Dantzing

Beltz autentikoaren aldeko aldarrikapenak lehendik zetozen. Azken urteotan, Baltasarren aurpegi kolorearen faltsutasuna salatu da zenbait herritan: “Margotuta dagoela antzematen da! Hobe litzateke benetako beltza jartzea”.

Badirudi Baltasarren beltztasun jatorrizkoa aldarrikatzen dutenek itsu-itsuan sinesten dutela Santa Klausen bizar zuriaren sortze naturalean, horren inguruko kezkarik ez baita entzun.

Folkloreak ez ditu natur zientziek balioesteko moduko egitateak bilatzen, iruditeria propioa du eta mitoekin jolastuz gure kultur tradizioarekin bat egiteko aukera ematen digu. Baltasar beltza da, baina ez Afrikatik etorri zaizkigun lagunen tankerakoa, gure irudimen kolektiboak eraikitako “beltza” baizik. Baltasarren belztasuna kulturala da, ez fisikoa.

Baltasarren larru beltza, Meltxorren bizarra, Gasparren koroa edo pajeen arropak bezain faltsua zein egiazkoa da. Olentzero lanetan aritzeko inori ez zaio eskatzen curriculumean ikazkina dela frogatzea, eta sumatzen dugu aurpegia zikin itxurakoa izan arren ez duela sekula txondorrik ikusi ere egin. Inauterietako hartzak ez dira National Geografic-en dokumentaletan ikusten ditugunen modukoak, maiz ardi-larruz eginak daude, eta gainera, batzuk adarrak dituzte! Arizkunen edo Antzuolan hartza agertzean herritarrek badakite inauterietako hartza dela hori, zooan dagoenarekin zerikusirik ez duena. Iruditeria mitikoak ihes egiten dio egiantzekotasunari, baina horrek ez dio benetakotasunik kentzen.

Etorkinak integratzeko errege kabalkadan parte hartzea urrats garrantzitsua dela iruditzen bazaigu bikain, ni ere horren alde. Baina aurpegi zurbildun batek Baltasarrena egiteko aurpegia belzteak ez du zerikusirik gutxiespen, trufa eta irain arrazistekin, ez ditzagun gauzak nahasi. Afrikatik etorritako bizikide berriak prest badaude errege lanetan aritzeko fenomeno, baina, izan dezatela, hala nahi badute, Meltxor, Gaspar edo Olentzero izateko aukera eta eskubidea ere, beraien larruaren koloreari zein generoari begiratu gabe.

Santa Kruz eta Urko Arrateko bidetik.

Kalamuara bidian.

Kalamua

San Roman

liburuan argitaratutako testua jaso genuen.

San Martin-ek bere garaian ezagututako eztabaida bat argitu nahi zuen horrekin. Autua hauxe zen:

• Batzuen ustez Domu Santu egunaren ondoko bigarren astelehenean ospatzen da Gaztaiñerre
• Beste batzuen ustez Arimen Egunaren ondoko bigarren astelehenean ospatzen da Gaztaiñerre

Kontua da normalean ez dela arazorik izaten, bi ekuazioak aplikatuta astelehen berbera tokatzen delako Gaztaiñerre, baina bospasei urtetik behin suertatzen da diferentzia, eta aurten tokatu da!!!

Aurten Domu Santu eguna (azaroak 1) igandea izan da eta Arimen Eguna (azaroak 2) astelehena. Beraz...

• Domu Santu egunaren ondoko bigarren astelehena azaroaren 9an izan da.
• Arimen Egunaren ondoko bigarren astelehena azaroaren 16an izango da.

Biba, badaukagu diskutitzeko aukera!!!

Juan San Martinek epaia eman zuen: "Iritziak iritzi, Arimen egunetik bigarren astelehenean ospatzen da". Baina, eztabaidaren onurak ere aintzat hartzen zituen: "Jan-edan zaleentzat hain da egun ona, baziren astelehen bietan behar zela esaten zutenetarik ere, eta Guruzeta korresponsalarentzat, duda hoiek kontuan harturik, azaroko astelehen guzietan ospatu behar zen."

Pasa den asteko etakittorako zutabea egiteko orain bi urteko blogeko sarrera reziklatu nuen. Igandean blogera igo nuen. Sustatun aipatu zuten eta hortik han eta hemen atera da kontua, adibidez ElgoiBarren-en. Radio Euskaditik deitu zidaten eta Graffitin aritu nintzen horretaz.

Orain badirudi Halloween aditu bat egin nagoela, baina... egia esan, ezer gutxi dakit nik Halloween-i buruz. Hori bai, gero eta garbiago dut nortasun gutxiko kaskarin batzuk garela. Eta badaezpada inor ez dadin izenburu sentsazionalisten sarean erori: Ez, ez dut uste Ameriketako Halloween horren jatorria euskalduna denik. Ziur aski irlandarra da eta Ameriketara joandako irlandarren komunitateak hedatu zuen AEBtan barrena.

Baina atentzioa deitzeko modu bat izan da. Geure kulturan atzorarte ospatu dugun festa bat, alboratu, ahaztu, eta orain estatubatuetatik datorrela pentsatuta berriz ere nolako indarrarekin heldu diogun ikusita, zer nolako txepelak garen oihu egiteko modu bat izan da.

Arimen egunaren berri entzuteaz zenbaiti harridura gehien eragiten dion gauzetako bat hemen ere kalabazak hustutzen zirela da. Nik orain arte bilketa etnografikoetan bakarrik irakurrita nuen hori, baina gaia atera denean nahiko hurbileko testigantzak agertzen hasi zaizkit. Euskal Herriko "Halloween" tradizionalari buruz agertu zaizkidan testingantza blogean bertan jasotzea komeni dela pentsatu dut. Horra:

• Toribio Etxebarria (Eibar, 1887): “Animen egunian, oittura zarra zan Eibar-en, jan da eran tabernan eittia moskortu arte. Baita kaleko neska mutillak, alkarregaz, baserrixetan gastaña erriak jatia.” Orotariko Euskal Hiztegia
  
• Juan Jose Araolaza (Zizurkil, 1943). Mutil koskorra zela Zizurkilen ezagutu zuen Arimen Egunaren inguruko festa. Kalabazak hustu, begi eta ahorako zuloak egin eta kandelak jartzen zizkioten barruan. Ilunpetan irudi ikaragarria eragiten omen zuen.
• Joakina (Oiartzun). Joakina gogoratzen da kalabazu hustu, zuloak egin eta kandela barruan jartzen iotela, jendea beldurtzeko. Oiartzuarren baitan.
• Herminia Lazpita (Berriz). "Gabean edo iluntzean ipinten zan kalabazea, begiak eta ahoa egin, barruan kandelea sartu isiotuta, kanpatorrean. Kalabazea hustu egiten zan, zuloa egin azpitik, haziak-eta kendu, eta gero ipinten jakon kandelea barruan eta begiak eta ahoa aterata ipinten jakozan, zein da buru baten formea. Eta sartzen jakon kandelea erdian, eta hareek begietatik eta surretik-eta, argia ikusi egiten zan. Ganera orduan ez egoan argirik kaleetan, dana ilunetan. Eta ha ba, izentazinoa kalaberearena izango zan, nik pentsau, gazteak gintzazan eta, baina hortxe ipinten zan kalaberearen..." ("Antxinako Berriz", Labayru-ren hustuketa).
  
• Mutrikuko adinekoek. "Santu Guztien inguruko gauren batetan (...) herriko gaztetxoak alde batetik bestera ibiltzen omen ziren jendea beldurtzen. Egun batzuk lehenago inguruko baratzetan kalabazak lapurtzen zituzten, gero hustu eta barruan kandelak sartzeko. Kalabazak atarietan-eta jartzen zituzten. Kanta bat ere bazen horren inguruan: «Xesteron kontra, animen alde...» (Xestero Mutrikuko ehortzailearen izena zen). XX. mende hasierako urtetan egiten zela behintzat badakigu."(Argia aldizkarian jasoa). 
• Arabako Errioxan. "Nire amak txikitan kalabazak hartu, hustu eta kandela bat sartuta bihurrikeriak egiten zituzten herrian. Nnire herria arabako Errioxan dago, eta tradizioa belaunaldi horretan galdu zen (duela 55 bat urte)." (Sapik erantzun batean utzitakoa).
  

Inork etxean horrelako konturik entzun badu utzi erantzun bat eta joango gara zerrenda osatzen.

Ba Halloween jatorriz euskal festa bat da. Euskalduna bakarrik? Ez, noski, ia Europa osoarena, baina baita Euskal Herrikoa ere. Europako etorkinek eraman zuten Ameriketara, eta hemen ihartzen joan zen neurrian joan zen han sendotzen. Eta orain, Amerikarren festa dela pentsatuta hasi gara berriz ere ospatzen. Nortasun gutxikoak gara gero.

Noski, hemen ez zaio inoiz Halloween deitu, Arimen eguna baizik. Toribio Etxebarriak idatzi zuen: “Animen egunian, oittura zarra zan Eibar-en, jan da eran tabernan eittia moskortu arte. Baita kaleko neska mutillak, alkarregaz, baserrixetan gastaña erriak jatia.”

Mutrikun adinekoek gogoratzen omen dute gaztetan ortuetatik kalabazak lapurtu, hustu eta barruan kandelak jarrita kaleetan, atarietan jartzen zituztela. Badira urte batzuk Mutrikun Arimen egunaren ospakizuna berpiztu zutela: Gaba Beltza izendatu zuten, larunbat gauean finkatu eta izugarrizko indarra hartu du urte gutxitan. Marka da gero gure tradizioak Hollywood-i esker biziberritzea!

...eta kitto!, 2009-10-31

(Lehen ere idatzi izan dut honi buruz blogean bertan. Etakittorako zutabe eskaera Domu santu astebururako etorri denez reziklatu egin dut gaia).

Mendaron, Garagarza auzoan, ospitalaren azpialdetik abiatzen da bidea. Bailara estu-estua da Kilimon harana, mendiak gain-gainean daude eta batzuetan badirudi arroilla bihurtuko dela aurrerago. Baina zuzen eta estu, bailara luze eta berdea da Kilimon.

Bitxiena erreka-zuloa da. Izenez oso ezaguna genuen Kilimon eta erreka txukuna espero genuen, baina erreka-zuloa erabat lehortuta dago, belarra eta harriak baino ez dira ageri. Badirudi oso ur iturri garrantzitsua dela erreka hori Debabarrenarako eta ondorioz, bere ur jarioa hodietara bideratu dutela, erreka bera erabat sikatu arte. Pentsatzekoa da garai batean amurrain eta abarrekoak izango zirela bertan, eta inguruko ortu eta animalientzat ura izatea funtsezkoa izaten dela, baina... etxeko kaniletan ere ura nahi izaten dugu eta nonbaitetik hartu behar.

Apenas malkar handirik gabe, poliki-poliki goraka doa bidea, lehen hiru kilometroetan asfaltatuta eta hortik aurrera lurra eta belarrarekin. Azken tramoan goruntz egiten hasten da eta jarraituz gero Larraskandara iritsi daiteke, ia konturatu gabe. Ea hurrengoan harako bidea egiten dugun, gogoz geratu nintzen eta.

Bidean bertan karobi bat, garai batean karea egiteko erabiltzen zen labe horietako bat, topatu genuen.

Momentuz ibilbide nahiko laburra du bidegorriak, 2,4 kilometro. Joan-etorriko bidea da, eta beraz, joan-etorria eginez gero 5 km. Oinez edo patinetan ibiltzeko ez dago gaizki, baina bizikletan egiteko motz xamar geratzen da. Hori bai, pare bat aldapa eder ditu, goraka erraz egiten dira baina beheranzkoan abiadura hartzen da.

Elgoibarren, Andikano baserritik (Sigmatik sartuta erreka ondotik Eibarko norabidean) abiatzen da bidegorria. Maltzagara iritsi aurretik bukatzen da bidea. Aurrean Maltzagako eskalektrisa ikusten da. Eibar eta Plaentxira jarraitzeko bidegorriak egingo dituztela diote. Ea azkar iristen diren horiek!

Deskantsuan dagoen konpartsako kide batengana hurbildu naiz. “Puxikarik ez duzue erabiltzen ala?”, “Ez, ilegala da behi puxikak erabiltzea”. “Suabe jotzen duzue hala ere”. “Bai, guraso batzuk kexatu ziren eta Udalak eskatu digu ez gogor jotzeko”.  

Inauteriak bizi-bizirik dituzten herrietan arruntak dira indarkeria agerraldiak. Maskaradetan kauterek eta buhameek ostikoka, zilipurdika, bultzaka, orruka eta elkarren gainera salto eginez pasatzen dituzte neguko igandeak. Ituren eta Zubietako mozorroek ankerkeria eta jarrera erasokorrean konpetitzen dute beraien artean. Luzaiden pazko igandez, Axe eta Tupina elkarri tiraka, bultzaka eta kolpeka hasi eta muturka bukatzeko gertu izaten dira. Hernaniko Axeri-dantzan, puxikekin armatuta eta sokari helduta zarta-hots ederra ateratzen dute inguratzen direnen bizkarrak ondo berotuz.

Ez dakit zein den indarkeri erritual horiek elikatzen dituen arrazoia —eta ez eskatu interpretazio psikoanalitikorik—, baina nire begiekin ikusi eta larruan frogatutakoa da folklorean nahiko maiz agertzen dela bortizkeria. Eta hara, bestelako baldintzetan inondik inora onartu ezin dudan indarkeria, jai giroan eta errituala denean erakargarri egiten zait. Benetako indarkeriak atzerakada eragiten dit. Ezin dut eraman. Baina indarkeria erritualak erakarri egiten nau. Arizkun-en Hartza eta mozorroen eskutik makila-salda ederra hartu nuen azkenengoz inauterietan, baina berriz ere itzultzeko desiatzen nago.

Telebista piztu eta borroka eta hilketaz betetako marrazkiak ikusten dituzte gure txikiek, baina kalera atera eta superbabesaren araudia aplikatuz erraldoiak eta buruhandiak goxatzen ari gara. Artisauek urteak daramatzate erraldoi eta buruhandiei itxura atsegina emateko ahaleginetan. Garai batekoak zantarrak, groteskoak, desproportzionatuak, desitxuratuak ziren. Orain hurbileko pertsonaia atsegin eta ederren traza eman nahi izaten diegu. Puxikarekin gogor jota ere zaila da inori min egitea, baina hala ere kolpe horiek biguntzeko agindua jaso du zenbaitek. Beldurra eragiteari uzten dioten egunean interes guztia galduko dutela iruditzen zait niri, baina joera garbia da, eta zaila dirudi horri aurre egitea. Disneyk habia egin du gure baratzean.

Orain pare bat hilabete hasi zen hizketan. Baina hasieran ez genion tutik ere ulertzen.

Haurtzaindegiko ikasturte bukaeran "notak" ekarri zituen Ekainek Elgoibarko Ikastolatik. Informea edo nahi duzuen izena izango du, baina zer demonio, notak azken batean. Bere autonomiari buruzko ezaugarriak, ikaskideekin harremanak eta abarren berri ematen da bertan. Gurasook pozik irakurtzen ditugu horrelakoak, eta maiz gu ohartu gabe geunden kontuak jakiten ditugu. Oraingo honetan atentzio deitu zigun Ekainek 50 hitz esaten zekizkiela jartzen baizuen notetan. Hasieran harrituta geratu ginen.

Irailean (Arrate bezperan!) bi urte egingo ditu, eta hasita dago zenbait hitz esaten, baina dozena bat edo pentsatzen genuen. Beraz, oporretan esaten dituen hitzak kontatzeari ekin diogu. Egia da egunetik egunera hitz berriak ikasi eta esaten dituela, eta batez ere Izarrek (bere arrebak) edo bere ingurukook esaten ditugunak errepikatzen ditu loritoak bezala. Baina, errepikapena izan gabe, berak bere kabuz esandakoak apuntatzen hasi gara. Uste baino azkarrago egin ditugu 50. Hitz batzuk gehiago esaten ditu, baina hauek izan daitezke gehien erabiltzen dituenak.

Fonema batzuk,  'r', 'z' edo 'l' adibidez, ez ditu ahoskatzen, eta ondorioz maiz lanak izaten ditugu zer esan nahi digun ulertzeko. Ondorioz, baditu hitz batzuk ulertzen ez dizkiogunak eta beraz, horiek ezin jaso hiztegira. Hau berri xamarra da guretzat, izan ere, Izar hizketan azkarrago hasteaz gainera, hasieratik oso garbi hitzegiten zuen, eta 'rr'-a salbu, ia soinu guztiak oso ondo ahoskatzen zituen.

Nagusiki hitz solteak erabiltzen ditu, baina hasi da lokuzio eta esaldi labur batzuk josten. Hala ere, horiek ere gehienetan hitz bakarra bailiran botatzen ditu: “e-tu-nai” [ez dut nahi]. Denak unitate bakar moduan jaso dizkiogu, berak halaxe erabiltzen dituela iruditu zaigu eta.

Atxagaren trikuak (Ruper Ordorikak zein Jabier Muguruzak kantatzen dutenak) 27 hitz baino ez zekizkien, eta horrek galbidera eraman omen zuen. Errepidea eta kotxeak ez dakizki izendatzen Ekainek, baina badaki hor arriskua dagoela eta bere 50 hitzekin bere behar gehienak asetzen ditu oraingoz.

Ekain-en lehen hiztegia (50 hitz)
1.Ama
2.Aita
3.Amama
4.Aitita
5.Tia
6.Pete [txupete]
7.Uaa [ura]
8.Oia [ogia]
9.Aputu ia [apurtu egin da]
10.jauzi ia [jauzi egin da]
11.Neria a [nerea da]
12.Bapo
13.Etao [ez dago]
14.Bai
15.Et [ez]
16.Titar [Izar]
17.Tita [gallletita]
18.Aur [agur]
19.Aia [hola]
20.Kaito [kaixo]
21.Hau
22.Hoi [hori]
23.Bei [berriz]
24.Goa [gora]
25.Bea [behera]
26.E tu nai [ez dut nahi]
27.Eia? [zer da?]
28.koketa [kroketa]
29.Uauau [txakurra]
30.Miau [katua]
31.Txoia [txoria]
32.Ekai [Ekain]
33.Tetena [zezena]
34.Eme [hemen]
35.Bibio [biberon]
36.A txiia [hartz txikia]
37.Pii [Pirritx]
38.Poo [Porrotx]
39.Baoia [baloia]
40.Baua [beroa]
41.Okta [hotza]
42.Aia [argia]
43.Euia [euria]
44.Etoi [etorri]
45.Tikia [txikia]
46.Auia [handia]
47.Tikina [zikina]
48.Pue [pure]
49.Apitxi [eseri]
50.Bae [bale]

Gure txikienak ekarri zuen gripea etxera. Berehala konturatu ginen besteok ere laster harrapatuko gintuela eta halaxe izan da. Ni ia astebetez libratu naiz, baina harrapatu nau neu ere. Umeari sukarrak gogor jo zion (39tik gora) baina nire gripea suabe, suabe su-su-suabe joan da orain artean.

Horra nire A gripearen egunerokoa:

1. Eguna. Gorputzaldi txarra izaten hasi naiz. Eztula eta ondoeza, baina ez gehiegi. Gripea badator, hau abisua da.

2. Eguna. Jota altxatu naiz, jipoitu egin izan banindute bezala, gorputz osoa minduta. Sukarra izan dut baina ez asko, 38tik behera.

3. Eguna. Medikura joan naiz. "A gripea izango da ziuraski" esan dit, nik baietz erantzun diot, sumatzen nuela. Flemak ze kolorekoak ditudan jakin nahian tematu da. "Txuriak edo...". "Eta etxeko besteek?", "Pfff.. deituko dut etxera?" "Bai, deituizu". "Medikuan nago. Zure flemak ze koloretakoak dira??", "Berdeak". Bekokia zimurtu du medikuak, "Antibiotikoa jarriko dizut. Eta termalgina ondoeza eta sukarrarentzat. Dena den, gripe bat da eta gripe guztiak bezala pasatu beharra dago, likido asko eta pazientziarekin".

4. Eguna. Doministikuka hasi naiz eta ezin geratu. Begietan hazkure handia daukat. Gainontzean ondo sentitzen naiz. Okerrena etxean zigortuta egon beharra. Familiakin egoteko maskarilla jarri dut. Orain bai, orain badaukat "infektatu" itxura! Bufff, itomena eragiten du maskarillak, airea mesedez!

5. Eguna. Gauean sukarra izan dut berriz, 38tik behera hala ere. Burukomin apur batekin altxatu naiz, eta gorputzaldia ez dut onenean, baina hain gaizki ere ez nago. Lukuren "Euskal Kultura" irakurtzen ari naiz. Okerrago dago panorama kulturala.

Badirudi bosgarren egunetik aurrera dagoeneko ez naizela kutsatzaile arriskutsu bat, beraz, bihar ondo egongo naizenez, kuarentena bukatu, familiakin elkartu eta oporrekin hasiko naiz. Bihartik aurrera ez dago astirik ez gripe ez ipuinetarako. Oporrak disfrutatzera!