Garagoittiko Orakulua

Ondo pasatu dot liburu hau irakortzen, engantxatu egin nau.

Esaten neban ba, aurrekuan, Disneylandiako Ivanhoe bat zana nik ezagutzen nebana, Hollywoodeko kartoizko gazteluena. Ba, hain zuzen be, gaztelu hónen atzian sartu da irakorri doten liburua.

Ben Hecht XIX mendeko amaieran New Yorken jaixo zan, eta “amets amerikarran” eredua da. Mutiko pobre eta ikasketa bakua zan zirko batekin juan zanian, etxetik iges eginda; antzerki talde batekin ibilli zan bebai, harik eta kazetari biharretan hasi; bere estilo zorrotz eta gaiztuakin (oso iparamerikarra) arrakasta haundixa lortu, eta nobelak egitten hasi zan. Hortik zine industriara pasatu zan, gidoilari biharretan lehelengo eta produktore, zuzendari eta danetik amaitzeko.

Behin baiño gehixagotan pensatu dot zerk egitten daben iparamerikarran estereotipua hain berezixa. Eta uste dot erantzuna topatu dotela. Hartu kaleko jentia; kalian hazi ta hezittakuak, azkarrak, pobreziak emoten daben bizittasuna daukenak, eta egun batetik bestera aberastizuz. Luxu asiatikuan bizitzia gustatzen jakon kuadrilla bat lortuko dozu, derrotxadoriak, erropa eta kotxe ikusgarrixekin (biharbada ikusgarriegixak), eraikin supermodernuetan, ehundaka bihargiñ dauken enpresa haundixen jabiak... baiña eskulangille afrikarra, jornalero andaluza edo mariñel ondarrutarran modu eta formekin, adarjotzailliak, bizixak, zazkarrak. Biharbada horrengaittik egitten jaku hain sinpatiko estereotipoko iparamerikarra; kaleko jentian formak haundiki baten azalian.

Eta jente klase hori da Ben Hecht-en liburuan agertzen dana, kaso honetan estudixo (fabrika) zinematografikuetako fristi berezixak. Liburuan titulua ikusi nebanian irribarre gaiztua jarri jatan, bambalinetatik kanpoko mundua pixka-pixkat ezagutzen dotelako, eta benetan milla liburu idazteko lain dagoalako aktorien mania eta histrionismuakin. Hala agertzen dira, fidelki erretratatuta liburuan: diva harrua, lur-sorotik metro bateko altura baten oinez doiana; zahartutako galana, gaztaroko arrakastiari eutsi nahixan; kilometroko arpegi gogorreko politta, sedukziñuan bittartez biharra lortu nahixan; aktorien arteko protagonismo burruka irrigarri eta infantillak... eta ez aktoriak bakarrik: danengandik dirua etara nahixan danei guzurretan diharduan errepresentantia, estudixuetako jabe ahalguztiduna (“faraoi” berbia erabiltzen dau Hecht-ek), poliziakuak baiño inbestigaziño zorrotzaguak egitten dittuan kazetarixa... danak zoruan pare eta dialogo bizi-bizixekin, Ondarruko portuan entzun leikezenen parekuak.

Aktorien mundu harruan begirada gaizto horren billa nebillen ni eta hala da, zati baten, liburu hau. Munduan parekua baiña apartekua dan ilusiñozko mundu hutsal horretan sartzen da idazlia, berorren papela eginda –Empire estudixuetako gidoilarixetako bat da- eta portaera barregarri/tamalgarri horretxen lekuko zuzena da. Gero krimen-maitasun-enredozko-argumentu tipiko bat desarrollatzen dau –azken fiñian, idazlia Hollywoodeko gidoilarixa da- eta interesgarri eta engantxadoria da, bai, baiña tira, hori ezagunagua egitten jatan eta ez neukan hainbeste kuriosidade.

Ba dago pasarte bat be, gustatu jatana. Nobelia 1945 aldian idatzittakua da, eta XIX mende amaierako datu etnografiko kurioso bat agertzen da, historia liburuetan sekulan ikusiko ez dogun datu sabroso bat. Nobelian gorabeheran ez dauka bape garrantzirik, baiña gure arbasuen mundura teletransportatzen gaittu:

(Jentiak zine-izarrei detzen miresmenandako esplikaziño bat topatu nahixan dabil idazlia)

“(...) biharbada arrazoi nagusixa jentia fotografixa-zale amorratuak izatia da. Zinia sortu baiño lehenago, jente guztia gaba osua pasau zeikian familixako argazki-albuma ikusten. Biharbada pelikukak oingo familixako argazki-albumak dira, eta zine izarrak gure iseko, osaba eta oin dala urte batzu hildako lehengusu bilduma barrixak.(...)"

Hala izango zan ba, gure etxietan be.

Hecht honen liburu gehixago topatu egin biharko jittuagu. Atsegiña.

Telebisiñua geruago eta gitxiago ikusten dot, eta harro nago. Dakirazen gorabehera edo kotilleuak, "Telezaborra" blogian irakorrittakuak dira. Eta artikulu hau be, bertan egokittuko litzake hobeto hamen baiño, baiña...

Nere bizilagunak fidelki jarraitzen dau El sodomizador del fin del mundo telesailla. Hala egin zeban aurreko ediziñuan, eta hala dabil oingo honetan be. Ni, telebisiñuari bizkarra emonda, irakortzen edo idazten jarduten dot egongelan, eta ezin dot ekidin lantzian behin zeozertaz enteratzia.

Jakin neban, adibidez, lehelengo ediziñuan EH-ko eta Argentinako euskaldunak jarri zittuezela alkarrekin lehixan. Tira, ez zeukan itxura txarrik: alkarrezagutzia, konpetiziño sano bat... Baiña gero, harrittuta, jakin neban zelan EHko guztiak batu eta blokian bialdu zittuezen Argentinarrak. Poker arpegixakin, pentsatu neban nere kautan: Hauxe da, Eusko Jaurlaritzan telebisiñuak "diasporako anai-arrebekin" daukan konsideraziñuan adibidia?

Nere martxan segidu neban, telebisiñua ikusi barik. Eta halako baten, hor ikusten dot barriro nere bizilagun ttikixa engantxatuta: "¿Zer, barriro ala?" eta "Bai" eta...

Nun enteratzen naizen... ¿ez dabe ba lehenengo programako euskal-argentinar konfliktibuena hartu, probokaziño legez?

Eta, oinguan, ba, zer esangotzuet, ba... iraindu egin naiz, aizue. Nik ulertzen dot espektakulua bihar dala, antzerkirako. Konkursantiak ez badabe nahikua eskandalu egitten, bronkia sortu bihar dala reality-show eta telezaborrian. Baiña arraixua! Lehelengo programan egindakua eginda (Argentinarrak popatik hartzera bialdu) eta bigarrenian orduango alderik txarrena berreskuratu nahi, ba... ¿zer nahi dabe lortu?

Oin hasi gara ba euskal diasporako jentiakin komunikaziñua gero eta fluiduago egitten, eta ¿¿¡¡oiñ hauxe!!?? ¿Ze kristo nahi dabe lortu programako ekoizliak oillar-burruka horrekin?

Ez naiz konspiraziño judeomasonikuak edonun ikusteko zalia, baiña ez lejatake zorakeri bat irudittuko enfrentamendu artifizial hórrek EAEko Jaurlaritzako apparatchiken oniritziz diseinatutakuak izatia. Hain zuzen be, enanituak hazten hasi jakez azken urtietan, eta lehen jangoikua eta lege zarrekuak "fisura barik" ziran Euskal Etxietan gero eta galdera gehixago egitten dira, ekimen desbardiñak nahi dabez egin, EH-ko konfliktuan interbenidu nahi dabe ... Eta bat baiño gehixago pirrilera kronikuakin dabil juan dan 5 urtian.

Baiña tira, seguraski hau ez da hala izango, eta beste arrazoiren bat egongo da EHko eta Argentinako euskaldunak alkarren kontra xaxatzeko.

¿Bateron batek esplikatuko dezta, mesedez?

Eta aparteko kategorixia merezi dau Munittibarko plazako seiñale honek.

¡Zoriontsua Munittibar, arauak indarrez biharrian borondatez betearazten badittu!

(Argazkixa: Garikoitz Araolazaaaaaa)

Graffiti ehizian, batzutan beste espezimenak agertzen diraz. Adibidez, hamen dozuez hiru akats barregarri. (¡Benetan neuk jasotakuak dira gero! Ez interneten topatutakuak behintzat, adibidez hamen )

Pintadian urjentzixiak eraginda, seguru (tira, zipaiuak datozela, benga...!!!):

Mutrikun jasotakua

Beste hau ulertzeko, hizkuntzak jakin bihar dira. Gazteleradun batek egindako ingeles eta frantsesezko itzulpen hónek, adibide bat ipintziarren, "autobus ordutegia goiz/berandu" edo "erretzen debekatuta" esatian parekuak dira.

Espainian jasotakua

Eta azkenik, Ondarruko taberna baten jasotakua. Bere letrero guztiak erderaz jarri ohi daben taberna baten, hain zuzen be. Ez dalako bakarrik Markiñan gertatzen, erderaz egin norbere "mailla altua" erakusteko ustian, eta artaburu analfabeto baten modura geratzia.

Ondarrun jasotakua

Oiartzunen, Joxelux-en 74garren urtebetetzian txanpan botillia ekartzen juek mahaira.

"Horra Joxelux, ¡zabaldu txanpana!" diño parakaidistiak.

"¡Okiyo ezetz! ¡Zabaltzen badut gero bildu berko da ta!" diño berak, sano-sano.

Eta bixok hala-hala geratzen gara, erdi barrez erdi perplejo, harik eta bere alaba batek gauzak argitzen dittuan arte.

Parakaidistiak beste gauza bat ikasi dau: Naparrua aldian, eta batez be basarrittarren artian:

a) Ireki: zabaldu.

b) Zabaldu: gai bat sakabanatu (bedarra, lastua, intxaurra...)

Busturia. Joseba, euskaldunbarrixakin. Bermioko kalietan zihar zapatu eguardi baten, bazkari baten aurreko txikiteuan. "¿Zer nahi duzue?" Josebak, bere anfitrioi-biharrak ondo egin guran. "Txakoliña", "Baltz berezixa","Savin crianza", "Mostua"... Eta nik, ba... negu hotza, eta alkohola gustau ez, eta korputzari gustua emon nahixan, zeozer berua nahi, tta... "Joseba: hamen ¿tabernaren baten saldia egongo ete da?".

Joseba izoztuta geratzen dok, neri begira... bera, Bilbo haundiko etorkiña, 40 bat urte... ni, ule luzedun makarra itxurakua, pizkat gaztiagua... berak, 80 hamarkadako Ezkerraldeko mundu gogorra atzian lagatakua, Urdaibai paradisiakuan, bizitza barri bat egitteko... Bermio, HIESak gogorren jotako herrixa... atzera be aintziñako fantasma baltza...

"Ssal... saldia?" ¿Heroinia nun erosi neikian galdetzen nenguala etxuan pentsau ba, tipuak? Hárek barriak egin genduzenak.

¡Ez ikaratu, euskaldunbarrixak! mundu errealera urtetzen dozuenian. Jakizue, mendebaldian SALDIA eratekua dala, bero berua; kaballua ZALDIXA esaten da. Batueraz SALDA eta ZALDIA berben parekuak

Ondarrun egin barriko pinttada hau erretratatzen ibilli naiz, ETBko ekipo bat "Postdata" saiorako elkarrizketa bat egitteko etorri jatan egun berian (antza danez, etzi eguenian emititzeko da).

¿Politta, ezta? "Uxu" emakume talde lokalak egin dau, kontserba fabrika baten atzekaldian. Hor daukazuez kontserberetako bihargiñak (%100 andrazkuak) bakoitza bere kezkak hausnartzen, antxobak garbitzen dabizen bittartian.

Hobeto ikusteko, hamen dagoz beste ikuspegi pare bat:

Gaur konturatu naiz Luis Pedro Peña Santiagok nik uste nebana baiño gehixago markatu nabela.

Ahaztuta neukan Peña Santiago. Bueno, ahaztuta ez: artxibatuta. Gure apaletan asteburuero erabiltzen doguz eskutartian haren liburuak, fitxak... mendiko ibillalditxuak egitteko momentuan. Kajoi baten daukadaz gordeta El Delirio Vasco egunkarixan 80ko hamarkadan argittaratutako “Cita con Euskalherria” artikulu sortia. Baiña gaur arte, etxuat erreparatu zein neurrittararte eragin naben gizon honen ikuspuntuak nere ikuspuntu propixuan. Bere omenez egindako liburu bat ikusten egon naiz, eta konturatu naiz zergaittik gustatzen jatazen hainbeste bere kronikak: artzainekin berba egitten zebalako; etnologo baten “deformaziño profesionala” zeukalako; inguruarekiko maitte eta miña isladatzen zebalako; gizon bakarti haren sentimenduak oso neuriak sentitzen nittualako; anekdota historikuekin eta irudi kotidianuekin edertuta agertzen ziralako, txirla gozuak arroza edertzen daben moduan.

Urte batzu geruago “Cita con Euskalherria” barriro irakortzian, harrittu egin nok haren ikuspuntua zein neurrirarte neureganatu doten ikustian. Espillu baten begiratzia legez izan dok. Nik hainbestetan azaltzen doten parakaidista sentimentua, kuriosidade metodikua, lekukotasun isillan zaletasun hórrek... beriak dittuk, eta ez najenguan konturatuta. Ez dok sentimendu desatsegiña ez, hainbeste gozatuarazten naben jarkera hori halako pertsona miresgarri batetik ikasittakua dala deskubritzia.

Bere kroniketan miña agertzen zan sarri. Miña antxiñako bizimodu eta inguruen eraldatze edo galtziangaittik. Nahiz eta ordurako lagata zekan “El Diario Antivasco”rako kronikak idaztia, bere herixotzian barri izan genduanian pena haundixa hartu najuan. Ezin jakin zeintzuk arazo klasiak zeukazen, baiña bere burua hil zebala entzun nebanian segiduan pentsatu najuan maitte eta min horrek bultzatuta izango zuala.

Batek daki.

Oin orbel haizia dok.

Bittorixan piso bat hustu biharra tokatu jatan igaz. Garbigunera egindako bidai aspergarrixen artian, hara nun topatu genduan altxor bat: papel kontainerran onduan, kartoizko kaja bat liburu txikiz beteta. Poltsikuan kabitzen diran hórretakuak, 50ko hamarkadako ediziño cutreluxa, biblia itxurako liburu txikixak: 80 bat guztira. Ibsen, Baroja, Chejov, Becquer, Loti... eta neretako (ondiok) ezezagunak dirazen beste hainbeste eta hainbeste idazle. ¡Ha zelako amama! Garbigunetik “zaborra” hartzia galazota dagoan arren... ¡¡ttak!! gure kotxian etorri zan kajia. Eta haren kontura oso liburu ederrak irakortzen nabil azkenaldixan: autobusian, kiroldegixan...

Takian-potian biajian nabil azkenaldixan, ba; eta hortik euren gaiñian idazteko gogua be; hain da ze, blog honetan sail barrixa zabaldu bihar izan doten: “arrantza literarixuak”. Arrantzak, ixa kasualidadez heldu diralako nere eskuetara, arraiñan moduan; baitta be hamen izango dan kritikian maillia astuana lakotxia izango dalako. Eibarrera bueltan “Las Epidemias de Egipto”-en gaiñian esplikaziñuak emoten zittuan eibartar haren parekuak edo.

Xelebria da, oiñ esku artian daukatena: Ivanhoe. Walter Scott izeneko gizon batek idatzi zeban XVIII mende amaieran, bere biharrak lagatzen zetsan denpora librian. Esan biharra daukat morroiak biharra egin, egin zebala, dokumentaziño kontuetan behintzat (Erdi Aroko kodize zaharretan etabar...). Hala eta guzti be, akats historiko batzu ba dagoz, baiña tira: 1780xan ofizinista batek zeukazen ikerketa-ahalmenak ez ziran oraingo lakuak, eta barkatzeko modukuak dira. Hala eta guzti be, XI mendeko Europa eta bereziki Inglaterraren gaiñian hainbeste gauza ikasteko asko balixo dau nobeliak. Scottek ahalegin berezixa egitten dau sasoi hartako basarri-girua deskribatzen, jantzixak, eraikiñak... Eta ni behintzat han egon naiz murgilduta juan dan 3 astian. Hortaz gain, testu osua dago llamada, asterisko eta notaz beteta, eta hainbeste kuriosidade jakitzen dira, kontakizunetik aparte. Izan be, kontakizuna nahikua ganorabakua da, literaturan eten barik errepikatzen dan estandarra: maitte diran neska-mutil bi ezin dira ezkondu neskian aittan baimena ez daukelako; eta azkenian, milla penalidade pasatuta, lortzen dabe. Baiña, esandako moduan, istorixia bera ez da garrantzitsua, horren harira kontatzen diran gauza “sekundarixuak” baiño. Ezagun da Scotten objetibua dibulgaziñua zala, sasoi ha errekreatzia.

Hona, nobela honi esker ikasi dittudazen hainbeste kuriosidade.

X menderarte, Inglaterran saxoiak bizi ziran (Alemaniako Sajoniatik etorrittakuak, mende batzu lehenago). Orduan, Normanduak inbadidu zeben Inglaterra; saxoiak zapalduta egon ziran pare bat mendez. Aristokratak normanduak ziran eta frantsesez egitten zeben, eta klase bajuko jentian berbetia saxoia zan. Horren nahastian ondorixua da gaur egungo inglesa.

Walter Scott argi ta garbi azaltzen da saxoien ohittura zaharren alde, eta kuriosua da momentu batzutan zelako doiñu epiko abertzalia nagusitzen dan: bertako ingles jatorrak (ahaztu egitten jako Alemaniatik etorrittakuak zirala) kanpoko frantses gaiztuen kontra. Nobela moduan oso txarra dala eresten detzat: pertsonajiak zuri edo baltzak dira (gaiztuak oso gaiztuak, onak aingeruak), pertsonaien ohoria eta superzintzotasuna groteskua da (ez sinistekua)... azken fiñian Ivanhoek antziñako caballeria-novelen lekukua hartzen dau, eta 1950ko hamarkadan nagusittu zan disneylandiako Erdi-Aro horren oiñarrixa izan zan. Baiña pertsonajien karakterizaziño eskasa eta historixian fundamento faltatik aparte, oso interesgarrixa da dibulgaziño modura; XVIII mendeko Toti Martinez de Lezea, onerako eta txarrerako.

Coningsburgeko gazteluan deskribapena politta da zihero. Antza, Scott bere ruinak exploratzen ibilli zan (Xaho eta Mauleko gaztelüakin gogoratzen nintzan) eta enamoratuta geratu zan hárekin ruinekin. Akatsetako bat hamen dago: XI mendeko Coningsburg (gaur egungo Conisbrough) ez zan izan aintziñatik zetorren gaztelu saxoia, orduan normanduak eraikittakua baiño. Anakronismo bat beraz; dana dala, Scottek bere garaiko deskribapen oso ebokadoria egitten dau (1780 urtian zelan zeguanekua). Ni neu imajiñatzen dot harri zaharren artian ibiltzen, ganbarak, bodegak eta tunelak deskubritzen, Eslovakiako Stary Hraden ibilli nintzan moduan. ¡Ha zelako plazerra, Walter Scottena! Ez zan izango gero, gaur egungo lorategi eta fokoz inguratutako ruina inmakulatua.

Nobelia gertatzen dan sasoi hori berori da Bizkaiko Jaun Zurian istorixia (Ulisesenakin antz pizkat ba daukana), Eskoziatik etorrittako familixakua bera. Orduantxe izan zan be Kruzaden proiektu zorua, Europa guztiko diruzaliak mobilizatu zittuana... eta beste kuriosidade bat destapatu deztana. Espainia aldian ba da ume-kantu bat

“Mambrú se fue a la guerra,

qué dolor, qué dolor, qué pena

Mambrú se fue a la guerra,

no sé cuándo vendrá

do-re-mi, do-re-fa, no sé cuándo vendrá.”

Mambrú hori “Marlborough” berbian pronuntziaziño deformatu bat da; Marlborough hori gudari famatu bat izan ei zan; hori argi xamar dago, irakorri dotenangaittik. Baiña segun eta zeiñek kontatzen daben, XVII mendeko edo XI mendeko kontuak dira kantuanak. Elantxoben jasotako Jaun Zurian erromantze zaharrak hala diño:

“Nor da hori, mambru hori

mambru herriko truku hori

mambru herriko truku hori

trukukumian semiori”

Kontuan hartuta Jaun Zurian historixia nozkua dan, eta artian Kruzadetan zaldun asko ibilli zirala, eta ordutik “truku” edo “mairu” berbak gauza edo pertsona txarra izendatzeko erabiltzen dirala... ba dirudi XI mendeko bertsiñua egi itxura gehixago daukala.

Walter Scottek ondo ezagutuko zittuan erdi aroko caballeria liburuak. Ivanhoe idaztian (beste liburuetan ez dakit) benetako pertsonai historiko-legendarixuak sartu zittuan, eta berak asmatutako pertsonajiak sasoi haretako kontestu historikuan txertatu zittuan, emaitza interesantiakin. Horretara, Richard I erregia (Lehoi-Bihotza), Locksleyko Robin (Hood) eta bere kuadrillia agertzen dira nobelan, Sherwood basuetako bizimoduan erretratu nahikua polittian.

Gaztelerako itzulpen bat irakorri dot nik, Frankon denporan egindakua. Baitta orduko itzulpen irizpide kaskarrangaittik liburua pizkat estropeatuta irakorri be. Izan be, hainbeste bertso agertzen dira jatorrizko testuan; gaztelerara itzultzian, errimatzeko moduan egokittuarazi dittuez. Ez daukat fede askorik beraz, nik irakorrittakua Scottek idatzittakuakin bat datorren...

Beste gauza xelebre bat, eta hau orijinalian. Ba da pertsonai bat, Athelstane, aintziñako errege saxoien oiñordekua dana, eta halako baten gaiztuak akabau egitten dau. Ba bueno, antza danez Walter Scotten editoriak disgusto haundixa hartu zeban Athelstanen herixotziakin. Scotti aldatzeko eskatu zetsan, eta honek onartu. Halan, hildakua “berpiztu” egitten da lizentzia majiko lotsagarri baten bittartez, total lekuz kanpuan. Ulertu neike Scott diru biharrian egotia eta hasieran hori onartzia, baiña Ivanhoe idatzi ostian oso famoso bihurtu eta aberastu zan; ¡aldatu zeikian atzera, testu orijinalera! Hori da ez dotena ulertzen, txaplata lotsagarri hori bere horretan lagatzia. Adibide bat ipintziarren: hartu “El nombre de la rosa” moduko nobela bat. Ondo konstruiduta, dokumentatuta, ondo enkajatzen daben puzzle konplikatua, kartesianua, razionala; eta halako baten, korapillo erdixan zerua zabaltzen da eta Jangoikua agertzen da mirakulu majiko bat eginda. Hainbestekua da Athelstanen berpizkunde disonante hori.

Entzunda neukan ingelesez berba diferentiak dagozela hildako nahiz biziriko patarixendako, baiña ez nekixan gauza zihetzik. Scott jaunari eskerrak, nere kuriosidadia asetu dot. Kasu askotan berba saxoi zaharra gorde zan basarrixan bizirik zebillenerako (saxoi pobrien ingurua), eta berba normando barrixa etorri zan jateko ordurako (normando aberatsen mahaixetarako). Horretara, txarri bizixa “swine” da, eta platerian “pork”; bardin “ox” eta “beef” (txahala); baitta “calf” eta “veau” (oreina? ez nago seguro)...

Gauza on eta txar guztiekin, engantxatu egin naben liburua. ¡Ondo gozatutakua gero!.

"Ene herri on bakhezalea, eliza zuriz bethea, Goizerritiko Jaungoikoaren herri hautetsi maitea..."

Sekta batzu modu berezixa izaten dabe jentia kaptatzeko. Nere graffiti bilduman (zatitxo bat dakazue hamentxe ) atal berezixa dauke errelijiño kristauko tenpluetan agertzen dirazen ikurrak. Horra, kanposantu batzutan topatutako esperantzaz betetako mezu batzu.

¡¡Gora bihotzak!!!

Mendexako ortusantua

Oiartzungo kanposantua

Otxandianoko hillerrixa

Polittak izaten dira bebai elixetako erlojuetan egoten dirazen leluak. Eibarko San Andresen ba dago bat (edo egon zan esan biharko neuke, ixa ikusi eziñezkua dalako gaur egunian): OMNIS DUBIA, MULTIS ULTIMA. Halakorik ezagutzen badozue abisatu eta juango naiz nere erretratatzeko makiñatxuakin.