Garagoittiko Orakulua

Zure ume txikixa korrikan dator pasillotik, ordenadorian endredatzen ibiltzen zaran gelara bidian. Halako baten, mueble haundi horren ertzera heltzen da (bere begixen alturan geratzen dana), ez dau kurbia ondo neurtzen eta ¡konkkk! bekokixan hartzen dau hartu biharrekua. Reboluziñua; guraso bat dator etxeko alde batetik, bestia ordenadoretik... “Oi enneeee.... gure txikixak zer hartu dau.... mua mua mua.... puf puf pufffff.....”. Umiak ez detze jaramonik egitten despiste maniobra hónei, eta negar baten lehertzen da: “Gueeeee.... gue, gue, gue, gueeeeeeeeeeeee!!!!”.

Orduan dozu, guraso, monstruo txiki bat sortzeko aukera parebakua. Nahikua dozu esatia:

• Zein izan da? Zein izan da? Mueble haundi hau? Mmmmm....! Gero.......! Mueble gaiztua! Ta, ta, ta! To, mueble gaizto halakua! Ta, ta! (muebliari plastateko batzu emonda).

Halan, zure ume maittiak zera ikasiko dau: berak ez daukala sekulan errua. Kolpia ez da izan bere zazkartasun edo deskuido batengaittik, ez: muebliana izan da kulpia. Horretara, muebliak pagau bihar dau penitentzixia.

Imanoltxu, Asier eta beste guraso amantisimuei dedikatuta.

****

EGUNERAKETA: 2023-I-14ian, amaittutzat emoten dot nere "guraso estreinatu berri" fasia; atzetik etorriko dirazenendako, erabilgarrixa izan leikialakuan, momorró txiki bat sortzeko aholku guztiak hamentxe ipiñi dittudaz.

Eusko-brasileroak Kataluniarrekin batera urte bukaerako festa bat antolatu dute Sâo Paulon, ¡txikiok indarrak elkartu behar! "Encontro Cultural Euskal Herria-Catalunya" deitu diote eta aspaldidanik kataluniarrekin duten elkar lanaren fruituetako bat da, ez lehenengoa eta ez azkenekoa.

Hor behean doa kartela, programa zehatz eta kontaktuekin.

Behin baiño gehixagotan esan dot nik ez detzatela “certificado de buena conducta” eskatzen nere kontsultako atetik sartzen danari. Hasiko banintza nere ideekin bat egitten ez daben jentia baztartzen; edo zapaltzailliak; edo aberatsak... ba ez neuke karrerarik egingo. Epaille biharra etxata gustatzen neri, eta horregaittik printzipioz danok dauke sarreria libre. Ba daukat lagunik, baiña, ez dabenak ulertzen zelan tratatu neikian hain lasai, kontraesan moralian jausteko bildur barik, hainbeste kalte egin izan dezten ertzainak, esate baterako. Ba bai: egin izan dot, egitten nabil eta egitten jarraitzeko asmua daukat. Ezin esan baiña zipaio bat danik orainguan nere eskuetan jarri dana; ez litzake zuzena izango, eta ertzain modura izendatuko dot.

Igartzen jako agintzeko sen hori. Nerekin ez da desatsegiña izaten, baiña konturatzen naiz disziplinatua eta disziplina jartzian zalia dala, poliziako baten deformaziño profesionala edo; eta irribarrez onartzen dot. Keiñuetan, jarkera zuzen eta militarrian, saixua egitteko orduan exijitzen daben puntualtasun horretan igartzen jako. Oso edukaziño onekua da nere ertzain hau; ezagun da jentiakin tratua izaten usatuta dagoala (familixako dendia atenditziagaittik, seguruena) eta atsegiña dan arren, ez da zurikerixetan ibiltzen danekua. Terapiara datorrenetan, ez ba dauka ezer esateko ez dau ezer esaten. Ba daki isilik egoten, begiradia galduta, egonian; gauza inportantia da hori, pertsona baten heldutasun seiñalia. Hor konektatzen dogu.

Ezagutu giñan lehelengo egunian esan zestan: “Baiña gauza bat esan bietzut nik, e... ni, ¡abertzalia na!” argi laga nahi izan zeban, indize hatzaparra altxata.

Ezagun da gure ertzain honek (ez dakitt bere graduaziñua) barrua trankil daukala: ez dirudi tortura kasuak, manifak erreprimitzia, ordezkari politikuak atxilotzia tokatu jakonik... Ez dau horri buruz be berbarik egitten. Justo-justo dakitt Bilbo aldian ibilli zala gerra denporan, eta porria nahikua ez zalako fusilla eskutan hartu bihar izan zebela bera eta bere errejimentu-kidiak. Datorren hillian larogetamar urte beteko dittu Joxek. Han dago, erresidentziko leihuan bizikleta estatikuan; begi itsuekin Ondarruko zubi zahar aldera begira, patxadan.

Txixa egitten jezkuek burutik behera, eta eurixa dala pentsatu bihar...

Josu Lariz itzuli da Uruguayera. Ixilpian pasatu zeban Fray Bentoseko zubixa, lagun talde batekin, autobus anonimo baten. Alaittasun izugarrixa, baiña ezin txanpan botillarik zabaldu, txapliguak bota, orru egiñ, dantza eta festarik... bakarrik irribarria, besarkada isillak, eta lasaittasun plantak, eskutik fuerte helduta. Hala heldu zan Montevideora ordu batzu geruago, eta han bardiñ: ahal danik eta zarata gitxien, abokatuak, emaztia, hurreko senidiak, festa isil eta ezin alaixago batian... Eta dana pasatu danian, prentsaurreko agerraldi txikixa, prentsa ohar motzakin. Horixe izan da dana.

Josun kalbarixua juan dan 13 urtian jarraitzen ibilli diranei beste portaera bat eskatuko zetsen senak, jakiña: zelebraziño zaratatsuak, estatuen gerra zikiñari kontra egiñ eta irabaztian harrotasuna lehelengo... salaketa publikua eta errudunen aideratzia gero... eta erantzukizun administratibo eta penalak eskatzia azkenik. Egin detzen jugadiangaittik ordainduarazteko.

Baiña Josuk perfil bajuko itzuleria aukeratu dau. Bere abokatuen irizpidiari jarraittuta seguru, behin eta barriro adierazi dau ez dabela erantzukizunik eskatuko, berak pakian bizi nahi dabela bakarrik... Anonimotasunera itzultzia da bere ames bakarra. Eta ulertzen dot, ¡zelan ulertu gaiñera! Geu be 2002ko Iraillak 14ko auzixan ataka bardiñian egon, eta urtenbide bera aukeratu genduan eta.

Orduan sentidu neban amorru bardiña sentidu dot oiñ. Modu apalago baten, ez nabelako zuzenian joten honek; baiña oinguan sakonagua, iraunkorragua, erantzuteko goguak emoten dabena. Bai, ze: ni ez daukat orain arriskurik.

Gogorra da gero, norberari egindako bidegabekeri argi eta garbi batetik ozta-oztan urten eta gero, jarrera hori hartu bihar izatia: “Ez dot nahi problemarik: putadia egin deztenak salatzen badittut, igual hasarratu eta barriro etorriko jataz billa”.

Ulertzen zaittut, etsipenez beteta, Altzolako basarrittarra.

AURKEZPENA- EIBARKO EUSKARA -- Serafin Basauri

Eibarko euskeriak azken 30 urtietan izan daben aldaketian inguruan jardutzeko eskatu deste neri. Atzeragokuak be aittatu biharko dittut, kasu honetan esaeriak diñuanaren kontrara, atziak be erakutsi leike-eta aurriak zelan dantzatu. Ahaleginduko naiz jardunian jardunian bidia galdu barik ibiltzen.

Ezer baiño lehen aittatu nahi dot gerra ostian Eibarren, eta beste herri batzuetan be bai, euskerian inguruan izan dogun jokabide eskasa. Aspaldittik zetorren euskerian gainbeheria, baiña gerriak eta gerra ostiak bizkortu egingo dau gainbeheriori. Badakigu ba Frankismuak ez deskula inungo mesederik egin, euskeriandako eta Euskal Herrixandako represiñua eta zapalketia baiño besterik ez dala izan oiñ hogetamar urte "dana lotuta eta ondo lotuta laga" eban haregandik jasotakua. Baiña horren aurrian, gerra osteko guraso-belaunaldia ez da gauza izan gainbeheriari frenua ipintzeko, seme-alaberi euskeraz egitteko, euskeriari eutsi eta egoeriari frente egitteko; transmisiñuak krak egingo dau eta sekulako etena egingo da hor. Autokritikia sanua da eta aitortu biharra dago euskeriaganako gure ardurarik eza. Gaur egunian euskeriak dittuan ajietako batzuk hamen dakez-eta zuztarrak.

Gerra osteko lehenengo hamar hamabost urtietan, apenas egin zan ezer antolaturik euskerian alde, orduko ardurak beste batzuk ziran sasoi hobien esperuan, baiña ez zan sasoi hoberik etorri. Egoera politikuan ez zan aldaketarik ikusten. Beti bueltian zain baiña gerria aliauak irabazi arren ez zan bueltarik etorri. Burruka politikotik ez zan ikusten sasoi haretan (40. / 50. hamarkadetan), sakrifiziuak sakrifizio, ezer lortzen zanik. Hartara, euskerian aldeko jardunian zeguan hutsunia ikusitta 1952-53 inguruan euskaltzale talde batek kultura arluan antolatzia erabagiko dau, euskerian alde jardutzeko eta, ez traba barik, baiña pausoz pauso gauzak lortuz juango dira. Juan San Martin eta Imanol Laspiurren inguruan batzen dan lagunarte honek zerikusi haundixa eukiko dau Eibarko euskal kontzientzia berpizteko ahalegiñetan. Tartekuak ziran, batzuek aittatziarren, Jose Luis Ugarteburu, Jabier Zubiaurre, Bittor Kapanaga, Paulino Larrañaga?, ni neu be inguruan ibiltzen nintzan. Lan arlua: euskeria landu eta zabaltzia. Hamendik sortuko dira euskeria erakusteko gau-eskolak, Umandiren gramatikia editatzia, Javier Eguren alkate zala 1959ko Euskal Kongresua Eibarko udaletxian egittia, azken lorpentxo hau, gauza gitxi eta apala dirudixan arren, inportantia zan instituziñuak euskeriandako irabazteko eta euskeria kalera ataratzeko.

Diasporan, ixil-ixilik, beste gauza askoren artian bere herriko euskeria goguan, Toribio Etxebarriak Eibarko aditzan flexiñuak eginda eukazen 1955ian eta "Lexikoia" geruago 1961ian, berak diñuan moduan "sin más ayuda que el deleite y el recuerdo". Juan San Martin 1957an Euskaltzaindiako urgazle izendatzen dabe eta 1964an euskaltzain; eta ez dago dudarik honen eraginez izendatzen dabela Toribio Etxebarria Euskaltzaindiako urgazle 1965ian, Eibarko aditzan gaiñian eta Lexikoan egindako biharregaittik. Ibiltarixanak 1967xan argittaratuko da, bigarrenez 1993an Antxon Narbaizan hitzaurre eder batekin. Juan San Martiñek ziñuan Toribio izango dala, ordura arte behintzat, eibartarren euskeria gehixen landu dabena. San Martinek 1958-59an publikauta eukan bere Burdin-langintzako hitz teknikoez izeneko hiztegi-lana, hiztegixak egin bihar diran moduan, sarrerarik gehixenak ejenpluekin dittuana. Toribioren Lexikoia be halaxe: sarrera bakotxa bere ejenpluakin; hainbat bidar aittatu izana eta hiru edo lau ediziño izan dittuan liburu edarra, berbak azaltziaz gaiñera ejenpluotan Eibarko barri be emoten dabena. Lanok eta Juaiton Zirikadak eta Eztenkadak itturri ugarixak izango dira azken urtietan Eibarko euskerian gaiñian egin diran bihar guzti-guztiendako. Andima Ibiñagabeitiak eta Sebero Altubek Eibarko euskerian laudoriozko artikuluak idatzi zittuen, Orixe bera gure hittanuakin enamorauta; iritzixok eibartarron harrokerixiak gora egitteko behintzat balioko eben. Imanol Laspiurrek Azentu diakritikoa Eibarko euskaran bere azter-lana irakorriko dau 1976xan.

60 eta 70. hamarkadan, Gau-eskolak eta Alfabetatziak bere bidia egingo dabe, ikastaruekin, hitzaldixekin (Rikardo Arregi, Villasante...). Euskera batuan lehen pausuak emongo dira Arantzazuko Batzarrian eta aurrerantzian euskera batua izango da euskaldunon naziño-hizkuntza estandarra. Ikastoliak be aurrera egingo dau, nahiz eta batuan erakutsi biharrak ez detsan tartetxo bat gorde herriko euskeriari. Euskaltegixak (AEK eta munizipala) jarriko dira martxan... (1979 / 80xan)

...eta Kitto alkartia eta aldizkarixa sortzen dira 1991/92 urtietan. Lan politta egin da hamen, euskera errezian eta Eibarko euskeriari gitxi gorabeherako heren bateko lekua emonaz. Neurri batian kazetari eskolia be badala esan leike eta kitto aldizkarixa. Eibarko euskeraz idatzittako lanak, hobera egin dabe, bai eibartartasunari begira baitta euskara zuzen eta jasuari begira. Nabarmena da aldizkarixan egitten dan pedagogia lana, bai kazetarixekin baitta irakurlieri begira be.

Apurka-apurka Eibarko euskerian gaiñian lan polittak egin izan dira: Esakerak (Argoitia, Azkarate, Gezuraga); Aditza (talde lana) ; Eibarrera jatorraren bidetik eta Deklinabidia eta entonaziñua (Laspiur) ; Eibarko euskara: gutxiespenaren historia (Antxon Narbaiza); Idazlien eta idazlanen antologixia (E.Izagirre, M.Lizarralde eta Antxon Narbaiza); Unidade didaktikua (M.Sangroniz), Hiztegi etnografikua (Asier Sarasua, S.Basauri), Izen-sintagmaren deklinabidia (N.Aretan tesi doktorala), Lexikoia eta Etnografikua itturri hartuta Eibarko hiztegia jarri da sarean www.eibarko-euskara.com (N.Areta), Eibartarren ahotan ahozko artxibua be bai www.egoibarra.com/Eibar/Eibartarren_Ahotan, (Asier Sarasua eta Itziar Alberdi) eta gaur aurkezten dogun liburuau berau.

Doktoreak dittugu euskal filologian: Koldo Zuazo, Nerea Areta, Antxon Narbaiza; beste filologo mordoska bat be bai... Gaur egunian euskara gaietan ondo prestautako gazte jendia dago, hamen egilliok lekuko; idazliak eta kazetari puntakuak, baitta irakurliak be lehen baiño askoz gehixago.

Horrek aldeko faktoriok guztiok euki arren, edozeiñek ikusten dittu daukaguzen eragozpenak, ez bakarrik herriko euskeria ganoraz erabiltzeko, ezpada eze erderian eragiñetik libratzeko, euskeria "euskalñol" triste bat ez bihurtzeko. Inguruak eragin ikaragarrixa dauka, eta ingurua erdalduna da. Bakotxari ahalegin-plus bat eskatzen jaku euskeriari eutsi nahi badetsagu. Baitta Administraziñuari be euskerian aldeko planok eraginkorraguak izan deittian.

Gazte jendiak, ikastolan, euskera batua da ikasi eta erabili dabena, baina badauka, batuan interferenzia nabarmenekin bada be, Eibarko euskerian aldeko jarreria. Eukiko ez dau ba! Eta erderia beste erabiltzen ez bada be, naturalidadez erabiltzen da euskeria neska-mutillen artian. Nabarmentzekua da hori, batez be gure gazte-denporiakin konparatzen bada. Orduan, mutillen artian gehixenbat euskeraz egitten ba zan be, pentsau be ez neskekin euskeraz egitterik. Eta bueno...! nobixiakin euskeraz egittia rarua zan gero! euskaltzale "fanatikuen" gauzia! Konparatzeko, nere gazte-denporako eta oraingo dato estadistikorik ezian, zera esango dot: oin dala 50 urte euskera asko egitten zala adin guztietako gizonezkuen artian, emakumien artian baiño gehixago. Andragizon edadekuen artian erabiltzen bazan be, neska-mutillen artian bapez. Famelixa askotan ez ziran gauza izan etxian euskeraz egitteko, euskeria erabiltzeko; erderia izan da nagusi famelixa askotan, eta halan guraso euskaldunak izan arren, gaur eguneko gazte askok ez dau etxeko euskerarik jaso. Eta liburuak eta informaziño idatzixa asko euki arren, gatxagua dake gaur egunian inguruko giro euskaldunik ezian. Eibarko euskerian etorkizuna gaztiengan dago baiña euren euskeria hobetzeko bidia ez da guk geuk gaztetan euki genduana. Zegaittik eze, nik neuk gaztetan bizi izan doten Eibar, gaurkua baiño euskaldunagua zan, askoz be euskaldunagua. Goguan daukat, eskolan dana erderia bazan be, biharrian hasi nitzanian GACian eta gero Alfan, taillarrian euskeraz egitten zan, hamengo taillarretan teknikuen eta buzodunen arteko berbetia euskeria zan, kolektibo oso euskaldunak ziran eta komunikatzeko berbetia euskeria; esango neuke, niretzako behintzat taillarra euskeraz jardutzeko eta ikasteko bidia izan dala. Inguru euskaldun hori juan zan eta nekez ekarriko dogu barriro. Produkziñuan euskeria ezartzeko ahaleginak ahalegin, gatxa dake gaztiak lanian euskalduntzia, Eibarko euskeran behintzat, egitten diran ahalegiñak euskera batuan egitten dira-eta. Gaur egunian, esan leike Eibar ez dala euskeraz bizi, ez taillarrian ez beste iñungo arlotan. Eta gizartia euskeraz "bizi" ez bada, gatxa da ingurumen horretan euskeria bizirik irautia, eta gatxagua euskera "bizixa" egittia, komunikaziño arlo bakotxerako euskera egokixa egittia.

Eibarko euskerian etorkizuna baltza ikusten dotela esango destazue. Aldatu, seguru aldatuko dana. Hittanua berreskuratzeko modurik bai? Eziñezkua, egitten ez bada. Galtzen bada iñok ezingo desku Orixek botatzen zeskuzen lorak bota. Bertako azentua berreskuratzerik bai? Zaharron ahotik ikastia gatxa apurka-apurka bagoiazelako mundu honetatik; aprobetxau bizi garan artian edo Ahozko artxibua zabaldu interneten eta entzun, entzun eta entzun... Zelan eutsi Eibarko euskeriari? Dana berreskuratzia lortu ezindakua badirudi be, badira erabiltzeko errezak diran geure berbak eta lokuziñuak; hórrek erabili eziñik ez dogu euskera batuan berba egin arren be; gure berba eta lokuziño asko be euskera batua diralako. Ahal dala behintzat exotismuak erabili barik geure berbak erabiltzia hobe, halan behintzat geuria indartuko dogu eta egitten dogun berbetia entenditzia errezagua izango da, normalagua, herrixagandik hurrago daguana.

Ez dauka etorkizun errezik gure euskeriak. Zer egin? Hezkuntza sistemiak zelan lagundu leikian ez da ikusten, euskera batuak daukan lehentasuna kontuan eukitzen badogu. Irakasliak erabili biharko leukie liburu hau euren euskeria hobetzeko eta ikaslien akatsak zuzentzeko. Gitxien gitxienez Eibarko euskeria maitte dabenak egin deixala murgil luze bat liburuan zihar eta ikasi deixazela liburu honetan bere euskerian arauak, erabili deixala konsulta-liburu moduan idazterakuan dudak dittuanian. Erderaz idazten danian eukitzen dan kontu eta kuidadu bera euki deigun euskeraz idazten danian. Bakotxak jarri biharko dau ahalegiña bere euskeria hobetzeko. Erabili liburua; ez deilla izan apalategian geldirik eukitzeko.

Lehenguan irakortzen netsan Andu Lertxundiri, Bilbon Kultur Politiken Nazioarteko Konferentzian esandakuak, internetan desafixuari begira: "euskarak zortzigarren lurraldea konkistatu behar du; teknologia berriena eta Internetena. Lurraldetasun fisikoaz gainera garrantzi betea du lurraldetasun birtuala ere bilatzea ziberespazioan. Hor ez dagoena ez da; hor ez bagaude, gureak egin du"

Ba honen harira esan gura neuke, badaguala eibarespazioan "Eibartarrak posta-zerrenda" deritxon posta elektronikoz funzionatzen daben lekua, euskeraz edozeren gaiñian jardun zeinkiana, jentian arteko informaziñua trukatzeko, eta abar. Eibarko euskaraz idazteko aukera politta da, euskeria erabiliz eta idatziz ikasteko. Aukera bat da. Zerrendia bizi bizixa da eta asko ikasten da, euskerian gaiñian zein bestelakuen gaiñian.

Zer egin bihar dan Eibarko euskeria bizirik jarraittu deiñ? Erabili, egin, ahal danik eta leku, arlo eta aukera guztietan, ikasi, irakorri, idatzi, hiztun oneri entzun eta eurekin jardun. Aprobetxau daukaguzen aukera apurrak.

Amaituz juateko, azken 50 urtietako balantzia: Atzera egin dogula alde batetik, aurrera be bai bestetik; baiña gozua baiño gazixa gehixago. Balantzia ezin leike esan ona izan danik batez be ahozkotasunan aldetik. Nekez baiña jarraittuko dau bizirik eibartarron euskeriak. Hori espero dot.

Esan biharrekuak esan dittut, bakarrik geratzen jata egillieri eskerrak emotia. "Lan superrona" ez baiña liburuan jasota daken kalifikatibua erabiliko dot: "lan oooona da egin dabena". Eureri txandia.

Serafin Basauri

Buenos Aires, 2005ko Azillak 18.

Nekotxean bildu giñan “hereje” taldian Josu Lariz Iriondo altzolatarra be egon zuan, azken egunetako protagonistia izan dana: espainiar “justizia” apisonadora horren hatzaparretatik behin baiño gehixagotan libratu dana, ez kasualidadez.

Josu Lariz Gestoretan eta LAB’en ibillittakua dok 80ko hamarkada hasieran, Debabarrenian. Nahiz eta hori baiño “pekatu” gehixagorik ez izan, sasoi hartako egoeria ez jeguan brometarako eta torturen bildurrangaittik Lapurdira hanka egin juan, beste askoren modura. Hantxe jeguala, kasualidadez libratu zuan GAL-en atentado batetik. Azkenian, Uruguayera ihes egin bihar izan zeban, eta hantxe bizi izan dok 1985tik hona, sukaldari biharretan beti.

1992en Espainia eta Uruguayeko gobernuen arteko tratu bat egin zan: Espainiak subentzio, anbulantzia eta polizia kotxiak bidalduko zittuan, eta Uruguayek trukian 9 euskaldun kanporatu, tartian Josu Lariz. Eskandalo haundixa izan zuan: Uruguayeko herrixak (diktadura batetik urten barrixak) sentsibilidade berezixa jeukan refugio politiko kontuetan, eta hamarnaka millaka pertsonatako manifak egin zittuan. 9 euskaldunak gose greban sartu zittuan, eta Filtro hospittalera eruan jittuezen. Jentiak ospittala inguratu juan, akanpada gune erraldoi baten, eta tentsiño askoko egunak pasatu zittuan Uruguayen. Karga polizialak benetako tiruekin egin zittuan, gazte bi hil jittuezen... Azkenian 3 kanporatu jittuezen, eta 6 libre laga (tartian Josu). Gaur egunerarte, jentiak goguan jaukazak “Los Sucesos del Filtro” eta urtero egoten dittuk berau gogoratzeko ekittaldixak.

2002rarte pakian bizi izan zan Josu (pakian edo: errefuxiatu guztien modura, polizia kontrol zorrotzakin, bai agerikua bai sekretua), Montevideon sukaldari, uruguayar andra batekin ezkonduta... Orduan etorri zuan bigarrengo kapitulua: espainiar gobernutik akusaziño bat etorri zan (ETAk Eibarren egindako atentadu pare baten parte hartu izatia, Arbosal eta Capitol ingurukuak egotzi jakozela uste juat). Itxura guztien arabera, detenitziakin batera poliziakuak diskete batzu sartu zittuezen bere etxian, gero “aurkittu” eta proba modura erabilli ziranak. Diskete horretxetan, Uruguayen ETAkin izandako billera batzun aktak ei jeguazen... Maniobra oso oso txapuzerua izan zuan: Josuk ez jeukan ezta ordenadorerik be, eta bueno... Torrente totala, Uruguay-Espainiako polizien arteko montaje eskasa. Uruguayeko justiziak atzera bota juan extradiziño eskarixa, eta Josu libre geratu zuan barriro.

Baiña Torrentetarrak burugogorrak dittuk, antza: handik gitxira, poliziak barriro atxilotu eta Dirty Harryña egittera pasatu juen: Justizia ofizialak euren gustuko biharra ez zebanez egitten, abioi baten sartu eta Argentinara kanporatu juen. Epaillien agindu barik, polizien arteko tratu zuzena izan zuan. Guztiz ilegala, prozedura guztiak txikittuta. Bahiketia.

Helburua zera zuan: zela Uruguayetik ezin juen estraditatu, ba Argentinatik egingo juen. Josu Interpoleko kalabozuetan sartu juen, eta hor pasatu jittuk azken urte bixak.

Baiña Argentinan bertan eta Uruguayen egindako protestak eta zalaparta mediatikua dala eta, kanporaketia ez juen gauzatzen; Josuk ezpatia zaman euki izan jok azken urte bixan, eta bittartian jente pillua mobidu dok bere alde hamendik: giza eskubide erakundiak, parlamentuko politikuak, kazetarixak, jente normala... danak, bere emazte Juanita Tarallo eta bere lagun Gloria Zuazolak koordinatuta eta akulatuta. Honek bixok egin juen biharra ezin dok neurtu, eta horrek eragin dau Josu askatzia: oin dala hille pare bat kalabozuetatik etara juen, baiña Argentinan geratzeko baldintziakin; eta aste honetan bertan Uruguayek baimena emon jetzak Montevideora bueltatzeko. Bere etxe, emazte eta lagunengana. Euskal Asterako amaiera zoragarrixa, pastelan gindia.

Atzo eta gaur Buenos Airesen najabilk, EH-ra bueltatzeko, eta berakin egon nauk denpora guztian. Irratirako entrebistia egitteko aukera parebakua najeukan, baiña... aukeran, nahixago izan juat berakin batera askatasunaz disfrutatu, bere pozan lekukua izan. Dana dala Gloria, Juanita eta Montevideoko beste guztiak ondiok etxuek txanpana heladeratik etara. Ondiok itzuleria falta dok, eta Josun kasuak daukazen aurrekarixekin ezin lajeikek bape fixau. Noiz eta nundik pasatuko daben mugia, hori sekretua dok; baiña seguru egon lagun talde ederrakin izango dala, eskutik helduta, babesik onenian.

¡Zorionak Altzolako basarrittarra!

Mar del Plata, Azillak 14.

Porotan (Maria Elena Berasueta Martinen) etxian najagok. Mar del Plata hiri haundixa dok, turistikua topera, baiña hala eta guzti be politt xamarra. Porota Balcarcetik etorri zan hona bizitzera, eta berau izan zan Euskalherrira juan zana orain dala 17 bat urte, Baztanen arbasuen etxia bisittatzera eta. Hamen gauza gehixagokin enteratu nauk, eta arbol genealogikua ondiok gehixago hazi dok.

Sorpresatxo bat: EH-xan egon ziranian nere guraso Adela eta Armando berakin ezin izan ziranez egon, kuadro bat bialdu jetzen opari legez. Egongelako horman jagok kuadruhori, eta gaiñera ¡nik neuk enmarkatutakua dok! Artian ez najuan esperientzixa haundirik izango, eta bajirudik ez nebala oso ondo egin: kolpetxo bat jo, eta desenkolatu egin jakon ertz bat...

Hilario Berasueta zaharra eta bere anaia, lekaroztarrak, 15-16 urtekin etorri zittuan Argentinara. Hilario hamen Argentinan ezkondu zuan Leona Zaharreakin, Lekarozen jaixotakua bebai. Leonan gurasuak estantzia bat jeuken hamen errentan, eta horregaittik susmatzen juat Zaharreatar guraso-seme-alabak etorri zirala lehelengo, eta atzetik etorri zirala Berasuetatar gaztetxuak.

Zaharreatarrei buruz: familixa nahikua elegantia zala diñue. Serixuak, grabiak, edukatuak... Euren etxian mutiko baltz bat ei jeuken morroi, esklabua seguraski, XIX mende amaiera aldian. Porotak eurenetik ekarrittako tortolosa edo "taba" perratu bat jaukak etxian.

Hilario zaharra “El Tropezón” inguruan bizi izan zan Leona Zaharreakin, eta emaztia senarra baiño lehenago hil zan. Bautista eta Serapia barriz, “El Verano” inguruko etxe baten, Bautistak egindakua. “El Tropezon” eta “El Verano” estantziak ziran, baina eurak ez ziran hantxe bizi, inguruan baiño.

Jakin dot bebai zer dala ta geratu zuan Serapia Argentinan. Bere lagun bat laguntzen etorri zan (laguna bere aiztia bisittatzera etorri zala). Bautista ezagutu eta maitemindu egin ziran. Ez dakigu Serapia EH-ra bueltatuko ete zan, ala zuzenian hamen geratuko ete zan.

Necochea, Azilak 13.

Balcarceko Euskal Etxia etxuek zapaldu be egin sekulan, familiakuak. Hala eta guzti be, interes asko ikusi juat hango gauzei buruz, batez be gauza politikuei buruz. Hamengo Euskal Etxietan egoten dan arau moduko bat “politikaz berba ez egittia” dok. Gehixenak EAEko Jaurlaritzan subentziñuak jasotzettuek baiña, eta sarri askuan egoten dittuk: PNVko gudarixen memoria liburua idatzi... hamengo burukidien panegirikuak... Ibarretxe planan azalpena... Hor ikusten dok politikaz berba egin, egin ahal dala: baiña ez “edozein” politikaz. Halan, hango egoeriaz, hango konfliktuaz interesa daukanak ez dau topatzen bere jakinnahixa asetzeko bihar daben informaziñua bertan. Hortaz gaiñ, Euskal Etxiak euskaldun aberatsen klub sozial modura funtzionatzen juek larregittan; eta hamengo euskaldun asko ez dittuk “klase altukuak”.

Necocheako Euskal Astera heldu gaittuk ba. Hamen beste 15 lagunekin egin juat topo, “Diaspora Vasca” elkartekuak, eta oso ondo pasatu juagu. Penia egualdixari: krrriston zaparrarak bota jittuk asteburu guztian, eta ezin izan juagu naturaleza asko ikusi, nahiz eta baso baten erdixan eta hondar onduan egon. Aparteko ostatua hartu juagu ze, Euskal Asteko antolakuntzak emoten daben prezixuan dana sartzen badok be (ostatua, festak, oturuntzak) izugarri karua dok argentinar “normal” batendako, eta hori hartu ezkero gure taldeko hainbeste lagun kanpuan geratu bihar izango ziran.

Nik, egixa esan, etxuat parrandetan parte asko hartu: Balcarcetik jota nentorren, eta deskantsatzeko biharraz. Bestiak bai: gaupasa bi jarraixan egin dabenik egon dok, dantza eta dantza... Jangoikuan legia: bakoitzak beria. Denpora gitxi eta jente larregi; ezin izan nauk asko egon lagun bakoitzakin, baiña gitxienez danak batera ikusi jittuadaz.

Danetik topatu juagu Necocheako Euskal Etxe aberatsian: parrandara zetozen gaztetxuak; nostalgiko edadetuak; korbatadun txupopteruak; independentista zintzuak; poliziakuen “satorrak” (¡zenbat argazki etara dezkuen!); politiko proselitistak... mobimendua jagok hamen. Irakitzen dagoan errekia, arrantzalien mesederako dan hórretakua.

Ba jagok programa ofiziala: programa horretan, “en resumidas cuentas” folkloria, mezia eta oturuntzak jagozak. Hortik aparte ezer gitxi, izatekotan EAJ-n propaganda politikua. Hau hala izan dok urte luzietan, baina azkenaldixan zirkoko jabiari ipotxak hazi egin jakoz. Aurten, Batasunako eta Udalbiltzako delegaziño bana etorri dittuk euren proiektuetaz berba egittera. Zer esanik ez, programa ofizialian hitzaldiren bat emoteko ahalegiña egin juen arren, ezetz jaso zeben: hori politikia dala, dana beteta jeguala... “Ekekei, ekekei, ipurdixa bistan...”

Hala pasatu dittuk ba, hiru egun, arragua kaotiko eta interesgarri honetan. Zapatuan, sahiestueziñezko asadua kabañetan, eta kantaldixa...

Balcarce, Azilak 11.

Ene ba da-ta... atzo nekiak gaiñia jo juan, eta momentu batzutan estu eta larri pasatu najuan, eginbihar guztiak ezin izango nittualakuan egin, eta jente guztiakin ezin izango nintzala egon. Azkenian eskaneatu najittuan Carmen, Olga, Picha eta Jose Oscarren argazki guztiak eta bueltatu najetsazen.

Zelako atsegiña dan matian errituala. Gaur arteko atsegiñena Hector eta Anibal aman lehengusuen tallarrian hartutakua izan dok. Tallarra nekazal makiñen alokairu eta konponketakua dok, koipia eta hautsa. Masmaretxiak nunnahi, sasoi bateko tallar normala Eibarren. Galpoian ertze baten gasezko sukalde bat jagok, su bat beti ixotuta daukala. Han jagok materixak guztia: matia (kalabazin sikua), bonbillia (metalezko tutua), yerba (mate bedarra), pava bat (ura berotzeko metalezko porroi modukua) eta azukria (bateronbetek nahi izan ezkero). Egunian hiru-lautan, bateronbat hara joiak matiatzera. Hantxe joiazak bestiak atzetik, jefe nahiz bihargiñak, eta hantxe pasauko juek ordularen barriketan. Gero, biharrera barriro. Mate-egilliak botatzen jok ur berua, eta berak hartu; barriro ura bota, eta beste bati; barriro ura bota (beti lehelenguak), eta bestiari... Erritual integratzaillia, danok danokin berba egittia errezten dabena, eta biharrerako indar pizkat hartzeko balio dabena.

Eta ez bertako bihargiñak bakarrik; gaur behintzat, ba jeguazen handik bueltaka nekazari jubilatu bi, arratsaldero matia hartzera etortzen diranak. Inguruko biltokixa da ta, Berasuetatarren tallarra. Eta eguenetan “peña” izaten juek: inguruko tallar guztietatik jatork jentia, eta asado bat egitteko biltzen jittuk lantzian leku baten. ¡Hor egongo dan girua ikustiarren eee....! Baiña gaur gabez Chiquiton etxian najagok geratuta, ezin danera heldu.

Argazkixak bueltatzera Pichan etxera juan naizenian be, “betiko sua” topatu juat sukaldian. Hiru etxekoandra, barriketan, eta matia bueltaka. Sasoi bateko su bajua ez zuan emetatzen zelan edo halan; ezta ekonomikia be; han egongo zan pavia bere ur beruakin, beti prest. Ekonomikak juan zittuan, baiña haren oiñordekua dok gasezko sukaldian beti ixotuta egoten dan su hori.

Eguuuunero najaaabik okela erria jaten, eta tripa bete betiakin oheratzen. Hau ez da bape sanua, baiña behintzat okelia oso ona da. Lehelengo egunian edan najuan Gancia edarixa: vermut moduko bat, soda, limoia eta izotzakin hartzen dana, eta egunero juaten nauk ohera horrekin mozkortuta. Oharra: beste batzu ardaua eraten juek... ¡tonikiakin nahastatuta! Beste gauza nahikua normala: ardauari izotza botatzia.

Oscarrekin (Jose Oscar “Chiquito”n semia, aman lehengusua) egon nauk etxe atzian daukan tallarrian (torno, fresadora...) eta Argentinako gorabehera sozial eta ekonomikuari buruz luze jardun dau, emigraziñua... Penia ni ez najenguala konbersaziñua jarraitzeko moduan, lehertuta najagok fisiko eta –batez be- mentalki. Baiña asko daki tipo horrek, buru oso argixa.

Gaurko sahieztueziñezko asado hau ikustekua zuan be. Zelan jotzen detzen adarra alkarri nagusixak, euren berba egitteko formia... Hamengo-hamengotarrak dittuk, goittik behera, nahiz eta arbasuekin asko gogoratzen diran eta hango gauzei buruz eten barik galdetzen daben. ¿Zenbat bidar azaldu bihar izan ete dot ETAn goraberak, gobernu frantsesa eta espainolenak, juan dan 1700 urtietako historixa pizkat...? Etxagozak, ez, hango gauzen interes faltan.

Hamengo-hamengotarrak, beraz. Amaman gizonezko lehengusu guztiak euren labañak ekarri jittuez okelia jateko. Poltsikotik etara dittuez, zidarrezko zorruetatik etara... gaucho batek beti jaroiak bere labañia aldian. Zorrotz-zorrotza mantentzen jok beti, eta harekin ebagitta jango dau gustoruen okelia...

Balcarce, 2005ko Azillak 9.

Goize osua pasatu juat ciber-samaritano baten billa: hau da, nere ordeñagaillu portatilla sarera zuzenian konektatzen lagako nabena. Azkenian Eduardonian, galiziar baten txiringituan lortu juat, eta hau izango dok nere kuartel generala.

Balcarceko museua izan da hurrengo paradia: kuriosidade haundixa najeukan hiri hau noiz hasi zan jakitzeko, eta nere arbasuak heldu ziranian hau zer zan irudikatzeko.

Balcarce “estancia” edo basarri eskualde modura sortu zan 1865garren urtian, kasko urbano barik. Izena González Balcarce militarran omenez jarri zetsen, Argentinako independentzian burrukatu zebana (1810). “Partido” edo probintzixia betiko sistemiakin antolatu zuan: mapa gainian kuadrikulatu, eta banatzen hasi zan. Gehixenez 11.000 hektareako estantziak adjudikatu zeikiazen, batzutan salduta eta beste batzutan kolonuei ordain moduan. Kontuan hartu bihar da maputxien territorixuan sartzen ziharduela, eta Estaduaren lehentasuna lurra kolonuekin okupatzia zanez, lurra ixa duan emoten jetzen. Jakiña, horren trukian maputxien kontraerasoko expediziñuen (“malón”) lehelengo kaltetuak zittuan.

Oso zabalduta jagok gaur egungo argentinarren artian terminologia konkistatzaillia. Jentia, arbasuei buruz berbetan, askotan aittatzen dau “había que correr al indio” beste eginbiharren artian. Esatia moduan “había que abonar la huerta” edo “había que traer agua del pozo”. Eta gaiñera “el indio” esaten dok, singularrez: “la leche” edo “el pescado” moduan, kontizu.

Adibidez, euskaldun asko ta asko “alambrador” legez egin zuan aberatsa. Poste eta alanbrez sartutako hesixak jarri, ehundaka kilometrotan zihar, eta horren trukian lurra lortzen juen. Anekdota bat: euskaldun gehixenak lanbide horretan ibilli zittuan sasoi batian, eta gehixenei hatzaparren bat falta jaken. Lurrak artika tipokuak zittuan (sekulan labratu bakuak), sasitsuak eta aberatsak: sube asko egoten zan, víbora tipokua, eta batek haginka egitten bazetsen, eskua poste gaiñian jarri eta aizkorakada batekin ebaten zeben hatzaparra, pozoiña odolera pasatu baiño lehen.

Basarri eskualde bat izan zuan ba hasieran Balcarce. 1876 urtian estantziero batzu euren lurretan herri bat eraikitzeko baimena lortu juen arte. Orduan markatu zittuezen kaliak, kuadrak eta etorbidiak, eta eraiki zittuan lehelengo eraikiñak.

Arratsaldian Carmen Berasueta Charron etxera juan naiz, barriketan egotera. Bere loiba Nilda (Pereira Dominguez Berasueta) eta hirurok egon gaittuk barriketan. Carmenek 85 urte daukaz, eta Sebastian Berasueta Zaharrean alaba txikixena da. Amama Isabelen lehengusua, beraz.

Sebastian bere aitta zan anai-arrebetatik nagusiña, eta estudixatu egin zeban bakarra. Gurasuak hala egitten ei juen artian: seme nagusiñari estudixuak emon, eurak faltatzen baziran bestien kargu egitteko. Hilario zaharrak Castelli herrira bidaldu ei zeban apopillo sei urtez, eta handik bueltatu zanian, Santa Elena estantzian biharrian jarri zan. Santa Elena estantzixan bere ama Leona Zaharrean gurasuak jeuken, errentan hartuta. Burdi kuadrilla bat jeuken, Buenos Airesera jeneruak bialdu eta handik ekartzeko. Trena egin baiño lehenago, burdi batek 6 hillabete emoten jittuan Buenos Aireseko juan-etorrixa egitten.

Bajirudik Hilario eta bere anaia (bertsio batzutan Jose, bestetan Ventura) Castelli herrira heldu zittuala lehelen-lehelengo, eta gero handik juan zirala Balcarcera, 1850 aldera, estantzia baten geratzeko (ez dakit zein). Sebastian semia, Castellittik bueltan, Santa Elenan biharrian hasi bazan be, bere anai-arreba guztiak Hilario zaharranian jarraittu zeben. Nahikua buruhauste emon izan zetsen Sebastiani, gehixenak jokozaliak eta alpertxuak urten ei ziralako. Aurretik esandako moduan, animalixak hiltzeko sasoian (“cuando carneábamos”) Sebastianek beti bidaltzen zetsan okelia Serapiari, ba zekixalako jateko faltan egoten zala.

Carmen Santa Elena estantzian bizi izan da, beraz, oin dala urte batzu Balcarce herrira etorri zan arte. 19 urte zeukan arte ez juan kalia zapaldu, beti basarrixan. Hillian behin Sebastian aitta juaten zan herrira burdixakin, erosi biharreko gauza guztien zerrenda bat eginda, eta bertan ekartzen juan jenero guztia. Ehundu be, bertan egitten juen. Segurutik, 1876ko bizimodurik alde asko bez ez zuan egongo Carmen gaztia zanian.

Gabian Picha / Maria Luisa Berasueta Cevedio-n etxian bildu gaittuk jente pillua. Hau ei dok anai-arreben arteko “bilgune ofiziala”, eta aurtengo nere lehenengo asadua bertan jan juat. Barriketia, barriketia, barriketia... nere argazkixak erakutsi... dato barrixak bildu... eta berandu hotelera, eta idatzi, idatzi...