso aurreratutako usinak hamentxe. Komunikaziño zibernetikua.

Barkoxe, 12.00etan. ¡Azkenian! Goittik beherako indigenekin topo egin juat. Barkoxeko plazako taharna baten, andra zahar ulezuriduna barran eta basarrittar txapeldun bi aperitifa hartzen. Xiberotarrei markinarren trazia daukela berresten juat. Hirurak euskaldun petuak ziran arren, emakumiak frantseserazko joeria jeukan, eta bera hasten zanian gizonak be frantsesez noski. Baina euskeraz erreztasun gehixago zeukenez, euskerara pasatzen zittuan laster. Markinan be andrak dittuk erderazalerik haundixenak normalian. ¡Ah! Eta semia eta erraiña agertu diranian, danak frantsesez noski. Seguraski andriak ez detze erakutsi, transmisiñua eten da eta 85 bat urtetako horrek bere generaziñokuekin bakarrik egingo jok euskeraz. Edo "mendittar basatixekin", era despektibo baten esanda. Baina tira, nik bakia euki juat momentu batez, ba neukan gogua eta bateronbatekin euskeraz lasai berbe egitteko, mimika ariketa barik (eta ez batueraz).

Maisonabe aldian (Barkoxe eta Sohüta arteko bortüa). Hamen najagok bortü gainian jarritta, malbazuri, berbena eta pasmo bedar xiberotarrez inguratuta. Eguraldi xelebria eta atsegiña (eta emozionantia) bizikletan ibiltzeko. Eguzkixa eta gero, hodi illun-illunak, haize bolada fuertiak... baina momentuz euri tantanik bez ez nau busti zeru zurrunbillotsutik. Markiñarrekin dauken antza garrantzitsuena hauxe da: EH guztiko hizkerarik aberatsenetakua izan, eta hutsaren hurrengo balixua emon. Eta ahaztu jatan gauza bat: lehen Barkoxeko taharna hortan sartu banaiz, indigenekin kontaktatzeko asmo ezkutua neukan, bai; baina ageriko beste asmua (igual garrantzitsuagua) zeozer jatia zan. Gasna pixkat eskatu juat (xerra bi mermelada apur batekin etarako zestelakuan) eta hara nun etaratzen dezten rochefort, brie moduko eta Ossau-Irati tipoko zati bana (azken hau killo ta erdikua gitxienez) nahi beste jan neixan. Hiru aizto eta ogi barra erdi batekin. 4 eurotan, kokakola eta guzti. Benetan, "Iparraldeaz" (hola, blokian) neukan aurreiritzi guztiak banan-banan jauzten doiaz.

Ekhi Eder ostatüa, gaüez. Bart ez juat igarri Xahoren fantasmarik, baina txarto xamar egin juat lo. Orain errebantxia. Mauleko plazan, elizako beste puntan dagoan hotel zahar baten najagok. Antza, gazte batzu hartu juek orain dala gitxi eta aspaldiko partez martxan jagok. 130 bat urte izango dittuan jauregi bat dok, eta nunbaitten fantasmak ba jagozak hamen izan biharko. Izan be, ez jakixat zergaittik itxi juen. Ez da inor bez ikusten pasillo luzietan, usteze hotel guztian neu naizela biztanle bakarra. Misterixo eta zaratatxo fantasmagorikuetarako ate guztiak zabalik jagozak. Baina tira, nik egin juat nere chi-kung'a, jarri jittuadaz zerua eta lurra konexiñuan, eta orain dala pare bat urte Donatella sorgiñak esandako moduan, nigandik pasatu deixezela kalterik egin barik. Pakian najagok. Gaurko ikasgaixak: - Tehenta: lelua (kantu batena edo bestela "beti tehenta bardinarekin" dabillenari esateko. - Matahame (matahamia): Lapurdi eta Baxenafarruan "crèpe" esaten detzen jakixa. - Zinka: xiberotarren irrintzi motza, nik ezagutzen nebanaren aldian doinu desberdinekua.

Urdiñarben, 04ko Uztailak 8. ¿Zertarako hurreratuko nauk plazan olgetan diharduen ume hoiengana? Eskuaraz edo erderaz jabixazela konprobatziak ez detza ekarriko Xiberuko hizkuntza egoeriari aldaketarik. Honek bidetik ez gaittu desbideratu bihar.

Galtzetaburua, 13.30etan edo. "Galzadaburua; Chuberotik Lapurdi, hemen bide erdi" diño kurutze honen pian dagoan tehentiak. Etxakixat, gaur gogo asko barik najagok. Eta gauza bat otu jatak: ¿hutsik ete najagok? ¿Bakardadiak eragindako garbitze-biharra bukatu ete dok, topatu ete juat homeostasis puntua? ¿Edo beste barik bazkal osteko kaferik ez dotela hartu?

Irisarri, 18.00etan. Lehenengo ta behin, ahaztu barik: ¡zelako momentu atsegiña pasatu doten Galtzetaburutik urten eta minutu gitxittara Ainhizen geratu naizenian kafe bat hartzeko asmoz! Donibane Garazirako bidia Ainhize erdittiknpasatzen zuan lehen, baina ezagun dok bariantia egin ezkero herrixa asko "lasaittu" dala. Lehelengo hotel baten aurretik pasatu nauk, eta harutzago kaleko etxe zahar normal (basarri tipoko) batek atentziñua deittu jestak. Ugartutako letrero txiki-txiki bat bakarrik, "cafe-bar", eta atia erdi-zabalik; ezin jakin sasoi bateko taberna hori gaur egunian martxan zeguanik. Sartu bihar. Hasieran hankia sartu nebala uste izan najuan: dana illun illuna, trastez beteta... "Tira, itxitta badago bidalduko nabe". Azkenian nere diagarrei erantzunda emakume zahar bat agertzen da etxaldeko beste puntatik, pasillo illun batetik, poliki-poliki... Eta bai, aintzinan restaurante-pastiseria-ogitegi bat izan zana gaur egunian tabernatxo moduan dauke bakarrik. Andra zaharrak etxian moduan hartu nau (literalki), kaltzerdiko kafe tangart bat etara, eta kohete baten modura egin jittuadaz hurrengo kilometruak. Hori baino lehenago baina, han egon gaittuk ordu laurden inguru berba eta berba, "aaaah, ¿Espainiatik zatoz?" Seguru najagok ni izan naizela egun osoko bezero bakarra. Eta gero hona heldu nauk. Harri eta zur geratu nauk "Ospitalia" kultur etxe haundi ikusgarrixarekin, etxia bera espektakularra da, tamainuz batez be. Betiko moduan, harrerako langilliak erderaz baino ez zekixan.

Heleta eta Lekorne arteko "port-au-choix"an. Suertia jaukat egualdixarekin. denpora guztian dabil "que te mojo que te mojo", baina zaparradako momentuan beti topatzen juat aterperen bat. Urtsuia mendixa bistan jaukat. Xarlori diagar egin jetsat, eta ¡Sanferminetan jagok kabroia! A zelako jubilatu bizitzia. Baina 22.00etan Hazparnen egoteko asmua jok, beraz uste juat hantxe pasatuko dotela gabia.

Hazparneko Zelai auzua, gabia heldu dala. Irisarrin ume putasemeren batek atzeko kurpilla zulatu jeztak. ¡Euskaldunak ez dittuk danak onak! Gogoratzeko ondo etortzen dok. Bixar, ba... goizian kamaria aldatu eta ia Oiartzun aldera heltzen naizen. Gaur be ez juat marka txikixa egin, 10.30etan hasi banauk pedalekin Maulen eta 21.30etan bukatu Hazparnen... kentzen badoguz 3 bat ordu deskantsuetan... 8 ordu martxan.

Uztailak 9, Sara inguruko Sta. Katalina ermittia. Atzo, Oskatxetik gora nentorrela Zuberoko aldetik basarrixak tontordunak ziran, tellatu baltzarekin. Oskatxetik behera, Baxenafarrokuak zapalak eta tellagorrixak. Ez najuan uste aldaketia hain erradikala izango zuanik. ¡Ah! Eulixak xiberotarrak besain izorrantiak dittuk hamen. ¿Frantziar gobernuak ordainduak ete?

Lizuniagarutz, 14.30ak edo. Marraskillo pausuan noiala, txakurkumia urten jatak bidera basarri batetik. Pausu torpiekin, belarrixak tente mantendu ezinda, hantxe urten jeztak etxeko atari aurrera, ni uxatzera. Marraskillo pausuan jarraittu juat, txakurtxuari agur eginda. Azkenian, uxatu nabelarik, burua tente-tente bueltatu da etxekuen artera. Txakurrak txakur maittagarrixak. ¿Baina gizakixak zenbat halakuak?

Lesakako kanposantuan, 17.00ak. Beti gauza arraruak egitten gero. Hor beheian jaukadaz Lesakako fabrika eta tallar guztiak, eta jai-hotsa entzutzen juat... kanposantutik. "Kanposantura doia mutilla lasaittasun billa..." Furundaren kantua. Bueno, hiru ordu ta erdi jaukadaz pasatzeko, Ane nere billa etorri arte. ez jaukat Aritxulegi igotzeko indarrik. Gero eta ahulago ikusten juat neure burua, biharbada korputzari errekuperatzeko nahikua denporarik ez najabik lagatzen.

Kanposantu ondoko obra baten, 18.30. ¡Orain eurixa hasi jok, eta eraikitze lanetan jaguan basarri baten obran saru nauk. Oraindik ordu bi falta dittuk! Hegoaldeko orena: Ipar-Hegoko harreman eta topikuei buruzko umorezko irratsaixua. Topikuak (zaratatsuak, zikinak...), ohitturak (kafe aguatxirri, jatorduak, folklore asko eta euskera gitxi...).

Leke, 2004ko Uztailak 11. Gabeko lasaittasuna etxian, Lekeitioko kale antzerki jardunaldixak kanpuan lagata. Ene bada, zelako agobixua hainbeste jente ta hainbeste zarata, Xiberuako oporren pakia eta gero. Ia zelan konpontzen naizen eguneroko martxia hartuta, izan be, hanguen erritmo karibeñua ekartzia ez legokek txarto, ez.

Markina, 2004ko Garagarrillak 15. Ez ahaztu, biharko Iruñako Gaztetxia desalojatzea espero da. Irratixei barrixa zabaldu. Gaur izperringian gutun kruze baten gutun bat egon da. Pasa dan astian Oihane Errazkin ETAkidia Fleury-Merogis espetxian bere burua urkatu zeban, eta protesta elittaldixetan Donostian alde zaharreko dendak itxi zittuan. Irakorle batek jiñuanez, bildurrangaittik itxi zittuezen. Gaur beste batek erantzuten detza, mindutako abertzalearen tonu epikuan, elkartasuna izan zala jendiak bere dendak manifia pasatzen juan ahala ixtia. Goguan daukat, orain dala urte pare bateko greba orokor baten (euskal lan esparruaren eske ELA eta LABek konbokatua) zelan joan nintzan pikete batekin goizeko 7.00etan Matrallakoko kazetari gisan, eta piketeko kide batzu Iparkaleko ogitegi baten kristaletan zelan emoten zittuan txalo zaratatsuak. Ahoz esaten zetsen mezua "Itxi egin beharko zenduke, langilliekin elkartasunez" baina subliminalki (subliminalki?) helarazten jakona oso bestelakua zan: "Ez badozu izten eskaparate eta mostradore barrixa erosi biharko dozuz". Hala, Donostiako manifa hortan ez juat sinisten tabernarixak eta dendero guztixak elkartasunez itxiko zebenik. Baina tira, manifak holakuak dira, eta amorratutako jentia irrazionala. Izan be, beste gauza bat etorri jatak gogora. Errazkin ETAko militantia zuan, eta burrukan hil egin da. Zergaittik egin bihar jetzat nik onartzen ez doten erakunde bateko militante baten herixotziari dolua? Halaxe gertatu zan be kartzelan genguazela, harek gazte bixok motxilako bombiak lehertuta hil ziranian. Nik ez neban dolurik egingo "acción de guerran" erorittako militar batengaittik, eta horrengaittik formalki Euskal Preso Politikuen kolektibotik kanpo geratzeko erabagixa hartu bihar izan genduan. Izan be, EPPK horretan ETAkuen nahikua seguidismua dago, eta ez jatak gustatzen artaldetan ibiltzia, norbere pentsamentuaren ñabardurak galduta.

Ondarroa, 2004ko Garagarrillak 16. Goguan hartzekua: Organbideska gaineko mendi lepotxo zoragarri hartan egin neban ordu ta erdixa. Ha izan leike nere leku kuttuna munduan. Bedar motza, atsegina, eguzkixak berotuta, biguna... arte txikizko txara tipoko basotxo baju bat, onduan, keriza justua emoteko... parian Orhiko puntia, telurikoki ikaragarri indartsua... beheian, hegan hasteko moduan, Larrañeko bailladia... Ez neban chi-kung egunero egin, baina han egindako saixuaren intentsidadia eta sakontasuna hain izan zan haundixa ze, uda guztirako indarra ekarri izango balesta sentitzen nauk.