Mispillibar

ITSASALDEA

Lanbroa hasi zaigu itsas kontrara helduaz bat, ez luzarorako, zorionez. Haize hotza dabil. Lurraldea mortua izan da lehen zatian, atzokoaren antzerakoa. Mendi idorren artean ikusi dugu itsasoa, apar zuri bazterra labarren kontra, argia euripeko inguru beltzean. 11 graduko hozberoa dugu eguerdian, udaberria aurrera doan arren.

 

Reay. Letrero handia du hain izen motzarentzat. Itsas gaintxoan luze sakabanatutako grazia handirik gabeko dozena bat etxe;  bada etxe koadro ederrik, harrizkoak dira etxe ederrenak. Golf-zelaia: igandezaleentzat seguru aski, agiriko hesirik  gabeko hilerria, telefono-kabina gorria, baita politiko baten hauteskunde-propaganda ere.

 

Berdegune zabaletan gauzatzen zaigu noizbehinka bidaia, itsasoa dugula begien gozamen. Antzinako etxetxo bitxiak zaizkigu kitzikagarri: harri-lauza karratukoak dituzte teilatuak. Harri-hesiak ere ezberdinak dira: harri lauza zabal zapal luzeak zut jarriak, bata bestearen jarraian horma mehea osatuz, baita harri zabal txiki meheak elkarren gainean txukun tolestuz, toles-toles pilatutako harritxo zapalez, eginiko hormak ere, gorengo erreskadakoen ertz zorrotzak ahoz gora jarrita gaindizail eta latza bihurtuz hesia.

Bada industrigune edo muntaia erraldoia bat itsas kontran

Jauregi bat, parkea izan zen arboladiz inguratuta.

Itsasoarekin bat goaz, eguerdi lardaskan oraindik. Atzo jaso egin zitzaigun eguraldia eguerdian, gaur aldiz zirindu.

 

Thurso. Itxurosoa, goibel honetan ere, itsasoak eta berdeguneak biltzen dute. Inguru argia du, horregatik zaigu deigarri berenez iluna bada ere. Ez du ezer berezirik aitatzeko, harri gorriko herria, ibaiak bitan banatua, zati biak harrizko zubi luze-zabalak lotuak. Badu hondartza, baina ez hondartza girorik, dunak eta belar latza besterik ez da hondartza gaina. Eliza-dorre edo kanpandorre piloa nabarmentzen zaio. Ez digu argazki-gai pitxiren bat bera ere eskaini, ezta portua ikusteko aukerarik ere, alboko Scrabter, herri edo auzoan baitago ez herrian bertan. Baina erosketak egiteko aukera eman digu. Hila dago gaur herria, nor atera, izan ere, kalera haize hotzari aurre egitera!.

 

Luze joan zaigu erosketen ordainketa, zaila du  nonbait telefonoak berak ere mezu bidaltzea munduko ertz honetara. Uste nuen zitalduta, ernegatuta, egon behar zela nire ondorengo emakumea, hain joan da luze neu ere aspertu samar nengoen eta, baina irribarre goxo abegikor  batez egin digu agur gure poltson zamarekin abiatu garenean.

 

Atertu zaigu Thurson, eguzki ederrak berotu gaitu ondoren bidaia osoan.

Ehunka belabeltz dabil larrean behi artean.

Berdegune zabalak dirau goian, itsasertzeko labar-amildegiek zaizkigu ikuskizun eta leungarri. Aldi berean hondartza luzeak, dunak, belar latza... deigarri eta atsegin. “Dunen badia” du izena hondartza horia duen badia zabal batek.

 

Dunet. Asma erraza da herri-izen honen nondik norakoa. Etxe bakan batzuk dira hondartzatik gertu zabal barreiatuta.

Behia da ganadu sarriena.

Mey. Izen motza du, begien gozamen, txikia da herria bera ere.

Polizia autoa: oso polizia guti ikusi dugu bidaia osoan. Polizien begi elektronikorik ere ez da Eskoziako errepideotan.

Gills. Herri-izen motzak dituzte inguruan gogoko. Ferrya du: une honetantxe dator  itsasoan porturantz ontzia itsas kirrian zanbuluka.

 Orkadak irletara doaz inguruko ferry ugariak.

Irla luze berdea dugu aurrez-aurre, ez dirudi bertan giza presentziarik denik.

Hainbat eta hainbat harrizko teilatuko harrizko etxetxo eta txabola, garai bateko bizimoduaren testigu. Gaur egun hutsik daude, etxe berri handiago eta erosoagoak eraiki dituzte, baina berriok ere txikiak dira izan, harrizkoak batzuk, zuriak besteak.

Huna. Izen motza honek ere.  Goi-bailaretan lurretik ateratzen edo aterata lehortzen ikusi ditugun lur zati trinko laukiak pilatuta ikusi ditugu etxe baten aurrean, Etxarrin su-egurra egoten den bezalatsu.

John O´Groats. Iparrenean dagoen herria, etxe apur batzuk besterik ez da, portua bera ere txikitxo nanoa, bertatik ateratzen dira Orkadak irletara ferryak, portuaren inguruan biltzen dira kinkila-denda, merketeria-denda eta antzerako turistentzako amuak. Autobus eta auto ugari dago aparkatuta, aparkalekua ere zabala da, bisitari asko dakarte nonbait irlok.

Duncanby Head. Itsas-mutur perpendikular garaia, harriak toles-toles elkarren gainean  edo tolesdura zapalez osatutako harkaitz tzarrak. Arriskuagatik muturraren aurreko ertzetara hurreratu ezin daitekeenez erabat galtzen du edertasuna eta ikuskizuna, amildegia baita ingurua ere. Mutur famatuak ez du ezer txundigarririk, ez apartekorik ere, baina jakin-min pila doakio, gu geu ere, ikusmin eta begiluze, errepide estu batetik, luze joan ere  ilusioz, lilura izpirik gabe itzultzeko: datorrenak heldu, begiratu beste ezer ez dela jabetu arte, gozatzeko ibili egin beharko dela pentsatu, inguruak ere ikusmiratu,  zulora jaitsi ere agian... eta alde egiten du “hori da dena” aurpegiarekin. Baina bakoitza bere begiz konbentzitu behar da besterik ez dela.

Inguruko labarretan badira bi haitz bitxi, piramide zein kono itxurakoak, kanpandorre erraldoi irudi. Izan behar da  itsaslabarrotan naturak zizelatutako harkaitz bitxirik. Igandezale lasaiak izanen dute non arakatu eta begiak nora luzatu.

 

IPAR ITSASO BAZTERRAK

Gaurko azken hegazkada, kanpinerakoa. Atsegina izan da. Itsasoa izan dugu ia beti begien aurrean. Une batez basamortu bihurtzen da itsasgaina, ondoren berdegunea dator, sarri dugularik hur txilar mendien presentzia. Beti dugu begi-gozagarriren bat, dela gaztelutxoa, elizatxoa... edo herri bateko etxetxo bat.

Geiss- Reiss izendatzen dute mapek. Harresi pilak zatikatu edo banatzen du berdegune zabala.

Antzinako etxetxo eta txabola pila, hondatuak gehienak. Bizpahiru gaztelu, hondatu zein osorik, itsas kontran: ez dugu ez indarrik ez gogorik bertara hurreratzeko, gorputzak etxerako bidea eskatzen digu, baina tentagarriak dira gazteluok, itsas-haitz,  labar-hondakin, bailira.

Wick. Errege Burgoa dio sarrerako kartelak. Herri koskor egina, oinezkoentzat kaletxoa du, bada etxetxo dottore eta ederrik ere. Morru luzeak ditu portuak, gordea da, baina hila dago, ez dago ez ontzirik ez inolako aktibitate-aztarnarik.

Hiru petrolio-putzu badia erdian, oso urruti, itsaso-erdian baileude plataformok.

Eta horrenbestez, bideaz gozatuz, hainbat zertzeladari begiluze, eta jakin min, etxeratu gara.

Ateri atera gara goizean eta eguzkia lagun etxeratu.

 

313 kilometro, itsaso batetik  itsaso berri batera ibaiak jaiotzen diren goialdetan zehar.

 

Bi txirrindulari agertu dira kanpinean. Lurretik metro erdi harrotzen ez diren denda bana jarri dute, denda estu eta luzeak, sator zuloak dirudite.

Hamaikak dira, argia da oraindik kanpoan, eguzkiaren gorritasuna ikusi ahal da oraindik ostartean. Bizpahiru ordu barru argitzen hazia izanen da. Danimarkan bizi izan genuen gau motz hura bera.

 

Goizeko ordu bete eta erdiak: argi da jadanik, eguzkiaren lehen argitasun zilarrezkoa ikusi ahal da ostartean. Danimarkan bizi izan nuen egunaren lehen orduetako egunsenti goiztiar bera. Agian ez du erabat ilundu ere egin, beltz lainotua arren eguna.

 

“Henriren irudia”. Pablo Sastre: Tabernan dago Xan, bertan aurkitu dituen batzuekin solasean. Gu ez gara tabernazale, ez dugu ia inorekin hitz egiten bidaiotan. Jan ere gure kontu jaten dugu, zerbitzariekin ere ez dugu beraz harremanik. Hizkuntza ez da eragozpen bakarra. Ez dugu taberna giroa gustuko: bada hori eragozpen serioa bidaiotan. Herriotako bizi-giroaren zati bat galtzen dugu, ez gara herri-giro horretan murgiltzen. Bakoitzaren mugak.

 

 

Ekainaren 5a.  Asteartea.  35.a – E:13.a

 

“XX. Mendeko Poesia kaierak”. Iñigo Aranbarri.

* “Lizar bat itsasoaren erdian ernetzen da / ... /. Ez naiz argi mintzatzen, eta badakit / Itsaso bat lizarraren erdian ernetzen da”. Urki bat ernetzen da basamortuaren, mortuaren, erdian, Baina ez dakit gure egunotako Highlandeko sentipen eta bizipenez argi mintzatzen, gure “animaren bitsa” lerrotan lehertzen laino eskoziarrekin, “zilarrezko esnea edaten duten hodeiekin”, negar egiten. Baina badakit basamortu bat ernetzen dela urkiaren erdian.

* “Egun galduak galtzezkoak dira”. Egun galdua nahi genuke gaurkoa, kilometrorik gabekoa, kale-arteko ibili lasaikoa. Euriak eta haizeak gaiztotu eta urtzen ez badigu gatza.

 

Bertan du habia nonbait buztanikara bikoteak, auzo ditugu biak belartzan bazka bila

 

 Ikusitakoa hausnartu, neureganatu eta ordenatu nahi nuke, eta idazten gozatu ondoren. Unatuegia etorri ohi naiz, baina, horretarako etxera. Ez zait erraza arrapaladako hau bera ere idaztea.

Ingalaterra – Eskozia lurraldeak ezagutzen goaz, ingelesak eta eskoziarrak ordea ez. Beraz ez dugu herrion zati garrantzitsuena ezagutuko. Hori da ibiltari hegalarion oztopo eta hutsunea. Herri bat ezagutzeko herritarrak ezagutu behar dira, eta horretarako egonkor kokatu behar da  nonbaiten, eta bertakoen konfiantza irabazi. Eta horrela ere erabat azalekoa izanen litzake ezagutza. Bestelakorik badio ere hainbat ibiltarik.

Eskoziako bandera: S. Andresen gurutze zuria oihal urdinean.

Eskoziarrek ez dute gorpuzkeran berezitasun berezirik gure begientzat: pekadun, oreztadun, ilegorri, hazalzuri... agertu izan dizkigu mitoak, baina tipologia oro ikusten dugu bidaia honetan.

Ez dugu mahastirik ikusi. Gidaliburuak dio ez dela Mahastirik Bretainia handian. Ardorik ez dute, baina bai mundu guztia alkoholizatzeko haina whisky.

Ez da olibondorik ere ageri: koltza olioa erabiltzen ote da Bretainia Handian?.

 

Bizikletak erabat zamatuta egin dute alde bi bizikleta zaleek. Bidaiatzeko beste aukera bat da bizikletarena. Ez txarrena. Baina pedalei eman neketsuan, errepide zorura begira, ikusten ditut bizikleta-bidaiariok, alboetara gutxi erreparatuz, lurreko metro motzei lotuegiak. Agian ez da hala. Nik jarlekua ia gurpil parean, behean, eta gida-adarra oso goian duen txirrindua hartuko nuke, inguruari so joan ahal izateko.

 

Hiru helburu genituen gaur, aurreko egunetako auto-ibilien nekadura ondoren: 1. Atsedena eman gorputzei. 2. Lurralde bi herri ezagutu patxadan. 3. Oinezko ibilia egin.

Erdizka soilik bete ditugu helburuok. 1.- Ibil-leku xarmanta aurkitu dugu itsasadarraren ertzean, baina autoz egitekoa, eta autoz luzatu gara uste baino haratago. 2. Egunotan autoz ikusi dugunaz at, ezer gutxi gehiago  eskaini digu kale-arteko oinezkoak. 3.Gutxi ibili gara oinez: berehala bukatu zaizkigu herriak eta herrietako kale-artekoa, itsasertzean ezer gutxi zegoen oinezkoentzat, haize hotz finak desatsegina bihurtzen zuen gainera oinezko ibilia.

Baina hainbat opari erosi ahal izan dugu potery batean, oparien arduraren zati bat arinduz.

Autoko irratia mututu zitzaigun. Inverness-en, Renaultak garajea non duen ikasi ahal izan dugu Dormochen, informazio bulegoan, Tain-en okerreko informazio baten ondoren alferrik garaje bila ibili ondoren.

 

Egun ateria, baina haizetsu hotza. Ez dugu jakinen egunotako hau ohizko eguraldia den lurralde honetan ala egunotan sartu den ezohizko frontea.

 

Tain. Errege-burgu historikotzat bataiatu dute errepideko karteletan. Kale sarean zabalduz, etxeak elkarri lotuta izateraino koskortutako herria da. Herri hila, gaur goizez. Apaindura eta kolorerik gabeko etxe austeroko kaleak, etxe leun harri kolore, tonu berdineko, etxeak. Baditu zenbait eraikin eder, denetan udaletxea da erakargarriena: Erdi Arokoa izatez, gotorra egituraz, dorre konikoz dotoretuak ditu lau ertzak. Udaletxeko kantoi-zoko batean lehoitxoa ageri da zutabe mehearen gainean armarria besoez eutsiz: badu zerbaiten esanahia. Museo bihurtutako eliza gotiko sendoa, serioa; zerbait izan nahi duen harrizko hotela, eta orratz landua den tenplete harrizko ponposoa bizardun bati aterpea eskainiz; han-hemenka eraikin eder sendoak. Itsasertzak ez du itsas girorik: han dago, eta kitto!.

Bela ginen non ibili ez genekiela, herriak gehiagotarako ez zuelako.

Errota eta zeramika tailerra. Herritik at, urak darabilen ohiko errota, ohiko teknikaz. Bisitarientzako amu bezala darabilte: zeramikazko ontziteria fina egin eta saltzen baita. Ez da kinkila-denda, ez merketeria saltokia. Turista eta bisitari ugari doakio. Utzi ditugu libera batzuk geuk ere.

Wisky distilateria ere bada inguruan.

Dornoch. Tain baino koskortuagoa eta jantziagoa, errege burgua hau ere, baina ez historikoa nonbait; nolanahi badu erakargarritasun punttua, lasaitasuna dario. Tainek baino etxaurre eta fatxada landuagoak ditu, kale eta kale-gurutze zabalagoak.  Gaztelua du kale nagusian bertan, mehe lerden garaia, hotel bihurtuta. Gazteluaren aurrez aurre katedrala, lau beso berdinez osatutako eliza, gotiko garai biluzia, biluzik utzi dizkiote manposteriako harriak: sartu bat, eta alde. Bada eraikin ederrik han-hemenka kaleetan, baina ez aipatzeko bitxikeriarik.

Ugari datorkio bisitaria, jubilatu-autobusen bisita-helburuetariko bat da. Izan dira Espainiako gaztelaniaz ari ziren lau neska; ingeles autoan etorri dira, presaka.

 

Gonaduna da hemen ere gerran hildakoei omenezko oroitarriko soldadua, esku zabala du begi gainean eguzkitik aterpe, itsasora begira zut, harro milaka hil zirelako atzerrian inoren interesak babesteko. Behin ere ez dira egin gerrak herriaren interesarengatik edo herriaren onerako, herriak egin baditu ere gerrok. Herriak ez du gerra bat egitea erabakitzen, herriak egin egiten du gerra, eta beti gordinak pairatu ondoren, soilik; jauntxo eta agintariek erabakitzen dute gerra, eta fruituak jaso.

Bi gerra hegazkin ibili zaizkigu fiordo gainean, luzez, harat-honat, behe-behean, herriak txikitzeko trebatzen.

 

Beltz dago itsasadarreko ur-azala, beltz daude ere lainoak goian, ekaitza espero daiteke, baina lurralde honetan ez da ekaitzik laino beltzon ondorioz.

Otadi zabalak herri sarreran bertan, itsasgaina bera ere hartuz, hori-hori loran.

Oso atsegina izan da etxerakoan eginiko ibilbide turistikoa, fiordoa inguratuz, inguru idilikoan, lasaitasuna nagusi, ahateak eta ardiak auzo eta lagun.

Herri gutxi dago lurralde zabal honetan, daudenak ere txikiak. Biztanle gutxi da lurralde mortuotan.

 

70 kilometro, egin asmo ez genituenak, baina damurik gabeak.

 

Oinezko ibilaldia egin dut arratsaldez itsasadar albotik; ordeka izugarri zabala zabaltzen da begien aurrean, mendi handiz inguratua, neurtu ezineko zirkoa. Eta ni han erdian, bakar-bakarrik inurri bat baino txiki eta ezerezago. Baina gustura sentitu naiz nire ezerezean. Inguruaren handitasunaz jabetzeko haina naiz, bada zerbait.

Birigarroa izan dut alboan ibiliko tarte batez, hostope batean lurra mokoka aztertzen zebilen: begira egon natzaio luzez. Zozorik gabeko egunak izan dira hauek, buztanikara eta birigarroen egunak.

 

Bederatzietan goian dago oraindik eguzkia, logale eta nekatua, oheratu egin naiz: ez dut gogoan noiz oheratu naizen hain goiz.

 

“Henriren irudia”. Pablo sastre: “Arima ikusezinez poblaturiko etxe hauts kolorekoak”. Balioko luke irudiak egunotan ikusitako etxeek sortutako sentipena islatzeko.

 

 

Ekainaren 6a.   Asteazkena     36.a - 14.a

 

“XX. Mendeko Poesia kaierak”. Iñigo Aranbarri.

* “Azkenez baga baten sehaskan / oroitzen haut, miraila eskuetan”. Azken goizeko eguzkia eguzki, mortu eta itsasadarreko baga hezean, haize hotzeko hozkirrian, oroituko dugu lurralde hau, lakua eta itsasadar likina gure begi aurreko mirail.

* “Hegoaldera ihesi doazen antzarak dira / denboraren alaba zontzonak”. Hegoaldera goaz gaur, lurralde berria ezagutu irrikaz, ez ihesi, eta gu geu gara denboraren alaba zontzonak, desio ziren lurrok irudi erreal gauzatuak jadanik, irudiak oroitzapen bilakatuz jada: hegoaldera ihes eginen dugu denboraren alaba zontzonok.

* “Hilak entzun ditut / atarian jolasean / zintzarriak astinduz / mendeen isiltasuna gero”. Hor goiko mortuen deskribapen zehatza.

 

Goizeko seietan, eguzkia goian dago jadanik, jaiki naiz, bederatzi ordu lo egin ondoren: atsedena behar zuen nire gorputzak.

7ak eta erdietan abiatu da kanpineko bezero zenbait, goiztiar, lanera nonbait.

Kanpineko zuzendariari ez dio hutsik egiten irribarreak ezpainetan, irria darie uneoro bere begiei. Hizkuntzaren langa izan dugu oztopo, harreman zintzo baten aukera galdu dugu, herri honen ezagutzarako aukera.

 

Aldaketa eguna. Uzten ditugu lur haizetsu eta euritsuok. Egun bereziak izan dira, baina. Merezi izan dute egunok eta kilometrook.

Goitik beherakoari ekingo diogu gaur, Hegorantz, jadanik etxerantz, nolabait.

Haizerik gabeko eguna, eguzki ederraren epeltasunean utziko dugu Eskoziako Iparra 5 egun ospelen ondoren. Agur beroa eman digu, gutxienez. Txantxangorriak ere izan ditugu auzo, eguzkiarekin bizipozago nonbait, beraiek ere badirela aldarrikatuz azken eguneko presentziarekin.

Nostalgiaz gogoratuko ditugu Iparreko lurraldeok, mendi mortuak, txilardiak, harrizko etxetxo xumeetan xumeenak, ur-jaialdiak... Xarma berezia du lurralde honek, beste mundu bat, erabat mundu gogorra.

 

IBERNESERA BIDEA

Itsasbeheran ikusi dugu ia egunero itsasadarra eta itsasbeheran eman digu agurra ere.

Belztu egin zaigu lehen orduko eguraldi eguzkitsua: euritsuak eta haizetsuak izan zaizkigu Iparreko egunok eta lainotsu egin digu agur ere. Lainopeko gerizpe erabatekoan agurtu dugu geuk ere lurraldea.

6 dira gutxienez itsasadar erdiko luzeran luzatzen diren petrolio-putzuak: aurrez-aurreago ditugu gaur, erraldoiago ere ikusten ditugu.

3 argindar eoliko, zuri-zuri tontor berde-berdean, auzo edo herriren baten argindar iturria seguruenik.

Zenbait harrizko eliza-dorre zorrotz liken edo goroldio mintz horixka berdez jantzita daude: umeltasunaren indarrez, harriak eurak ere berdegune, edo hezetasunaren ondorioz harriak eurak ere bizigune.

Non ez daude distilategiak Eskozian: 3 zenbatu ditugu lehen zatiko ibilian.

Utzi ditugu txilar mendiak, lautada berdean sartu gara: nekazal etxeak, larreak, zuhaitzak.

Sarria da gainean esku-eskailera edo zurubia daraman autoa, furgonetaren ordez autoa darabilen igeltsero edo iturginak seguruenik.

 

Inverness:  ikuskizun dira urrutitik zubiko zutabeak, zuhaitz artean gorantz antena erraldoiak bailira. Hiria aldiz gordeta, apal, umil, zapal, harrokeriarik gabe xume ikusi dugu  itsasadar ertzetik.  Futbol-zelaia, txikia da: futbolean ere apala Invernes. Zubitzarra eta itsasadarra, biak ederrak.

 

Barraskiloa bezain bare doa auto ilara hiriko borobil-gunez  borobil-gune: hiri orori ordaindu behar zaion zerga.

 

FORT WILIANERA BIDEA.

Gaztelu eder erraldoia zuhaitz artean, magal bateko gaintxoaren gandor; pobreen izerdiarekin eraiki eta mota guztietako zergekin herri xumeak mantendu zuen gaztelua; pobreek mantentzen dute gaztelu bera gaur egun ere sarrera-ordainketaz; igandezaleek txanponak uzten dituzte gaur egun jauntxoak nola bizi ziren ikusi eta harritzeko, turistok ere.

Mendiarteko bailaran sartu gara, izeidiak dira maldak, larrea bailara. Dotoreak dira nekazal etxeak, jauntxo-etxeak, dotoreak edo xumeak, nekazariaren kontu korrontearen zein jabegoaren arabera.

Aberatsa eta jauntxoa elkarrekin doaz, gehienetan bata bestearen bizkar, bestea bat horren jopu.

Takian potian agertzen zaizkigu untxiak: untxien paradisua behar du izan Eskoziak.

 

Ubidea: ubideak ematen dio jarraipena itsasadarrari, Caledonian, hor  eman diogu guk ere hasiera ur-jaialdiari: ubide hau izanen da Fort William-era bitarteko lakuak elkarrekin, alde bietako itsasoak aldi berean, lotuko dituen zilborrestea. Irekitzen diren zubiak aurkituko ditugu bidean, zain ere egon beharko gara Ivergarry-n ontzia noiz pasako. Belaontziak dira ubideko eta lakuetako ontzi ia bakarrak, ez asko.

 

Lochend.  “Lakuaren bukaera” esan nahi du izenak: hor hasi zaigu guri, bukatu ordez, lakua.

 

Ness lakua. Erabat estutu da mendiarte-zuloa, izeidiek betetzen dituzte alde bietako maldak, zuloan berriz Ness laku misteriotsu mitikoa dugu, 35 kilometrotako luzera eta 250 metrotako sondaz edo sakontasunez,  ilun-ilun. Beltza eta kirri dago gaur, euriaren eta haizearen eraginez. Harrotuta dago ur-gaina, ur-azpiko munstroa haserretzear bailego.

 

Drumnadrochit. Turista, bisitaria edo igandezalea dabileneko ohiko muntaia: hotel, denda... dotore itxurakoa dena.

Gaztelu hondakinak, horma puzketak besterik ez, laku ertzean: turismo merkea da aldiz hemengoa.

Militar kamioia, bi gerra-hegazkin geroxeago urrumaka zeruan: gora gerra¡.

Errege-posta dabil goizeko lehen orduetatik herririk-herri bere hizki horiko furgoneta gorrietan.

Ivernermoriston. Bi etxe besterik ez den herritxoa, laku ertzeko bidegurutze batean.

Bi zerzeta, gerra hegazkinak bailira, elkarren alboan lepo-luze formazioan, abia bizian ur gainetik: hauek ez dute behintzat bonbarik jaurtiko ezta ingurua zaratotsez kutsatuko ere.

Hauteskunde propagandak bai kutsatu du lakua, hor dugu gorbata beltza.

Fort August. Hemen bukatu-hasten da Ness lakua. Lehen ikuspegian bi harrizko dorre gris besterik ez da, bertaratuta, zubitxoa ubide gainetik, etxetxoak, hotelak, belauntziak, txalupa motordunak, txalupak,  dendak, aparkalekuak...; erdigunetik albora etxeteria: bisitari ugari datorkio.

 

Bailara berdea, ubidea, larreak, artaldeak, beste laku bat, Lochy ubidea: zabala eta ederra, errekatxoak maldaz behera... uraren jaialdiak edo erakusketak kanpineraino darrai.

Ugariak dira urkidiak laku ertzean, motorzaleak ere asko gaur errepidean.

 

Glen bailara iragartzen dute ugari errepide bidegurutzetan.

Fort August ondoren hasi dira menditzarrak, gorrixkak, garaiak, sendoak, barreneraino soilak, biluziak.  Tontor garaienek elur asko dute oraindik. Hor behar du, horietariko batek izan behar du Ben Nevis, 1344 metroei esker Bretainia handiko garaiena. Maldan behera errekatxoak aparrez zuri harriartean amilduz.

Spean Bridge. Udalekua.

 

Kanpina. Ubidea Linnhe Itsasadarrarekin elkartzen den une berean. Bizi dator ura maria beheran, zabala da Lochy lakuaren huste-gunea, zuhaitz artean dakusagu ur korrontea itsasadarraz elkartzen. Izugarri atsegina da kokagunea, baina hartuegia dugu etxatoiok esparru dena, inguruaz biziki gozatzeko. Ez dago berdegunerik, ez zuhaitzik, berdegunetatik at, erabat bikeztatuta eta harri-txirtez estalia dago lur-zorua. Dena garbia eta txukuna, oso zaindua.

Ekainarekin batera hara hemen holandarrak;  auzo ditugu, alboan.

Gerra-hegazkinak ibili zaizkigu ziztu bizian laino azpitik, ia zuhaitz adarretan.

 

Auto ingelesek ez dute haize-egokigailurik beharko, berogailua aldiz auto merkeenek ere beharrezkoa dute.

 

Arratsaldeko ibilia.

Zoragarria izan da. Dena da ura bailaran, uneoro izan dugu ura alboan, lakua, itsasadarra, besterik ezean ibaia edo malkarretako ur-jauzia;  ez dakigu sarri ur multzoa noiz den laku noiz itsasadar. Sakon estuak dira bailarak, menditzarrek estutzen dute lakua, trenbidea eta errepidea goaz elkarrekin, tarteka maldan gora egin behar du errepideak tokirik geratzen ez zaiolako.

Erabat biluziak dira mendiak, ez da zuhaitz bat bera, baina berdexkak dira, belar-mintz bigun batek estaltzen ditu, maldak goxatuz. Urkidi eta izeidiek hartzen dute zulo ertza, ez dago larrerik. Zuriak dira etxeak, egituraz aldiz, lurraldeko ohizkoak.

Glen finnan. Basahuntz taldea.

Herri orok du gerran hildakoen oroitarria, soldadua beti da gonaduna. Eskoziartasunez harro daude, nahiz hiltzera bidaliak izan, edo harrotasunaz baliatu ziren hiltzera bidaltzeko.

Turista-gunea da lurralde osoa, joan den egunetako goialdeko lurraldea ez bezala, bisitari asko hartzeko prestatutako lurraldea, kamino ertzeko eta herritxoetako jatetxe eta gainerako osagaietan da ezagun. Ez da harritzekoa, hain da paraje eder eta bitxia. Bere biluztasunean ere, lurralde eder erakargarria da.

Mendiei ur  denak ihes egiten dio, labain egiten du urak mendian behera, ez da ur-biltegirik mendi altzoetan. Behean aldiz bata bestearen ondoren datoz lakuak, kilometrotakoa bakoitza, lakuak bezain ugari eta eder itsasadarrak, itsasadar eta lakuen artean berriz ibaiak edo erreka garbi-garbi lasterrak. Ur-jauzien partitura gehitu zaio uraren sinfoniari, mendian behera datoz zilarrezko arrastoak, urrutitik geldi dirudienak, bertatik aldiz jauzi bizian, mendiarro guztietan dator ura aparretan zuri.

Atlantiko itsasertzera heldu gara; irlatxoz joriak daude itsasadarrak, erdian zein ertzetan, uretatik azaleratzen dira harkaitzak, ikuskizun paregabe erakargarri bitxia eskainiz. Itsaser-itsasertz, edo itsasadar-itsasadar, egingo dugu errepidea bukatzen den azken herrirainoko ibilia, ikuspegi pare gabe hau dugula beti begien aurrean. Baso luze bat ere zeharkatu dugu tarte batez: pagoa eta haritza da nagusi beste zuhaitz mota askoren artean: zer egonen baso barnean, eta gaztelua, “zerbait zurea erretzen da konde jauna”, jauntxoek beti jakin izan dute non eta nola kokatu bizitza. “Passing place” edo pasagunezko errepide estua da baso barrutik errepidea.

Itsasadarrek  hainbeste bihurgune dute, ze azkenean eguzkirik ez bada ez dakizu noiz zabiltzan Iparrera, noiz Hegora, norantz behar duten lakuen isurialdeak, oraintxe zoan itsasadarraren alde batetik, orain bestetik...

 

Arisaig. Etxe mordoska bat itsasadar ertzean, oso kokagune dotorean.

 

Asko dira tontortxo baten gainean dauden elizak, bakardadean baina herritik gertu, hilerriak inguratua gehienetan.

Maria beheran, hondartza horia da itsasertza, haitz guzti horiek maria goran irlatxo bihurtzean izugarri ederra behar du izan  inguruak. Arain bertan ere ederra da. Etorriak, kilometro luzeek, edo nekeak damuarazten ez zituzten ikuskizuna.

Itsasadarrera zuzenean isurtzen du ura laku batek, ur jauzi baten bidez.

Eskoziar bandera darama itsatsita zenbait autok, baina berarekin batera baita G.B hizkiak ere.

 Mallaig. Ferrya da errepidearen luzapena Hebridak-eko Skye irla nagusiraino. Bidaiari eta bisitarietatik bizi da herria: dena da merkataritza,edo merketaritza,  denda eta jatetxe. Bada etxeteria merkerik ere herritik albo. Arrantzontzi hasitxo mordoxka bat ere badu, moilaz ondo babestua  du portua.

 

Kanpinerakoa

Itsasertz-itsasertz, itsas besoz - itsas beso, izan da etxerakoa ere. Ur-sinfoniak darrai partitura ezberdinekin.

Une batez badirudi lauzpabost pintzelada erraldoi eman diotela mendiari: errekatxoak dira, zapalda osoan ditu bristada zuriak mendi batek, haitzaren marmol antzerako zain edo beta zuriak dira, haitz bustian ispilu bihurtutako ur-zirrintak.

Irlatxoz josiak daude itsasadarrak. Une batez urrutira ikuspegi osoa da lakutxo eta baso-kasko, denak nahasian, ikuspegi bitxi zirraragarria sortaraziz.

Bada nekazal etxe zenbait tarteka, baina ez da ia abererik, ez lur landurik. Izurritea heldu ote da hona ere?. Lastozko teilatudun etxetxoa, erakusgai jarrita.

Lora moduko sastraka aurkitu dugu arratseko ibilgune osoan, lora polita da, badirudi errepide ertzak dotoretzeko sartua dela, baina agian berezkoa da.  

Ikusgarri ederra da etxeratze ibili osoa, errepikatu arren ez zaitu aspertzen, batez ere uraren ikuskizunak, luze doan arren bidea eta ibilia.

 

Bihurgune eta tobogan franko izan dugu gaur, pasagunezko bide estuetatik egin dugu bidea diosalak elkarri eginez. Lastima nekatuxe ginela azken kilometroez osoki gozatzeko.

Binaka zein hirunaka, berokiz estaliak edo azal-hutsik, zaldi mordoxka izan dugu arratsaldeko ibilbidean, lur-mutur honetan.

Pertsona nagusi, adineko, asko gabiltza errepidean, autoz, errepide estuetako pasaguneetako diosaletan ikusi ahal dugu elkar.

Bada izurritea izan denaren zenbait ezaugarri, baina badirudi oraingoz indargabetu egin direla neurriok.

Corran. Ferrya dute itsasadarra zeharkatzeko. Bertan ikusi dugu aurtengo bigarren katakia.

Fort William barrutik egin dugu: itsasadar kontra kokatua, erakargarria da, Suitzako herritxoa dirudi, etxe argiak, zuriak.... Goialdea aldiz etxe merkeko etxeteria besterik ez da. Portuak ez du moila beharik, berezko itsasadarren babesa baitu.

 

Galeikoz daude herri-izen denak lurralde honetan, berdez idatziak ingelesetik bereizteko, ez parentesi artean Ipar aldean bezala.  Ibai izenak ere galaiko soilez daude idatziak hainbat zubi ertzetan.

 

278 kilometro, ur-sinfonian bilduak.

 

Berdindu egin dira itsasgoran ubidea eta itsasadarra, badirudi bultza egiten diola itsasoak ubideko urari, indarrez baitoa ura ibaian gora.

Bi gerra-hegazkin izan ditugu kanpin gainean, Mallaig-en gero: binaka dabiltza beti, beti lurretik hur, izugarrizko marrumaz beti.

 

“Henriren irudia”. Pablo Sastre: Egoera bereziak kontatzen ditu. Agian ez du ezer asmatu: ikustekoak zeuden gaur bertan andre-gizonak etxatoi aurrean eguzkira begira eserita biak;emaztea hankaluze, buru-alboka lo berriz gizona, auskalo non galduta begirada, eta bien erdian aulki gainean kaiola handi batean loroa, hau ere eguzki epeletan gustura eta isilik.

Ekainaren 1a. Ostirala.  31.a – E:9.a

 

“XX. Mendeko Poesia kaierak”. Iñigo Aranbarri:

* “Edozein jenerok eman dezakeen durduzatze ahalmena duelako”. Poesiak ez ezik bidaiak ere badu ahalmen hori, bidaiariak bera duen heinean.

* “Zisne lotien begietan”. Ez dugu zisnerik ikusi Bretainia Handiko bidaian. Oraindik.

* “Erregearen platerean etzan zen ilargia. / Doi doi lokartzen zihoalarik”. Hurrengo egunetako kanpinetan oheratu aurretiko ibilian ikusiko dut ilargia, beheranzko azken laurdeneko ibilian baitoa.

 

Gaur jarriko dugu goi-kanpamendua, bertatik ibilaldiko gailurrari ekiteko. Iparreneko kanpalekura iritziko gara gaur. Mapako Iparraldeena da gure Everesta, ez inongo tontorren bat. Pentsatu izan dut maparen aurkako lehian ari ote garen, mapa bidaiako lerro gorriz marratu nahia. Agian gure buruak eta ahalmenak ziurtatu nahi bat besterik ez da. Etsi ezin bat.

 

Eguraldi zoroa gaurkoa ere, euria dakusagu tarteka aurreko mendian gu geu eguzkipean goazelarik, edo euripean goaz aurreko mendi-muinoa eguzkiak argituta daukagula. Bustia, hezea eta iluna, paraje berrira abiatzeko eguraldirik deserosoena.

 

Ezagunak ditugun parajeetatik abiatzen gara, osagai berdinak ditu paisaiak. Paisaia lasaigarria da Eskozia berdea, hain berde ezberdinez osatua, inola ere ez zaizu aspergarria egiten. Kilometroen nekadura da bidaia luzeotako etsaia, ez paisaia.

Ze indarrez geratzen zaizun itsatsita zenbait irudi:  Elgin, dorre burumotz parea ikusi orduko  bizi-bizi izan ditugu oroitzapenaren ninietan katedraleko hondakin dotoreak; Fochabers, behin bakarrik ikusi badugu ere, aurreko bidaietako batean, laguna zitzaigun, erabat ezaguna,  errepide bazterreko zutabea, belardi batean, jauregi bateko sarreran.

 

 

HIGHLAN

Highland, lurralde entzutetsua, ospetsua. Ez dakit nola itzuli: “goialdeko lurraldea” ala “lurralde garaia”. Egunotako ibiliak erakutsiko digu goialdekoak diren ala garaiak, agian biak.

 

Nairn. Badia zabal baten altzoan gordeta, ezin igarri itsasoari ala lurrari so bizi den.

Hasi gara itsasoa ikusiz, tarteka; Invernes gordetzen duen itsasadar luze zabalaren ertzak dira. Baretasuna  damaio itsasoak ibiltariari, begiak poztu ez ezik barrena lasaitu egiten du. Badirudi itsasoa aurkitzean zure betiko lagun batekin egiten duzula topo: “kaixo” esaten diozu, ezpainekin, begi irriz, edo arnasa lasaituz.

Herri atseginak herri gorrixkok euripean  eta laino beltzez ilunduak arren. Etxe gorriak aipatu behar ditugu; berdintasun edo antzerakotasuna galtzen dute hormek gorri ezberdineko harriak erabiliz; bestalde, airosotasuna eskaintzen dute teilatuko beha-leiho eta leihoek.

 

Ikuskizuna da Invernes inguruko zubia, ikusgarriagoa da oraindik itsasadar zabala  zeharkatzea. Gorantz borobiltzen den zubi kurboa, zubi zintzilikatu luzea. Gainetiko ikuskizuna, ederra: itsasadarraren luzera amaiezina hartzen dute begiek. Ederra behar du izan oinezkoaren begientzat ere, bortitza behar du, aldiz, autoen hots gorgarria.

Itsasadar ertzetik doa bidaia. Itsasbehera da, gehiago da lokatza lohia ura baino, ibilbide atsegina halere, baita kanpina noiz eta nola aurkituko ardurapean ere.

Lurren paisaia ez da aldatu. Zuriak dira nekazal etxeak, zuritasun orban zabala mendi-magaletako herriak, zuri kolorgetua, ez  Andaluziako herrien zuritasun argia.

B & B iragartzen dute errepide ertzeko etxe gehienek,  “Bed and Breakfast” esan nahi du, ohea eta gosaria:  erabat hedatua dago hemen nekazal turismoa, aspaldiko kultura da Eskozian.

Golf-zelaia, kanpina, eta gaztelua ez dituen herria ez da herria Eskozian.

Petrolio putzuak, dozena erdi bat nabarmentzen dira itsasadar erdian, ilaran: gizarte modernoaren naturari eskabide berria: lur emankorra eskatzen zitzaion duela gutxira arte, orain aldiz lur azpi aberatsa.

 

Kanpina. Aurkitzeko erosoa uste genuelako aukeratu genuen, erraz aurkitu dugu aurkitu ere, belakoxe  batean kokatu gara. Taxuzkoa da, baina ez du inolako xarmarik, errepidea du alde batera, trenbidea bestera; trafiko handirik ez denez ez alde batean ez bestean, jasangarria da. Itsasadarrak ere hor bertan behar du zelaien eta behien bestaldean, baina ez dugu bere hurbiltasunik bizi.

Nongoak garen, ohi denez, harrerako gizonak: “basque  Country”koak ba. Eskua eman dit, eta ondoren: “Frantzia aldekoak ala Espainia aldekoak?”. Badaki zerbait.

Zur eta harri geratu zaigu kanpineko arduraduna. “No television?”. Telebista eta antena baitira kanpin honetako eskaintzetako bat.

 

Hiriburura jo dugu arratsaldez. Itzuli atsegina gerta zaigu.  Itsasadar ertza izan dugu lehen ibilbide, ondoren lur barrura egin dugu. Biziago maria, beherago ura itsasbeheran: lokatz-lautada ikaragarri zabalak dira itsasadarraren ertzak, non tarteka itsas hegaztiek puntutxo zuria jartzen duten, jan bila lokatza mokoaz aztertuz. Goitikako ikuspegia zenbait unetan, itsasadarra bere zabaltasun osoan, ilun ingurune berdean, ikuskizun paregabea da.

Irudikatzen genuen bezalakoa da mendialdea: latza, txilarrak erabat hartuak ditu bazterrak, kamino ertzak ere. Nabaria da mendiok emankor bihurtzeko ahalegin sendoa pinudi bihurtuz, nahiz sekulorun sekulotan izan diren txilardegi. Sutea izan dela dirudite mendiok, ilun, ia beltz txilarraren arre ilunez.

 

Invernes. Lurraldeko hiriburua. Itsasadarra du Ekialdera, Mendebaldera Ness laku mitologikoa, itsasadarra eta lakua lotuz hiria erditik zeharkatzen duen ubidea. Jauntxoen hiria izana, etxeek adierazten dutenez. Nabaria da ez dela turista hiria. Dotore doakio ubide zabala hiriaren erditik, dotore ditu eraikin apartak ubidearen alboetan, eraikin ederrak ditu edozein kaletan..., baina  ez da hiri erakargarria. Harri gorrizko etxe dotoreok ere belztuta daude, ez dakigu urteen ala kutsaduraren eraginez: hau da bidaietan erantzunik gabe geratzen zaigun galderetako bat. Dendateria zabala du, eskaintza oparoa dute, tarteka dotorea ere, dendok: non ez dira dotoreak erakusleihoak gaur egun?. Nabarmena da merkatari hiria dela, bertara datoz inguruko herritarrak: pil-pilean dago ostiral arratsaldeko lehen orduan, nabaria da asteburu giroa. Ilusioz gainezka motxila eta eskalatzeko soka bizkarrean doa zenbait gazte geltokira: hiri barruan bertan dago, ia erdiko kalean, autobus geltokia. Eliza pila ikusten zaio, denak dira dorre puntazorrotzekoak: erlijio edo fede mota ezberdinak egoteak bidertu egiten ditu elizak ere. Ez dugu porturik ikusi, ezta bila ibili ere.

Etxera ostean jabetu gara amorrazioz ba dela ibili garen kaleetako batean XVI. gizaldiko etxe peto bat, non kokatu duten gaelikoari buruzko erakusketa bat. Nahi genuen zerbait ikasi gaelikoari buruz, eta aukera paregabea galdu dugu. Hain zuzen gidalibururik gabe joatea erabaki dugu gaur. Kaka zaharra!.

 

Bizimodu erraza ez duen pertsona ugari ikusten da, sufrimenduzko edo arduratutakoaren bisaia duen jendea, barnera begira bizi direnen aurpegierak, bizitzak gogor hartu dituen gizakiak.

 

Atertu gabeko zaparrada izan da arratsaldea, ziri-ziri gozoa bidaian ez bageunde, ibiltari ez bagina.

 

280 kilometro, Highland lurraldean kokatu gaituztenak, lurron lehen ikuspegia jarri digutenak.

 

Ingelesak ere ez dira batere dotoreak. Mitoa da gentlemanarena. Jende arrunta, askotan bastoa. Lanean gogortutako herria. Herri zapalduaren zantzua ere nabaria zaio sarri: esplotatua izan den, esplotatua den, herriaren irudia eskaintzen du sarri. Langile esplotatuarena. Aberatsena da finezia, eta finezia hori bera ere azalekoa da, horri buruzko mila xehetasun aurki daiteke: inon kontura bizi dena ezin daiteke jatorra izan, gutxiago barne finekoa, itxurak itxura. Herri esplotatzailea izan da ingelesa. Kanpora eta barnera begira.

 

“Lur bat haratago”. Joan Mari Irigoien:

* “Zeren nork bere lurra defendatzea baita gizonaren lehen obligazioa eta eginbidea, eta entsaiatzea nork bere lur galduaren berreskuratzerat”.  Gizaldiz borrokatu ziren lur hauetan hain zuzen, bizia ere eman zuten, lurra defendatzearren milaka eskoziarrek;  konortea galdu arte makilatu dute Parot Espainiako kartzela-zainek  lur galdua berreskuratzeko borrokatu izanagatik.

* “Zergatik egiten digute maiz irri bai espainiarrek eta bai frantsesek eta bertze anitzek ere, gure nazionea eta gure lengoaia dela kausa?”. Ulertzen ote eskoziarrok euskaldunon lehia?. Bestalde gaelikoaren aztarnarik ere ez dugu oraindik nabaritu.

 

 

Ekainaren 2a.  Larunbata.  32.a – E:10.a

 

“XX. mendeko poesia kaierak”.  Iñigo Aranbarri: “Baina abiatuak gaituk gaitun halere / basurdeen larrazkenean barrena / Denboraren gela hotzetara / Ustelbera direla jakinez”. Abiatuak gara bai, gela hotzetara gentozela jakinez, eta urte ustelberak zirela gureak genekiela.

 

Behin bakarrik pasa da trena. Eskerrak!. Sinetsia nengoen tren-hotsak lo egiten lagunduko zidala, traka-traka... “bazetorrek”, .... “bazijoak”..., eta norbera izara arteko epelean goxo. Baina hara non lurrikara batek astindu gaituen auzo gerta zaigunean, irabiagailua bihurtu bailitz etxatoia. Behin bakarrik  pasa da. Eskerrak!.

 

Egun ospelak Scotlandgoak. Haize hotza du lagun gainera  gaurko euriak.

Ez dugu txoririk kanpin honetan, ez ditugu ez ikusi ez entzuten, bertan, baina, agertzen zaigu tarteka buztanikara, txikitako laguna, gutxitan ikusi ahal dudana.

 

Maria gora, ordeka likitsa baino atseginagoa da dena ur den itsasadarra, iluna dagoen arren laino beltz eta euriaren eraginez.

 

Zuriak dira nekazal etxeak, orain artekoek ez bezalako argitasuna dute, nortasun ezberdina, falta zaie baina harrizko etxeen ukitu berezi hori. Biztanleriaren izaerak ote eragina etxegintzaren moldean, ala jauntxoren baten inposaketak, ala baliagarrien aukerak?. Argiagoak dira etxeak, baina latorrizkoak etxe inguruko eraikin osagarriak; ingurua, narrasa: nekazal giroko denekoa da hau: Austrian bertan, mendi barruko zenbait herritxo galduetan ere hala zen, ezinezkoa, zaila behintzat, da nonbait baserri ingurua txukuna izatea, soberakin gehiegi pilatzen zaio baserritarrari, simaurra ez bada belar hondarrak zein tresneria hondatua, zailak leku gordean estaltzeko. Baserritarra gainera ez dago begiluzeek zer esango, bizimodua ateratzeko lehia latza da bere ardura, ez kanpotik goazkionen esamesak.

 

Hasia da hauteskunde politiko kanpaina. Invernes inguruan ikusi genuen atzo lehen propaganda, gaur aldiz mendietako errepideetan ere aurkitu dugu noren ikurra den ez dakigun azpi horian marraztutako gorbata beltza. Ez da kartel ideologikorik ageri. Atzo ikusi genuen kartelak zioen: ”Bozka kontserbadore”. Tacherr ote?.

 

Pinua da nagusi,  mendi osoak dira pinudi. Errepide ertzeko basoak izeidiak dira, enbor lerdeneko izei sailak batzuk, alertzeen itxurakoak dira goikoetakoek hurretik ikusi ahal izan ditugun zenbat baso eta mintegik erakusten dutenez.

Itsasertzeraino heldu da zenbat bazterretan txilarra.

 

Errepideko edonon, goietako aldatsetan zein itsas alboko ordeka lauetan, kanpin aurrean kasu, plastikozko ontziak daude, han-hemenka elkar hur banatuak: gatza, hondarra  edo harri koskorra dute. Hotza da negua hemen, sarriak neguaren lagun elurra eta izotza.

 

Paregabea izan da gaurko ibilia. Kontazaila errepikakor bihurtu gabe gaur bizi izan duguna. Antzerakoak izan dira ikusi eta bizitakoak, baina aldi berean ezberdinak, baina aspertu ordez gozarazi gaituen ikuskizun errepikakorra.  Etorri, ibili, ikusi eta gozatu. Merezi du. Ez da erraza halako paisaia eta osagaiak beste inon aurkitzea.

 

Barrurantz ekin diogu Ipar Itsasoko itsasadar albotik, kilometro luzeetan egin dugu itsasadar kontrakoa, bazirudien ez zela bukatu behar ere mendiartez mendiarte urez estalitako mendi barrena. 30 kilometrotik gora ekarri dugu gurekin itsasadarra,  adarraren adarra ere. Berdea behar zuen Ipar Itsasorantz aldeko isurialdea, eta hala da, larre ugarikoa, sarriak dira beraietan zuhaitzak eta ardiak. Dena da ura. Aurrerago eta dotoreagoa iruditzen zaigu ingurua, jazz musikak berak goxotasun epelagoa du inguru honetan. Lurraldeko bestelako osagaiak, aldiz, orain artekoen berdintsuak dira. Zuhaitzetan ugaria da lizarra, goietan gerora mendi-magal osoak izanen dira urkidi, tontorrak, aldiz, pinudi.

 

Barrurantz egin dugu, Iparrerantz, hemen hasi zaigu ur-sinfoniaren bigarren mugimendua: errekak eta ibaiak jaiotzen ikusi ahal izan ditugu mendi-goietako bailara eta ordeketan; hainbat eta hainbat errekatxo jaiotzen, erreka bilakatzen eta ibaia osatzen; erreka zenbaitek urmaelak asetzen dituzte, lakuak gauzatzen; zenbait errekak  lakuan bertan du hasiera eta ondoren itsasoranzko bidean doaz mardulduz; mendi-gaineko ordekan doaz erreka-ibaiok, azal eta bizkor edo lasai eta bare, bere baitan bilduz eta kiribilduz bere ibilia bihurgune ia paraleloetan. Erreten eta errekatxoak datoz, ugari, hainbat eta hainbat, jauzi bizian mendi malkarrean behera, marra zuri bizi-biziez marraztuz mendi-magal iluna; ur-jauzi indartsuak datoz hurrengo, ibai handi batekoak haina ur ugariak haitzetan behera jauzi bertikalean, borborka apar zuri labainduz haitz edo harriartean ur-hots gorgarriz bilduz ingurua;  errekatxoa da. Ezin duzu asma nondik, ezin duzu sinetsi mendi magal haietatik, aurrean duzun handik, hainbeste ur atera daitekeenik. Egunotako euriek badute ziurki eraginik. Ez da kare-haitzezko mendia, ez du beraz leize zulorik ez zirrikiturik, ez barrenerako irentsi biderik, azaletik doakio ur guztia, isuri egiten da erreka-ibaietara erreten eta errekatxoetatik.

Gorantz goazelarik une batez ez dakigu aurkitu dugun ur-lautada itsasadarra ala lakua den bereizten, hain da luze-zabala mendiartean; aurrerago dena da laku, ur putzu eta ur-korronte. Mendia soildu da zuhaitzez, txilarra besterik ez dago, harkaitz gorria nagusituko da isurialdera aldaketaren inguruan. Bata bestearen ondoren datoz goi-bailarak, goialdetako ordekak, bakoitzak du bere lakua, lautadaren arabera handiagoa edo txikiagoa. Ura ez dena istinga da. Noizik behin bada etxeren bat, hotelen edo jatetxeren bat ere. Bada autorik, baita arrantzan dabilenik ere, zut bazterrean edo eserita bateltxoan.

 

Mendiko herri orok du bere hilerria, baina hemen ikusi egiten dira hilerriak, nabarmendu, hain geratzen dira begi-bistan hil-lauzak, zut, ezkutatuko dituzten hesi edo hormarik gabe.

Herri bakoitzak du hildakoei oroitarria: gerra, heriotza eta hilketa, herri orotan daude presente.

Ardien sukar-izurritea ere aurkitu dugu, hiru aldiz paradisua izan zitekeenaren paisaia ezin ederragoetan gainera.

Militar kamioi eta militar hirukotea aurkitu ditugu goi-lautadako edertasun eta bakardadean ere.

Landu berria ikusi dugun lur-zati bat: lur beltza da hemengoa.

 

Bonar Bridge. Ipar Itsasoko itsasadarrean, burdinazko bi borobil-erdik, bi arkuk, eusten diote zubiari. Zubiak berak ematen dio izena herriari, baina zubitik at badu bere nortasuna: irtentxoa dute etxeek, zuriz pintatuta leiho eta ate-bueltak, luzexkak dira teilatuko leihoak... badu etxe zuririk, bestelako jitea dute etxeek... Astunak, gogorrak, hitsak, zaizkit, erabat leunak, horma gris argikoak besterik ez diren herriok: Bonarbridge hau ezberdina da.

 

Gonaduna da oroitarriko soldadua, eskoziarren harrotasuna erakutsiz.

Geuretzat soilik utzi digute errepidea, erabatekoa da bertako lasaitasuna, etxeko epelean geratu da jendea,  guk autoko epeltasuna aukeratu dugu lurralde hau ezagutzeko.

Ness lakuan bagenbiltza guk geuk ikusi egingo genuen lakuko munstroa, hain dago beltz zerua, hain lausotua laku ingurua.

 

Erabat estutu da errepidea. Hau bai dela benetako errepidea. Oso bertako errepide mota. Oso estua da, ez da bertan beste auto batekin gurutzatzeko leku nahikorik. Bertatik bertara, sarri-sarri, zabalgunea du albo batera batzuetan, bestera hurrengo, “passing place” letrerotxoa dago zabalgune guztietan, aurrez ikusi ahal izateko bakoitzak nor baztertu behar den: “passing place”a hurren duena baztertzen da besteari bidea emateko. Zeharkatzean gidariek keinu adeitsua egiten diete elkarri eskuaz edo hatza jasoaz soilik bolante gainean. Elkar agurtuz doa ibilia bide meharrotan, bestearekiko gertutasuna bizi duzu, arduratsua zara errepideaz, ez baitago ziztu bizian joaterik.

Bide osoa ez da halakoa, baina bai tarte sarri eta kilometro luzeetan.

 

Rosehall. Hemen bukatu zaigu itsasadarra edo itsasadarra uste genuena: agian ibaia da zati hau, lautadako ibai barea. Zubipetik doakio erreka bizi-bizia. Etxe-ingurua edo soroa mugatuzko harrizko hesiak nabarmentzen zaizkio.

Peskari ugari dago bazterretan, kanabera eskuan eta kapusaia soinean.

 

Hemen hasi zaigu aipatutako sinfoniaren bigarren mugimendua.

Oinezkoentzako burdinazko zubitxo estua.

Tarteka mendi-gaineko ordekak, goi-bailarak, ez du ez bizitasunik ez bitxitasunik, halaz ere ederra da, nahiz autoz, mendiko ibilia.

Telefono kabina gorria mendi-mendian, bakarti.

Gorrixkak doaz urak erreka, ibai eta jauzietan:  mendiaren kolorea hartzen du nonbait, jasotzen duen lur-hondarrez, baina bada teoria edo zientzia datu bat: zenbait naturako zuhaitz eta berdegunek askatzen du nolabaiteko osagai bat ura gorrizkatzen duena, Hego Amerikako ibai handiak adibidez.

 

Atlantiko Itsasorako isurialdea hartu dugu. 998 metroko altuera duen mendi bat da inguruan. Lasterrera, itsasora hurbildu heinean, mendi handiak agertu dira, mendi malkartsuak, perpendikularki pendizak, errekarainoko amildegiak, ur-errekatxo apartsuen marra zuriz edo elur estaldurez edertuak. Mendi malkartsu biluziak ibai eta itsasadar gainetan.

Elur lekua behar du izan,  metalezko taket luzeek erakusten dute errepide ertzaren muga.

Sakelako telefono-hitz aspertuen bideratzailea den tantaia, inguruko tantai bakarra. Gu berriz  bidean edo mendian galduta lez, bakardade zoragarrian, ingurune paregabe honetan.

Etorri behar ginen bai hona.

 

Ledmore. Lurralde zabalean barreiatutako etxe bakan zuriek osatzen dute herria.

 

ATLANTIKOA

Aitatu mendi malkartsuek eta zuhaitzik ezak ematen dio ezberdintasuna itsasertz honi. Ez dago zuhaitz bat bera begi-bistan itsasertzean ezik.

Natura-guneko ibilbideek debeku-iragarpena erakusten dute. Izurritearen zantzuak.

5-7 graduko hozberoa. Ez dabil ia inor errepidean, etxezuloan dirau igandezaleak gaur.

Itsasadar sakonen bihurgunetako barrenenean babestuta daude belaontzi eta motordun ontziak, ez ditu itsasoak astinduko, natura zaie babesgunerik seguruena. Gune aproposa da ontziez gozatzeko, zabala eta bihurritua baita itsasadarron sarea.

 

Ullapol. Uda-herria edo turista-herria, etxeteria, kafetegi, hotel, denda eta antzerako osagaiak ditu albo batean. Portutxo xarmanta itsasadarraren babesean. Arrantza-ontzi txikiak moilaren babesean. Hemendik ateratzen da Hebridak irletara ferrya. Auto ilaratxoa dago ontzia etorriko zain. Portu inguruan gabiltza igandezale bakanak. Arrantzaleena behar duten etxe ilara zuri erakargarria, xarmantak bere ezereztxoan, teilatuko leihoek ematen diete halako goranzko bizitasuna

 

Malkorra itsasoraino heltzen zaizkion menditzar bizkar luze iluna da kontraste bizia itsaso ilunaren gainean. Hemen dena da Aizkorri.

Dena da ura, errekatxo eta ibai oro da ur-jauzi; zubiek ez dute graziarik baina inguruari tokatzen zaizkion harrizko sendoak dira.

Ugariak dira harrizko hesiak ere.

Ardien sukar-izurriteak kutsatua dago lurralde hau ere.

Izeia da nagusi zuhaitzetan. Mendiak biluzi daude, soildu gotorrak dira. Bada, itsasertzean arren, mila metrotik gorako mendi bat.

Mendi labar erraldoiak, amildegi beldurgarriak.

 

Itsasadar batetik bestera egiten dugu,  mendi-gain bati beste aldea hartuz. Elkarrekin nahastuta daude  itsasadarrak eta itsas muturrak, ez dakizu itsas muturrak diren ala itsasadarrak, ala bi gauzak batera elkarri izaera emanez.

Ugariak dira hondar argiko hondartzatxoak.

Etxe sakabanatuek osatzen dituzte herriak, teilatu beltz pikeko etxetxo polit sakabanatuak dira herriok.

 

Laide. Bizkaiko Laida-rekin oroitu behar nahitaezkoa, “a-e” desberdintasunaz harago ezik honek ez du hondartzarik, nahiz itsas kontra dagoen,  kokagune atseginean, polit; harkaitz iluna da itsasertz zorua.

Erre kolorekoak dira mendiak, ez dira mendi berdeak, agian urik ez dutelako, labain egiten dielako urak lurrazal azpiko harkaitz gainetik. Beheko lautada aldiz dena da  ur, dena da istinga, dena dago urez itoa, itoegia belar goxoa jaio ahal izateko.

Ikustekoa da kosta, dena haitz, dena ur,  dena irtentxo, dena golko, dena badia, dena harkaitz, dena labar... itsasadar zabalak, mendiarteko ur-biltegi izugarriak... Atlantikoko itsasadarrak luzeagoak eta estuagoak dira Ipar Itsasokoak hauek baino, baso eta mendiz bilduak, berdegunez inguratuak.

Arrain-haztegia izan daiteken  muntaia bat: zirrindola erraldoiak uretan.

Arrain asko dabil errepide ertzeko uretan, larre hesitutik ihes egin dutenak, kartzela barruan egonezineko ipurterreak.

 

Gairloch. Arestian aitatutako herrien jite edo egitura berekoa. Hondartza zabal ederra du, surflari bat bada gaur bertan,  eliza gotiko deigarria itsas kontrako gaintxoan. Zurezko portutxo nanoa, zurezko moila dela atrakaleku, ez du askorik behar ere naturak babestutako itsasertza baita.

 

Ez dugu itsaso zabalik ikusten, ez dugu Atlantikoa aurrez-aurre izan, itsasadarrak, fiordoak edo badiak ditugu beti begien aurrean.

 

Loch Maree. Luzera-zabalera handiko lakua, bukaezina, ez du ezer berezirik aitatzeko, ez bada oso atsegina dela bere ertzetik gidatzea.

Bigarren laku bat agertu zaigu geroago, aurrekoa bezain luzea, baina mapan agertu ere egiten ez dena.

Mortua izaten jarraitzen du inguruak. Mortua, baina aldi berean ederra, bizitasuna ematen dio bailara erdiko ibaiak. Ferrokarrila ere gurekin dator. Mendiz inguratutako lautada zabalak dira, lautada bare istingatsuak dirudite.

Aspergarri oraindik ez, baina monotono, astun, errepikakor, bihurtzen hasi zaigu jadanik paisaia. Nekearen ordaina.

 

IPAR  ITSASOA

Garve. Ipar Itsasoko giroan sartu gara, azken egunotako ohizko berdegunetan.

Strathpeffer. Bainu-herria: ostatu, hotel, jauregitxo eta eraikin dotore ugarikoa. Harri gorriko bi eliza, gotikoa bata, erromanikoa bestea, egitura bikaineko erakargarriak biak, biak sendoak.

Contin.  Kriket partida jokatzen ari ziren, parafernalia osoz, baita bizitasun osoz ere.

Dingwal. Harri gorrizko herritzat aitatu behar, ugariak badira ere etxe zuriak. Herri alaia etxeen egituraz,  bizi-bizia zebilen jende kopuruaz. Bada abere merkatua ere, abere biltegi zabala baitu.

 

Kanpineko itsasadarrean sartu gara; atzo heldu ginen, baina etxean bezala sentitzen gara, inguru ezagunean gutxienez. Goizean dena ur, itsaso, utzi duguna, zabalgune likits marroia besterik ez da orain. Petrolio putzu edo muntaiak ere lagun ditugu, ezagunak behintzat, lekua dute gure egunotako paisaian.

 

Igandezale gutxi zebilen gaur, etxeko epela gustukoagoa du eskoziarrak. Autoko epela aukeratu dugu guk.

 

Orain arte ez dugu Bretainia Handian zabor mota ezberdinak biltzeko biltegi edo aukerarik ikusi. Zaborrontzi denak dira berdinak, kanpinetan ez ezik kamino-bazter eta herrietan ere. Agian bada hirietan zabor bereizketa, baina gu ez gara jabetu.

Harrizkoak dira jauregiak edo gaztelutxoak, etxeak aldiz zuriak.

 

322 kilometro, urez inguratutakoak, kilometro askotxo, baina nekea neke, geure baitan sentipen baikorra utzi digutenak.

 

“Henriren irudia”. Pablo Sastre: “Ez zuen kale hura ezagutzen”. Kale eta errepide ezezagunetik dabil beti bidaietan ibiltaria. Ezagutzen ditueneko beti datorkio leku berri batera alde egiteko ordua. Toki ezezagunak dira, definizioz, bidaiariaren ibilbideak.

 

 

Ekainaren 3a. Igandea.  33.a – E:11.a

 

“XX. Mendeko poesia kaierak”. Iñigo Aranbarri.

* “Baso hurbilenari kantari / Barnetik atera ezin dudan aingerua...”.  Nire ezinetako bat. Bidaiotan ikusi eta sentitutakoa azaldu nahi nuke, baina  ezin dut. Eguneko ibili bakoitzaren arrats bakoitzeko nekea gehitzen zaio nire ahalmen urri eta abilezia eskasari.

* “Potosi biluzi horretan”. Zenbat Potosi biluzi aurkitu ditugun bidaietan. Zenbat El Dorado oparo ere.

* “Emeki biluzten arratsa”. Zenbat arrats goxo Etxarriko leihoko Hegoaldera goza ezin ditudanak. Ordez Eskoziako lurrez gozatzen dut.

* “Azken finean irla, / Untzia, Hondartza, / Agurra, Ohantzea, /Aurrez ezagututako / Bidaiaren baitan dautza”. Barne bidaiak ematen dio neurria, harriduretan, gozamenenetan, bizipenetan, ezagupenetan, errepidez errepide, kalez kale, gure joan etorriari.

 

Nahiko argia zegoen gaua 10ak eta erdietan lainoek eguzkia estaltzen zuten arren; goizeko ordu bata eta erdietan nahiko argi zegoen eguna jadanik, Ipar ortzian alderik alde ageri zen urre-argia eguzkia iragarriz. 3 orduko gaua izan dugu beraz. Ordez, luzeak eta gogorrak behar dute hemen neguko gauak.

Paraje hotza da, haize hotza dabil, eguraldi latzekoak dira udaberriko egun luzeak eurak ere, gizaki gogorra behar du izan eskoziarrak.

 

Atlantikora eta Ipar Itsasorantz dugu gaur ere ibilbidea

Atzokoaren antzerako ibilbidea dugu, Iparreko Itsasora joko dugu, ez dakigu Ipar Itsasoa ala Atlantikoa den tartera, bertako itsasertzean ibiliko gara, ondoren Ipar Itsasora itzultzeko. Gaur ere ez dugu oinezkorako aukera handirik, autoz izanen da egunekoa: eguraldia alde batetik: honek mendiz mendi oinez ibiltzeko aukerak erabat mugatzen dizkigu, bestalde sukar-izurriteak ezinezkoa  eten du goi-lautadetako oinezkoa.

 

 

BEHE BAILARAK

Ateri atera gara. Itsasadarra zeharkatuz ekin diogu bideari, urezko ordeka zabala, baina batez ere luzea.

Atsoko osagaiak eskaintzen dizkigu gaurko paisaiak ere: Ipar Itsaso aldeko bailara berdeak, izeidiak, goi bailaretako ur-sinfonia, mendi soilduak, txilardiak, mendi-bailara mortuak, eta Atlantikoko itsasbazterrak mendi biluziz bilduak. Laku zabal luzeak edo ibaiak bide osoan lagun eta auzo. Ia bide osoa gurutzatzeko “Passing place” behar duen auto bakarrarentzako errepide estua. Izurritearen presentzia edonon, inguru idilikoetan oraindik mingarriago: “Hanketako eta ahoko gaitza” diote esparruetako sarreretan jarritako debeku edo “kontuz ibili” oharrek.

Bela piloa ikusi ahal da noizbehinka zelaietan, dozenaka batera, ardi eta behiekin nahasi.

Izeidiaren ondoren urkiak darrai ugarien.

Txabolak dirudite, baina antzinako etxetxoak dira, harrizkoak, txikiak, tontortxo baten gainean uretik ihesi-edo asko; etxetxoaren beraren antzerako eraikina dute askok jarraian, lotuta, tximiniarik gabe, korta da seguruenik. Mortuan, mendiak, txilardi eta lautada istinga: izugarri gogorra behar zuen hemen bizimoduak.

Harrizko harresiak, ugariak tarteka, lurraldea banatuz sail askotan: halako nortasun bitxia ematen diote lurraldeari.

Harri asko maldetan, baita belartzetan ere; dena da haitza, zelaietan ere: menditik eroritakoak, agian agerian geratu diren azpiko haitzen ertzak.

Ardi batzuk badabiltza, baina pobrea behar du izan lur honek.

 

Lairg. Inongo graziarik gabeko herria, etxe solte mordoa urtegitxo baten inguruan eta urtegi handiaren horma pean. Harrizkoak ez diren etxeen horma zarpeatuak eurak ere gris ilun edo gorrizka ilun pintatuta daude.

 

GOI BAIARAK

Urtegi bihurtu dute lakua, ur-edukiera handituz hustu-gunean jasotako horma garaiarekin. Izugarri zabala eta luzea bilakatu da laku-urtegia, kilometro luzeetan egin diogu lagun ertzetik. Ez du apartekotasunik, baina zirraragarria da halako ur pila mortuan!. Erreka eta ibaitxo pila datozkio mendietatik, sekulako ur-jauziak ere mendian behera aparrez marraztatutako bide luzean.

Txahal iletsu gorriak erabat maitagarriak gertatu zaizkigu larre batean. Hortik aurrera ardia izango da gaur ikusiko dugun abere ia bakarra.

Eta bi jeep militar ere hor izan ditugu errepide galduotan.

Erakargarriak  dira bide bakarreko errepideok: lasaiago joan behar duzu, bidea eman behar diogu elkarri aurrez gatozenok, diosala egiten diogu elkarri gutxienez hatza jasoz bolantetik.

Ardi askori erortzen zaio ilea: zenbait ardik soilgune zabalak ditu, badira ipurtaldea erabat soilduta dutenak, besteak aurrealdea, bestea erdi biluzik dago, beste hark tankredo bat dirudi, bada halako jite bitxia duenik ile multzoa tatarrez daramala, zelai berdea bera multzo zuriz estalia dago sarri. Ez diete nonbait ilerik mozten, ezin babesgarririk kendu edo lurralde hotza denez, berenez erori eta berritzen zaie.

Estu eta mehe doa lakua mendiartean.

Une batez ez da ardirik ere: hil egin dituzte izurriteagatik, agian ardiek eurek ezin dute Iiraun goi-bailara istingatsu hauetan. Txori edo hegaztirik ere ez da ageri inon.

Hotel bakarren bat, xumea bera ere. Izan daiteke laku ertzean txalupaz ibili edo oinez paseatuz  egun lasaiak emateko paraje lasaigarria. Bakardadeak izutzen ez duenarentzat.

Arrain-haztegiak badira lakuetan, atzo itsasadarrean ikusi genituen zirrindolen antzerakoak, baina txikiak.

Ibaien iturburuetan aurkitu gara azkenik. Hain bertatik, hain garbi, dakusagu errekak jaiotzen!. Erreten pila sortzen da lehenengo belar garai eta txilar artean, errekatxoa osatzen dute gero, erreka koskorra ondoren  eta azkenik hasiz doan eta ibilbidea lakuan bukatuko duen ibai zabal axala. Erakargarria. Sarri laku batek beste batekin lotzen du, garaiera paretsukoak biak,  erreka baten bidez, goikoa behekoan hustuz. Ipar Itsasorako zein Atlantikorako isurbide bietako ikuskizun hura bera.

Uraren sinfonia ez da begien ikuskizuna soilik, entzunkizun ere badira, ikusizko eta entzunezko sinfonia dira ur-jauzi eta ur-lasterrak, ur-hots ozenek asetzen dute airea, ur-hotsa besterik ez da tarteka erreka ingurua. Une batez lakuaren bestaldeko ur-jauzi erraldoiaren burrunbak hartu gaitu bestaldetik begira geratu gatzaizkionean.

 

ATLANTIKORA ISURIALDEA

Euritsua bihurtu zaigu ateri zen goiza, eta ez digu atertu eguerdiraino.

Lakua aurkitu dugu; goian jaiotzen  eta bidean gizentzen ikusi dugun ibaia galtzen da bertan: zenbat ur pilatzen duen tarte motzean!.

Zuriak dira orain etxeak, aparta gainera zenbait etxe: bada hemen etxea egin duen ondo-bizi edo politikorik. Umel, lainotsu, ilun, lanbrotsu, misterioa dario lakuari, sorgindua dirudi inguruak, mendi malkartsuen oinetan: munstroa ikusteko egun ezin aukeratuagoa dugu. Bere xarma du eguraldi ximel honekin lakua ikustea; arraz ezberdina behar du izan eguraldi eguzkitsuarekin. Haitz biluziak pikoan datoz, malkar, laku gainera. Mendi-malkorrak zirimiripean ia ikusezin, ur ganduak ia estaliak, ur azala ere ilun... xarma du.

Zain zuriko grisaxkak bilakatu dira haitz gorrixkak, badirudi norbait ibili zela haitz-malkorrok pintatzen.

Bakardade erabatekoan goaz. Igandezaleak eurak ere ez dira ausartu gaur honantz.

Oholezko hainbat txabola eta etxe aurkitu dugu, dotoreak eta berriak dira etxeak, ofizialtasun kutsua darie, agian hotelak dira, baina aspaldikoak dira zenbait txabola, inguruko berezitasuna. Izan zen hemen hormak oholez egin edo babesteko kultura, pobretasunak, agian eraginkortasunak, bultzatuta.

Sukar izurritearekin kontuz ibiltzeko oharrak  sarbideetan.

Lakua utzi ondoren, erreka zabal garbi ederra dugu lagun, lakuaren hustubide.

 

Laxford Bridge. Zubia besterik ez da herri uste genuena mapan, erakargarria gertatzen da zubia bera, bai inguruagatik bai azpitik doakion ibaiarengatik. Bidegurutzea ere bada.

 

Itsasoa. Ezin mapatik jakin zein itsaso den. Itsasoa eta mendi malkarrak elkar kiribiltzen dira, elkar lotu, elkar besarkatu, elkar bihurritu, elkarri lekua egin edo kenduz, mendi eta ur sare trinkoa osatuz: ikusi egin behar da, zaila da hitzez agertzea, zaila ikusi gabe irudikatzea.

Ez dakusagu itsasorik gaur ere, itsasadar mehar bihurrituok soilik, han urrutitxo, itsasora irtentxoak soilik antz ematen ditugu. Barrurantz berriz dena da mortu, dela mendi edo laugune. Txilarra besterik ez da, ez da zuhaitz txikienaren arrastorik ere, ezta sastrakarik ere. Eremu, mortu, gorria. Eta gordina, dena da berdea, baina dena istinga, urak itotako belar-gune latza.

 

Durnes: Diuranais jartzen du parentesi artean, lotsatuta irudi, baimena eskatzen bezala: gaelikoaren lehen agerpena. Lotsati dabil hemen ere antzinako bertako hizkuntza.

Herria bera lau etxetxo besterik ez da, harrizko etxeak eta etxe zuriak, etxe bakanak, arbel beltzeko teilatu pikeak ohi denez.

 

Egin dugu topo azkenez itsasoarekin, aurrez aurre dugu. Hondartza hori luze ikusgarriak ditu, baina ez da hondartza zaleen girorik, ez da kafetegirik, ez egonlekurik, ez ezer, hondartza soilik eta hondartza gainean basamortua eta labar gotorrak.

Baina bada turista-gune: jatetxe, aparkaleku eta  etxetxo berri dotoretxo ugari dago sakabanatuta inguruan. Igandezaleen jomuga eta opor-leku.

Harri-hesiak dira ugariak, horma berdin eta garaiak, ganoraz egindakoak: harresien sinfonia.

 

Laid-Leatajai. Barka eskatuz hemen ere, baina sartu da nonbait gaelikoa, ala atereaz doa?.  A falta zaio izenari Bizkaiko LAIDA izateko, baina haren hondartza badu behintzat. Itsasadar ertzean kokatua.

 

Luzea eta zabala da itsasadarra, irla luze bat du erdian, erdi-erdian zulo zabala duen penintsulatxoa ere. Bada gerra garaiko gertakari edo istorioren bat fiordo edo badia honen inguruan, alemaniar gerra hegazkinekin, agian urpekariekin ere, lotuta.

Ibilbide aparta. Itsasoa bertan ez balego esango genuke mendi-mendian gabiltzala, mendi mortuetan,  itsasora begiratuz, aldiz, ezin esan bizkarrean mendi eta itsasertz mortuak ditugunik.

Hara non ardi beltz-beltzeko artaldea bazka bila mortuan.

Baseliza bat zuri-zuri itsasgainean. Eta  militar jeepa lur-adarra erdi-erditik zeharkatzen duen basamortuan. Botere bien ezaugarriak.

Atertu zaigu.

 

Tongue. Malda berdeko herritxo zuri-grisa. Azpian maria-beherako Laida bera nano uzten duen hondartza, harkaitz katea delarik itsas zabalerako ate eta itsasoagandik babes. Sekulako ikuskizuna. Zubi batek zeharkatzen du hondartza.

Hemen eman digu agurra gaurkoz itsasoak.

Ez da herririk goi-landetan, oso guti goiko itsas lurretan: nor eta nondik bizi hain lur ezkorrean, giro hain hezean eta eguraldi gotor hauekin?.

 

IPAR ITSASORA

Lakua eta ur-sinfonia inguru mortuan, berriro ere.

Aurkitu diogu erantzuna egunotako jakin-nahi bati: irakurria nuen mendiko zerbait erretzen zutela eskoziarrek etxeko suan. Txilarra izan ote geunden, hain baita ugaria. Gaur argitu dugu erantzuna: txilarrak ondu edo oratu duen azpiko lur trinko iluna da zopizar antzerakoetan ebaki eta eramaten dutena. Adreilu forma dute zopizarrok, lauki nahiko sendoak;  harrobitxoa bailitzan, ezponda bertikalean ebaki eta zati berdinetan ateratzen dute. Badirudi lehortzen uzten dituztela, mendian bertan edo etxe inguruan. Hainbat lekutan ikusi ditugu lurrezko laukiok.

 

Altnaharra. Lau etxe solte kokagune aukerakoan.  Hiru begiko harrizko zubi luzeak zeharkatzen du ibaia, axal doa baina hastean edo uholdeetan erabat zabaltzen da nonbait, zubiak erakusten duenez. Ekarri dugun lakuaren ertzean datza, gorantz batean.

 

Deigarria izan da bi isurialdeen muga bereizten joatea, ez baita erraza zenbait lekutan lautada dirudi eta: oraingoan goi-bailara zabalean izan da, ez gailurrean lehen bezala: errekei begiratuz bereiztu behar dituzu bi isurialdeak, ez da sarri erraza, errekatxo auzoek norabide ezberdina daramate  zenbait unetan tontortxo baten arabera.

 

Crak. Herria uste genuena, bi etxe besterik ez da, bietatik bat hotel bihurtutako etxebizitza.

 

Izeidi-sail ikaragarriak: dozenaka kilometrotako bailara osoa, zabala eta luzea, dena da izeidi; sail handiak daude arraz botata, arramak usteltzen utziak, sail zabalak landatu berriak, beste batzuk koskortuak...  altxor zaindua da bailara hau, mendia berreskuratu ez ezik diru iturri bilakatu dute.

Nekazal etxe bakarti eremutarra lautada mortuaren erdian, ez du lur landurik inguruan, irlatxoa da basamortuan.

Zubitxoak lautadan, ugariak, bidea emanez errepidekooi erreka gainetik.

Eta gaurko bigarren jeep militarra bertan.

 

Irakurri dut, agian gidaliburuan, ahalegin berezia egin dela, egiten ari direla, lurralde hau suspertzeko. Zer ote zen lehen?. Gerra mutilak eta emigranteak, beharko!.

 

Lairg. Bukatu zaigu “passing place” dun errepide estua.

Behe honetan ere ez dabil jenderik errepidean.

Bonard Bridge. Dotore agertu zaigu gaur ere. Atera diot argazkia etxe ilara xarmantari eta euskarri borobileko burdinazko zubiari.

Ardgay.  Hemengo oroitarriko soldadua ere gonaduna da.

 

Itsasadarra zeharkatuz hasi dugu ibilia, itsasadarra berra inguratuz etxeratu gara. Ateri atera garenean, ateri etxerakoan, bustia izan zaigu tarteko erdia.

 

Hilerri bat harresi batez bitan banatua: heriotzak parekatu egiten duela gizakia esan ohi da, ez da egia, banatu egiten du heriotzak ere, bakoitzak sinesten duen jainkoaren arabera.

 

278 kilometro, atzokoen antzerakoak, merezi zuten!.

 

Ez dugu saltoki eta denda handirik ikusi egunotako ibilietan: bada agian lurraldearen ahalmen ekonomiko ahularen ezaugarria.

 

Ikaragarrizko barne-astindua jasan dut: etxeratu bezain laster diru-zorroa galdu dudala uste izan dut, dokumentazio eta diru-txartel guztiekin. Zer egingo desesperatuta nengoela, kanpineko arduraduna etorri zaigu diru-zorroa bulegoan utzi dudala eta!!!.

 

Birigarroa izan dugu bisitari leiho aurrean, txori bakanetarikoa kanpin honetan: marroi argia motadun lehoinabar papar argiarekin. Begira egon natzaio: bere irudia gorde nahi dut, ezbaian izan baitut zenbait zozo nabarren aurrean. Txikitako laguna, bere etsaia ere izan nintzen eskopetarekin nenbilenean, ez dut nahi ezabatu dakidan bere oroimena eta irudia.

 

“Henriren irudia”. Pablo Sastre: “Galduta dabil Xan bere herrian, kaleak eta jendea gogoratu nahiz”. Hala ibili ohi gara planoan eta gidaliburutik soilik ezagutzen ditugun herrietan, pausoa nondik bideratu ezinik.

 

 

Ekainaren 4a.  Astelehena.  34.a – E:12.a

 

“XX. Mendeko Poesia kaierak”. Iñigo Aranbarri.

* “Urrun itsasoaren maindirea / 203 garren gelan”. Urrun Sakanako gizadia gure 8. Partzelako etxatoian. Aldi berean hurbil.

* “Duela 85 urte hil zuten / bi hamarreko besterik ez zituela / urruna deseatzearren”.  Urruna desiratuz biziberritzen gara urtero udaberrirantz.

* “Morturik gotorren ama tolle suzanne”. Highland Iparra mortua gotor iltzatuko zaigu oroipenean. Amodio eta ohatzeko beroa behar zuen eskoziar gizonezkoak  bertan bizitzeko euskarri. Eta garagardoa. Baina emakumeek?.

 

Haize bortitzarekin esnatu zaigu eguna, bortizki haizetsua datorkigu ibilia.

Buztanikara dut bisitari gaur ere,  Etxarrin ia ikusezin zaidan txoria, umetako lagun galdua hau ere, hemen berraurkitu dudana.

 

Azken ibilia Eki Highland-en.

 

Oso axala da itsasadarra inguru honetan: huskeria bat beherantz itsasoak, eta  dena da lokazti.

Goranzko gutxira, gurekin ditugu mendi malkartsu, haitz gorri eta txilar mendiak. Itsasoaren eta mendiaren arteko bailara berde atseginak. Larrea da nagusi lurrotan, ia erabilpen bakarra; ardiak dira larreko bazkaltiar ugarienak. Dotoreak dira harrizko hesiak, zuzen eta taxuz eginak, berdin tolestutako harriz, aurpegi leunekoak; burua edo gaina aldiz ertz zorrotzekoak dira, punta-luze tolestutako harriez bukatuak, harrizko arantza-hesia irudi. Lur lauak,  bustiak hemen, joriak han. Ugariak dira etxe zuriak, etxe berriak dira zuriok; baina, hor diraute aspaldiko harrizko etxetxoek, estu eta moskote, bi aurpegi estuenak tximinia-hormaz luzatuta.

Ibilbide atsegina.

 

Golspie. Herri koskortu itxurosoa, atsegina, bihotza kuzkurtu ordez begiak alegeratzen dituen herria. Harri gorriko, harri griseko, zein zuri pintatutako etxeak ditu, txapitulak teilatupeetan, parkea... Badu hilerria, badu gaztelua, baina ez diogu kanpinik ikusi. Izugarrizko parke eder zabalak, arboladi eta berdegune, inguratzen du gaztelua.

 

Kukuka bezala daramagu itsasoa, orain ikusten dugu, orain ez, aparta agertzen zaigu berdearen eta urdinaren kontraste aparta goitik hartzen dugunean.

 

Brora. Ibaiak ematen dio izena, kolore ezberdinez pintatutako txapitula-leiho ugariek, fatxada eta teilatu ezberdinek, sarreretako aterpetxoek egiten dute herri alaia. Iragarrita du  portua, baita Whisky  distilategia ere.

 

Militarren jeepa!, bakearen aurka bakearen izenean.

Eliza bakartia itsasgaintxoan bakarti, eliza gotikoa. Banaka-banaka ikusi ahal ditugu han-hemenka: horrelakoak dira herrietako elizak, harrizko gotikoak.

Sekulako luze eta aparta eginak dira esparru bateko harri-hesiak, alde bietara, alderik alde, luze eta zabal, berdegunea partekatuz. Otadiak ere sail zabalak dira mendi barrenetan, otea eta txilarra lehian baileude nork nori lurraldea jango.

 

Helmsdale. Ohiko herria, badira gorriz pintatutako ate bueltak, berezia da eliza-dorrea; portua, behar bezalako ganorazkoa, serioa. Tontor batetan erloju handia duen monumentu-monolito-dorrea.

 

GOIBAILARA BIDEAN

Auto bakarrentzako errepide estutik egiten dugu goiko itsasora artekoa, gidariok elkarri bidea emanez eta keinuz diosala luzatuz. Ibai zabal bizia eta axala harri gainetan labainduz  izan dugu hur-hurreko lagun,  errekatxo ugari lasterrak harri gainetan jauzika ikuskizun. Berdegune zabal eta larre dira errepidearen alde biak. Ugariak dira ardiak: sugeak azala bezala ilea galduz doaz, itxura bitxiak erakutsiz, ilea dariela, gorputz erdia soildua, aurrea zein atzea, zein sabel azpia.... Ugariak dira peskariak: gure adineko gizonezkoak, asteguna ere jai dutenak. Antzinako harrizko etxetxoak, bikoitz bihurtuta jarraiko etxebizitza eta kortarekin, zati biak antzerakoak, tximiniagatik ez balitz biak berdinak. Txilar-mendiak. Zurezko zein harrizko zubiak, sendoak edo zintzilikatuak. Zenbait izeidi. Nekazal etxeak tarteka, zuriak asko, tarteka txukunak, ederrak. Urkidiak dira ibai ertzeko zuhaiztiak.

Ez du aparteko zirrararik bidaiak, baina atsegina da, lasaia: ibaiak ematen dio erakargarritasuna, deigarria da ibar berdearen eta goi arreen kontrastea. Harrizko hesi ugariek ere ematen diote gatz puntua bidaiari.

Errimeak izan ditugu errepidean zapaldutako untxiak gaur ere. Untxi bat atera zaigu geuri ere errepide nagusian, ikusi dugu ere kaioa basamortuan untxikumea mokoan duela. Izan da basahuntz talde bat arbola azpi batean nekazal etxe ondoan, hesirik gabe: nora ihes egin goietan txilarra besterik ez baitute. Langaz itxi daiteke errepidea, nolabait kontrola ahal dute gune batetik besterako animalien pasoa; errepideko zoruan, tarteka ugarian, jarrita daude burdinazko haga edo sarez estalitako zuloguneak ere.

 

MENDI-BAILARA

Larre istingatsua joan zaio nagusitzen belartza joriari, gorago eta hareago. Bailara ikaragarri  zabalak dira goiko larreok, mendi garai borobilez inguratuak. Basamortu gorria da gainalde dena.  Dena da txilar. Mortua da dena. Erditik zeharkatuz, ibaiak ematen dio bizitasuna inguruari. Nekazal etxeren bat, etxe-bueltan inguruko zuhaitz bakarrak, ez baita beste zuhaitzik ageri, ezta sastrakarik ere. Urrutiko mendiak dira bailararen muga. Behean hesiz gordeta zeuden ardiak, gorago eta askeago aurkitu ditugu bide bazterretan bere kasa. Jada goietan, ez da ardirik. Elur lekua da, elur-ziri luzeak erakusten dute errepidearen muga.

Trenbidea ere gurekin ekarri dugu, trena izan dugu ikuskizun zirraragarria, barne astindua eragin digu goialdeko bakardade eta isiltasun hartan trenak eta tren hotsak. Ia sinetsi ere ezin genuen egin sugegorria bailitzan agertu zaigunean basamortuko ertzean marra koloretsua, guregana hurreratuz eta triki-traka soinuz ingurua bilduz.

Harridura osatzeko, hara non bi basahuntz basamortu erdian!!!.

Trenbidea eta komunikabide dorrea dira zibilizazioaren ezaugarri bakarrak basamortu honetan.

 

Kinbrace. Mendi-mendiko herria, mendi galduko herritxoa, dozena erdi etxetxo besterik ez da. Ibaia doakio albotik, eta trena datorkio bertara. Katakiak, enarak, ere azaldu zaizkio: bertan ikusi ditugu aurtengo lehenak.

 

Alde egin digu trenak, ez dakigu norantz.

 

Lakua. Ez da atzokoaren neurrikoa. Zabalgunean sortzen da, eta ibaiari ematen dio sorrera. Bi laku dira izan: gorenekoak isurtzen du behekorantz gainezka egiten dion ura. Etxe bat da bere inguruan, ardiak etxe inguruan: landetxea da seguru aski. Latza behar du bizimoduak hemen!.

 

Mugarritxo batek adierazten du nolabait errepidearen gorena, bertatik hasten da goiko itsasora, Atlantikora?, isurialdea. Ibaiaren iturburua ikusi ahal dugu berriro, ez da laku batetik hasten, erretenetan hasten da, ondoren  gizenduz doa: ez du eskaintzen atzoko ibai-buruen ikuskizunik, baina zirraragarria zaigu ur-korrontea errekatxo sortu eta ibai bihurtzen ikustea zure ibiliarekin batera. Garbi-garbi ageri da ibai-sorburuaren egitura.

Natura-gunea dugu ibilbidea, behean bada aholkularitza-gunea.

Bel-beltza da lurra, belar azpiek eta erreten ertzen erakusten digute nabarmen azpiko belztasuna. Zubi txiki pila, erreka eta ibai gainetik autoei bidea emanez. Etxe bat noizbehinka, txilarra bera bezain iluna. Txilar artean haitzak, txilar koloreko ilunak hauek ere. Haizpitarte mehar motza, “Kolorado” nanoa goi-bailara honetan, ez izugarri deigarria baina bai bere nanoan xarmanta. Lurra ateratzen dute hemen ere lauki zehatzetan, erregai erabiltzeko.

Beherago eta berdeago egin zaigu natura, bigunagoa da larrea, kolorez ere ezberdina,  baita bertako belar motaz ere; ugariagoak dira etxeak, ugariagoak animaliak...; zuhaitzik aldiz, ez da agertu, pinudi galduren bat ez bada; urkirik ere ez da hemen, etxe-bueltaren batean ezik.

ABERDEENSHIRE – MORAY ABERDEEN. Macduff. Banff. MORAY COUNTRY. Whiskyibilbide, Elgin, Aberdeen, Frasenburg, Peterhead.

 

Maiatzaren 28a.   Astelehena. 27.a-E:5.a

 

“Puskak biziz”. Juanjo Olasagarre. “Eternitateak tentatu egiten gaitu / ... / Nola tematzen garen nahiz eta jakin / behin-behineko gaudela hemen, / nola tematzen garen behin betiko”.  Plazetako estatuei eta elizetako jauntxoen irudi tailatuei, edo hilerriko hilobiei, edo S. Andrew-ko harginen firma zizelatuei, edo  bikoteen umeei... begiratu besterik ez dago tematze hortaz jabetzeko. Kosmosean, naturan, behin betirako iraungo dudala segurtasunean  dut jarrita nire gaurko behin-behinekoa. Izarren hauts. Ez da ameskeria, errealitatea baizik. Auskalo zer eginen duen naturak nire atomoekin milioika urtetara, baina eternitatearen zati bat naiz, eternitatetik nator, eternitatean nago, eternitaterik bada..

 

Goizeko lauretan gorri-gorri zetorren eguna jadanik, zuhaitz ostean, arratsean eguzkia sartzean gorri ikusten dudan leku ingurutsuan: atera eta sartu nahiko inguru berean egiten du nonbait goialde hauetan eguzkiak.

 

Kanpin aldaketa eguna. Goiko lurraldean sartuko gara, goialdeko lurretan. Ikusmina dugu.

Goiz atera gara, eguzki ederra lagun.

Herenegun ikasi genuen bidean bertan, orduan hutsik egin ez genion une berean egin dugu kale gaur, okerretik hartu dugu bide-gurutzean!. Hara non ondoren Edinburgoko bihotz bihotzean gauden, gure etxatoi eta guzti oraingoan. Princessa kale ertzetik, Queen kale dotorean zehar, adreiluzko eraikin dotoreak berriro ere miretsiz. Lehengoan autoz soilik, galduta ibili ginen kale arte  osoan ibili gara gaur berriro, gure etxea garraiatuz ordea gaur, borobilez borobil, kale-gurutzez kale-gurutze, zirkulazio bizienak irentsita, auto uholdean barrenduta, hiriaren zurrunbiloak bete-betean harrapatuta, zurrunbiloaren begi-begian, norabidea iragartzen zigutela pozik baina berehala noraezean berriro. Baina atera gara, onik atera ere, oraindik bizi zaigu sena.

 

Errepide-zubiaren  tantai erraldoia ikusi dugu gaur lehenengo, tren-zubia aurretik,  zuhaitzen gainetik, bitxi, deigarri, lehenengoan bezain zirraragarria da zubia bera ikustea ahalbideratzen duen ingurua ere. Iparraldera doanak soilik ordaintzen du zubi-saria: izan ere irla izanik, doana itzuliko da noizbait, eta datorrena ere itzuliko.

 

Cairnwell Pass edo Devil´s Elbo, Deabruaren ukondoa, deitzen da daramagun inguru, Bretainia Handiko errepide-gain garaiena, 665 metro: ez gara baina bertatik pasako.

Oso ugariak dira Eskozian ere golf zelaiak, Ingalaterran antzera.

 

Gidaliburuak dioenagatik, lur mortuak izango genituela ibilbide uste izan dugu, baina berdeguneak ez gaitu utzi bidaia osoan. Ez gaitu utzi ordeka zabalak ere: izugarri erakargarria dira ordekok goi batetik ikusten ditugunean. Ohizko osagaiak daude ordekan, larreak eta larrean behiak edo behiak baino ugariagoak diren ardiak hemen, gari-sail edo koltza-sailak han, baso-kaskoak edo zuhaitz bakartiak edo ilaran han-hemenka; zaldi guti, noizbehinka soilik, eta ia beti binaka; etxeak, ilunak, austeroak ez beha-leiho  ez inolako irtenik, horma leunak bao-gunekin, besterik ez dira eraikinok; ez da etxe ederrik ageri: aberatsek ez dute aukeratu lurralde hau bizitzeko.

Gaztelua iragartzen da sarri turista eta igandezaleen amu. Hondakina besterik ez omen da gaztelu asko. Garai batean handiki eta jauntxoek aukera zuten lurralde hau bizitzeko herria zamatuz, gazteluan gordez, herriaren beldur agian. Edo etsaien beldur. Gerra-gunea zen nonbait, hainbeste gaztelu egoteko.

Beti da mendilerroren bat urrutietan, ordekaren amaieran, mendi borobil leun garaiak dira lautadari aaia jartzen diotenak. Mendilerro bat zeharkatu ondoren hor dugu ordeka berri bat eta bere bukaeran mendi-lepo luzea alderik alde. Txilarrez ilun daude mendion gain batzuk, besteak aldiz pinuz berde. Elurra ageri da arrasto luzeetan Gram Pian mendietan, maldan beherako mendi-zulo barrenean.

Laku bat izan dugu lagun, itsasadartzat hatu dugu lehen ikusian: berdegunez inguratua,  ikuskizun paregabea agertu zaigu, bidaiaren bizipoz. Trena ere izan dugu bidaia-kide une batez, ordeka erditik lehenengoz, alboan gero Dundeen, eta  tren-zubia zeharkatuz gure gain-gainean, Huhtly-n. Kolore gorri lila zuri eta berdea txukun nahastuz pintatuta dago trena, itxura atsegina eskainiz.

Otadiak diraute bidaia osoan, Eskoziako paisaiako osagai ezinbesteko, loran hori daudenez, ezten zorrotzen biluztasuna kolore horiz leunduz.

 

Perth. Aspaldi ikusi gabeko labar perpendikular garaiak; mendi-horma gorriak ditugu belardi leunez ordez. Itsasadar ertza zeharkatzen dugu. Azkenez, hiria agertu zaigu, masa gris gorri argi samarra, magaltxo leun batean, leihoak behar duten ukitu zuriek alaitzen dute belztura erraldoia. Ibilbide alternatibo ugari eskaintzen du hiri-inguruak. Guk geure helburu konkretua dugu, baina inguru tentagarria litzake hau ere.

 

Dundeera bidean plastikoz estalitako lursail zabalak zaizkigu berritasun, ugariak dira berotegiak ere lurraldean, baita non bukatzen diren ikusten ez zaion marrubi-sailak ere. Hiri asko da  inguruan, merkatu ziurrak, salmenta esperantzak bultzatzen du nekazaria ortuari ezberdinak lantzera.

 

Dundee. Ez dugu hiria ikusterik ahal izan, borobilez borobil, albotik zeharkatu dugu kaledia.  6 kilometro aurretik ordea, erdigune inguruko kubo diganteak ikusi ahal dira esparru berean elkartuak. Hiria atzean uztear genuenean, aldiz, ikusi ahal izan dugu etxetxo zapal zabaleko esparru izugarri zabala, honi ere erdian etxetzar erraldoia erne zaio perretxiko digantea lez. Ikuskizun bilakatzen ziren etxetzar erraldoi blokeak tontorrenean.

 

Zirkulazioa ez da inola ere trinkoa, lasaia da bidaia. Elur-maindireak zabaldu ditu naturak mendi-lepoan, bizigarri ia bakarra: monotonoa bilakatu zaigu bidaia, aspergarria ere ia, erabat errepikatzen baitira paisaiako osagaiak. Erabat ezagunak zaizkigu behe-solairuko etxetxoak; masa gorrixkaz zarpeatutako horma dute hainbatek, harri guti ote inguruan. Inolako graziarik eta bizitasunik gabeko eraikin multzoa berdegunean, besterik ez dira granjak. Destera txiki bat granja batera bidegurutze batean: apaingarri izan baino gehiago dirudi zorroztaile edo errementari lanak egiten direla adierazi nahi duela.

 

 

ABERDEENSHIRE – MORAY ABERDEEN

 

Ipar Ekialdea, Ipar Itsaso aldean.

Itsasoa agertu zaigu, lagun izanen dugu tarte batez, begien ikuskizun alaigarri, asperrari edo antzerakotasunari etendura ekarriz, pizgarria ezarriz bidaiari. Herenegungoaren alderantziz,  eskuinaldea dugu gaur urdin, ezkerraldea berde. Zarratuagoak dira orain herriak eurak, bata bestearengandik urrago eta ugariagoak, hiriaren arrimura edo.

 

Aberdeen. 5 kilometrotara iragarrita arren, guk bertan, oso hur ikusten dugu, aurrez aurre, mendi-lepo baten malda leun zabalean, ezker-eskuma zabaldutako ukitu zuriek argitutako etxeteria gorrixka-gris iluna; teilateria nanoaren gainetik diganteago, etxeteriaren zabalera osoan, alderik alde, eskerretik eskumara, banan-banan, batak besteari jarraiki, gutxienez hogeikote bat etxe-orratz. Mendi magala estaltzen duen mota zuridun orban beltza da hiria. Bada erreka eder bat ere, berdegune bikaina duela alboetan, eguzkitan egoteko berdegune aproposa. “Park and ride” aparkalekua larunbatetan soilik dago martxan: beraz erruz dator herrietatik jendea hirira larunbatetan. Bretainia Handian lehenengoz ikusten dugu errepikagailu erraldoia: burdinazko egitura tantaia parabolikoa pila erne zaizkiola.

 

Iparrerago goazen arren berdina dirau paisaiak,  paisaia geografikoak zein giza paisaiak. Hogeikote inguruko zaldi aldra larrean, zaldi lerden dotoreak dira, finak, ez okelatarako ipurgizenak: zalditegiren bat behar du izan. Artalde ile-moztu berria: lehena inguruotan.

Ingalaterra eta Eskozian libre dabiltza behiak larrean, ez granjetan geldi gizentzen gureetan bezala.

Autobidea ere bukatu zaigu, hemendik Iparrera ez da autobiderik, halaz ere auto guti dabilenez, atsegina eta lasaia zaigu bidaia, nekadura metatzen badoakigun arren.

Goiak txilarrez ilun, maldak belar guriz berde argi, sakoneran erreka... izugarri ederra dager natura, pinudi eta guzti ere.

 

Aurrez aurre eraman dugu luzaro kamioi militarra Perth-en alde egin digun arte, bidean gurutzatu dugu beste kamioi bat: itogarria da kakion presentzia!. 

 

Kanpina. Zuzen eta erraz ekarri gaituzte seinaleek bertara. Ohi denez belar-gune joria, zaindua, txukuna eta atsegina da,  ote-hesiz inguratua. Ozena da txori-kantua baina belartzan untxiak ditugu auzo eta ikuskizun, belar jaten dabiltza lasai, bi hankakoongatik eta etxetxoengatik asko kezkatu gabe, ote-hesi trinkoan dute gordeleku aproposa.

 

284 kilometro, gero eta Iparrerago garamatzatenak.

 

Eguzkia hartu ahal izan dugu eguerdian, baina euria hurbildu zaigu arratsaldeko lagun.

 

Inguru zoragarria da  kanpin ingurua, ez da harritzekoa igandezaleak etortzea, edo opor-leku izatea: Deveron erreka zabal garbi azala doa harriartean ozen, bare-gunetan arrainak jauzika ur-azalean, zelaigune zabalak, umeentzako jostaleku egokiak, ibilbide apartak pago eta haritz sendo lerden tantaien artean, gaztelu baten hondakin zainduak, egokiera inguru eta forma ederrengatik gozagarri eta deigarriak; hotel bihurtutako jauregi baten parke zabala; futbol-zelaia, rugby-zelaia, golf-zelaia, sky bideak... gazteluaren oinetan apar bihurtzen da ibaia gainbehera bizian, ezagutu genuen genoar garai begi bakarreko zubi haren arku petik. Goiz gabiltzaneko arratsalde batez itzuli behar gara bertara.

Izurritea bezala ugaldu da untxia inguru osoan, ehunka dabiltza esparru guztietan, zelaietan, basoan, denean. Berehala jabetzen zara taldeka antolatuta daudela, eme bakoitza bere umeekin seguru aski, talde bakoitzak bere esparru fixoa du, gordetzen diren habiaren inguruan seguruenik; borrokak daude esparruen mugetan, agian untxi arren artean ere, borroka bortitzak, ilea erruz kentzen diote batak besteari. Gauez atera ohi da erbia belarra jatera, untxiok egun argiz dabiltza, erabat agirian.

 

Polita litzake maratilen konparaketa egitea; kanpin bakoitzak du bere maratila mota propioa, ezberdina, komun gunetan, bitxiak batzuk, erabat ezberdinak besteak...

 

“Lur bat haratago”. Joan Mari Irigopien.

“Apeza harro baino harroago agertu zitzaigun, gizon zuria izatea gauza ohoragarriena balitz bezala”. Beltz eta indiar asko ikusi dugu Ingalaterran; izanen dute beraiek zerbait esateko gai honetaz. Horrez gain, bakoitza gaude harro gure herriko izatea delakoz gauzarik ohoragarriena. Harro dira eskoziarrak, harro ingelesak, eta harro gara euskaldunok. Denok dugu munduko ohoragarrienak izateko arrazoi sakonik. Baita umilenak izateko ere.

 

 

Maiatzaren  29a. Asteartea  28.a - E:6.a

 

“Puskak biziz”. Juanjo Olasagarre. “”Heltzeak, berrogeietara hurbiltzeak, / esan nahi dut, badu bere zera, / azkenean jendea bilakatzen zara. / ... / “Bukatu dira promesak, / ez esperatu, etortzekoa, / puskak biziz, hementxe duzu. / ... / Nola definitu bestela / igande goiz eguzkitsu hau / kazetak, kafesnea, / aspaldiko partez norbait / aldamenean, promesarik gabe, / gezurrik gabe?. / ... Etortzekoa / ... / etorria dago / ... / Bizi puskak puska biziak”. Puskak bizi ditugu, baina puskok biziz, puska berriak gauzatzen ditugu geroago bizitzeko. Nola definitu bestela Eskozia Iparreko laino beltzeko goiz hau, orain bertatik bizi puskak  nolabaitbizi  ditugulako  ez bada?. Bizitzaren klabea ikusten du Juanjok poema honetan. Bizitzaren nostalgia hutsak ez gaitu ekarri hona.

 

Aldarte ezberdinak ditu zeruak, orain pozgarri azaltzen zaigu eguzkia laino artetik, orain dira laino beltzak zeruko erabateko estalki. Atzo arratsaldez hala izan zen, gaur goizen beltzago dugu zeru azpia. Goibela guretzat, agian alderantzizkoa nekazarientzat.

Erabat argi utzi nuen eguna ilunsentian gaueko 10ak eta erdietan, erabat argi aurkitu dut gaur egunsentian goizeko 4etan.  Eta oraindik ia hilabete geratzen zaio egunari luzatzeko uda-udaberriko mugara arte. Duela zenbait egunetako arrats eta goiz gorrien esparruak hain hurbil sumatzeak eman zidan baino urrutiago dute ortzi eta sarrera puntuak, aldi bakoitzeko gorriguneen ertzak ukitzear egon daitezke, nahastuxear, elkarren hurbil.

 

Orain arteko osagai berdinek diraute gaurko ibilian ere, giza molde eta perspektiba bereko ikuspegia, arantza-hesiak, ote-hesiak, pago-hesiak,  harresiak... Mota guztiko hesiak daude, baina harresiak  nolabait pilatutako hormak besterik ez dira, inola txukuntasunik edo artez tolesterik  gabe: ez da hemen harriak txukun apailatzen ahalegintzeko  girorik.

Nahasia joan zaigu eguraldia, laino beltzak, euria, argiuneak, eguzkia eta haizea... denetik izan dugu.

Eliza, agian gaztelua, izandakoaren hondakinak, bi horma eskuairan, oso dottore berdegunean.

Auto guti ginen errepidean, trafiko itomenik ez dugu izan, nekerik ere ez oraindik, ingurua betikoa baina ederra, atsegina beraz... goxo joan da bidaia.

Averchirles. Gris zapala urrutitik, gristasuna gristasun, herri ondo-bizia dirudi bertatik ikusita, txukuna, zaindua, lorategitxoz inguratutako etxe bakaneko herria. Lurrak ematen die etxe ingurua dotoretzeko bizipoza.

 

Otadiak dira mendi-buru leunen txapel.

Zaldi dalmata, dotorea; nekazal etxe bakoitzak du zaldi parea lurralde honetan.

Granja inguruak, narrasak, ohi denez.

Herritxo asko dago ikusten ez baditugu ere, zeren trinkoa da errepide-sarea, ugariak bidegurutzetan iragarritako herriak.

Bi burdinazko tantai mezulari mendi-tontor batean, gizakien harremanak bideratuz eta gauzatuz. Eta zelatuz.

 

Ez da atsedenlekurik autobideetan, ezta pausaleku babesturik Frantzian bezala. Frantzia pasabide izaki, Europarako zubia, beraz gasolindegi oro ahalegintzen da bezeroa erakarri eta geldiarazten. Bretainia Handia ez da inorako pasabide. Errepideetan ugariak dira zabalguneak eta parking-lekuak, une laburrez gelditzekoak, mila erdi bat aurretik iragarriak, edozein premian erosoak.

Pago tantai sendo lerden luzeek osatzen dituzte baso-kaskook, aspaldikoak behar dute izan. Urkiak izan ditugu kilometro luzez errepide ertzeko lagun, azal zuriko sendoak, ilaran.

Gure txikitako belar-meta; txano batez estali diete burua, sare batez babestu gain osoa.

 

Bada eskulturagileren bat, zura lantzea edo zura egokitzea laket zaiona: etxe baten atari zabalean zuhaitz tantai biluzi bernizatuz eginiko forma edo multzo bitxiak ditu, ez dute galdu beraien zuhaitz jitea.

 

Macduff. Urrutiko ikuspegiak erakarri gaitu bertara, itxura atsegina erakusten zuen. Herri tipikoa, arrantzale herri asko izan ohi denez, itsasotik lur gorantz eraikia. Portu bitxia du: sarrera  estu ia babesik gabea, baina behin barruan lau portu ezberdin bezala da, lau nasa elkarri lotuak, bakoitza bere sarrera estuarekin. Asko astintzen du nonbait hemen itsasoak. Ez dakigu itsasotik bizi den herri hau, baina bizitasun handia nabari zaio, ez, baina, arrantzale girorik. Ezberdin pospolin airosoa da udaletxea, dorre koniko, beha-leiho, irtentxo eta apaindurekin. Gain batean du eliza, bere aurrean gurutze eskoziarra.

 

Banff. Aurreko herriaren aurrez aurre, ibaiak, hondartzak eta haitzek banatzen dituzte, zubiak eta badiako urek lotu. Ez balkoi ez beha-leihorik duen herria hau ere, baogunedun horma bat besterik ez diren etxe austeroak dira nagusi; plazatxoan bada harrizko etxe landua: bada hemen ere jauntxoren bat,  horrez gain bada etxe politik, ugari benetan, harrizkoak zein horma zarpeatutako zuriak.  Portua du, barruan dauden ontzientzat babesgune sendoak dira bere moilak, baina ez du gozoa izan behar sarrerak itsas haserrearekin, zuzen eta aurrez-aurre sartu behar baita inolako babesgunerik gabe, aurreko portuan lez. Oso portu bitxia da, harri gorriz egina, harrien arteko junturak hustuak daude, harriak itsasoak janez eginiko zimurdurez beteta; hiruzpalau esparru edo azpi-portu ditu honek ere, sarrera estuz lotuak elkarri, itsaso haserretik babestu asmoz, barnerago eta ura bareago; ez da ia ontzirik. Hondartza, zabala da; hondartza gainean aldiz ez da hondartza girorik, ez ibilbide, ez kafetegi, ez dendarik, baina erakarri nahi du bisitaria: aparkaleku pila du itsasgaineko zabalgune batean, etxatoientzat gunea ere bai, nolabaitekoa bada ere. Hilerria aipatu behar: harrizko mahaiak dira ia hilobi denak: musean egiten dute hilerrian hemen ere mozkorrak.

 

Adeitsua da langile jendea: lagunki agurtu gaituzte bai kristal garbitzaileak eskailera gainetik, baita hilerriko belar-moztaileak ere. Adeitsua ohi da beti herri apala, jende xumea.

Ez genuen gelditzeko asmorik, baina ze geldiune atsegina eskaini diguten bi herriok.

 

Witehill, “muino zuria” deitzen diote, inguru berde honi.

 

Itsasertz-itsasertz goaz. Herritxoak zeharkatuz: herri bakoitzak du bere portutxoa, herritxo bakoitzak bere “Caravan Park”.  Mapan agertzen ez den herritxoa egin zaigu deigarri: bertan beha-leihoak dituzte etxeek, txapitula edo ganbarako etxebizitzen leihoak ateratzen dira teilatuetan, ate eta leiho-buelta kolore ezberdineko harrizkoak dira... nahiz grisak, beste jite bat dute etxeok.

Nonahi iragartzen dituzte gazteluak zein herri historikoak: liskarrek eman diete historikotasuna seguru aski.

Gorputz konikoa du, harri zabal biribilak estaltzen du: itsasargia, haize-errota, zelatari-dorrea.... Belea da hegazti ugariena: mota beltz ugariak belartzetan.

 

 

MORAY COUNTRY

 

Wiskyaren ibilbidea.

 

Cullen. Herri alegera itsas gainean, ugariak ditu etxe zuriak, kolore ezberdinekoak leiho-bueltak, beha-leihoak, teilatuko leihoak... Tximinien sinfonia, zuri eta urdin pintatutako leiho eta ate-bueltak... Itsasgain sarrerako ate edo arku garai zabalak ematen dio gorantz doan kaleari nortasuna. Monumentutxo landu bat ere badu, sarri ikusten ari garena: zutabe mehe baten gainean lehoi bat gehienetan armarria eutsiz. Tren-zubi edo ubideak, arku pilako zubiak, nabarmen, deigarri, itsas gainean, sarrera-arkuaren bestaldean bertan.

 

Itsaslabar atseginak. Itsasoa daramagu lagun eskuinera, berdegunea ezkerrera, gu berdegunearen erditik goaz itsasoari eta lurralde berdeari so, lasai eta kontent.

Txerri-granja erraldoia, dena da txabola, txerrama eta txerrikume bertan; bada txabola ezohizkorik ere.

Pinu mintegia: ikusten dugun lehena. Gerora ikusiko dugu badela txilarrez estalitako mendi-magalak pinuen bidez berreskuratzeko ahalegina.

Txabola mota berezia, Eskozian ikusten dugun hirugarrena: parez pare eta mailaz maila beherantz doaz bi horma, garaia alde bata motza bestea: badira jite horretako usategiak Soria aldean.

Hasi gara distilategiak ikusten. Gaur hainbat eta hainbat ikusiko ditugu, gutxienez iragarrita, edo tximinia luzeek nabarmenduta errepide inguruetan.

 

Fochabers. Dotoretxoa herri hau ere. Monolitoa du honek ere, baita gaztelu edo jauregia ere, ibai zabal axala, zubi ederra bere gainetik.

 

Eta gaurko bigarren zerri-granja erraldoia, bi txabola motekin hau ere.

 

Elgin. Katedraleko bi dorreek iragarri digute hiria urrutitik: sendoak, gotorrak, gorrixkak bi dorreok. Harrizko herria, albo batean tontortxoan gizairudi baten oinarri den zutabe garaia nabarmentzen zaio. Herri dotorea, hainbat saltegik eroslea gogotik datorkiola erakutsiz: etxe apartak, hemen ere beha-leiho, irtentxo eta dendateriak alaitasuna ematen diote, airosoa egiten dute. High Street, kale nagusia: oinezkoen kale zabala, plaza izan daitekeen zabalago gune batean eliza zeini 6 zutabe biribileko sarrerak grekoen tenplu baten itxura ematen dion; eliza ostean harrizko monumentu landua, bertan zutabe luze mehe gainean armarria lehoiak eutsita; deigarri gertatzen dira arkuteria harrizko zabal xumea baina ezberdin ezohizkoa duten bi etxe. Parke zabal zaindu ederra, aukerako zuhaitz sendoekin, katedralaren osagai seguru aski garai batean; lakutxoa, gereziondo gizen mardulak; pintura galeria: konbentzionalegiak dira koadroak, argazkiak kopiatuz egindako jitea dute; liburutegia: herri askotan dago nabarmen iragarrita, aparte kudeatuta: jendea franko doakie liburu bila, kafetegia ere badute. Katedrala, herriko altxorra: Ingurua ere sekulakoa du, aipatutako parkearen barruan; hondakinak besterik ez da, baina sekulako hondakina: sarrerako arku zizel lanez landua, beste bi ate eder landuagoak babesten dituena, ate ederrak, arkuteria bikainak, nabekoak izandako arku gotiko landuak, hilobi hondakinak,  hainbat txoko, bazter eta harri zizelatu eder, absidearen kanpoaldeko  horma ederra, bertako errosetoi borobilago eta handiagoa bere biluztasuna nabarmenduz zeru kontra.... tristurarik sortzen ez duten hondakinak, atseginak, bere hondarrean zainduak eta ederrak; ibilbide atsegina osatzen dute.

 

Kinarreak, ginarrak, estalitako mendiak zaizkigu benetan deigarri, mendi-lepo luzeak kinarrez arre, sarri maldan behera zabaltzen dela txilardia errepideraino, ilunak bihurtuz inguru berdeko menditzarrok. Sekulakoa.

Bailara berde sakonak, bertatik doa errepidea, zuhaitz artean ibai eta erreken albotik. Dotorea. Erakargarritasuna eta indarra du zenbait etxek, sendotasuna eta nortasuna erakusten dute. Agian diruaren indarra eta nortasuna.

Garbitasuna. Garbitu egiten dituzte hemen ere errepide bazterrak, plastiko eta gainerako zaborreria jasoz. Horregatik dago hain txukun. Komunak ere denak, edonon, aratz daude, garbi: jendea ote, txukuna, ala hauek ere garbitu egiten ote sarri?.

Whisky fabrikak. Hainbat eta hainbat iragartzen da errepide bazterretan. Jadanik iragarri gabe ere ezagutzen ditugu bere egituragatik, metalezko tximinia garaiko pabilioi luze zabalak.

Gaztelu-jauretxea: ez zen handia tamainaz baina erakargarria formaz, beraien dorretxo koniko eta irtentxo ugariekin. Eraikin ederra zuen alboan, ez dakigu zerbitzarientzat ala konbidatuentzakoa.

Glen: sarri agertzen den hitza iragarkietan: mendiartea edo abelbidea esan nahi du, asko dago egon ere lurralde honetan.

Elurra: Zulogune ainubeak direlako edo, zuri diraute maindire zuriak kinarreak ilundutako maldetan.

 

Rothes. 3 whisky distilategi ditu. Etxean eduki ohi dugun Glen Grant  whiskyaren fabrika bisitatzea erabaki dugu, behin hona ezkero bat gutxienez ikusi asmoz. Ez da lanean ari gu bertaratu garenean, beste batera zuzendu gaituztenez: eguneko ibilia aldatu eta joan gatzaio.

 

Ibaia aitatu behar bide zati honetan, axal zabal dotore doa bailara erdi-erditik; Spey izan daiteke ibaia, bailara aldiz Avon, bailara sakon berde, arbolatsua.

Behi iletsu gorriak agertu zaizkigu gaur ere, batzuk banaka, aldran bestean, denak larrean.

 

The Glenlivet whisky destilategia, whisky fabrika. Ikusi nahi genuen, eta ikusi dugu, baina iruzurra sartu diguten sentipenaz atera gara. Delako edaria egiteko tresneriaz gain ezer gutxi ikusi ahal izan dugu: biltegiak, ur-putzua, lehen orea,  edo nahastura dagoen biltegia, hartzidura ontzi erraldoia, bere gaineko patsa, distilatze-pipak, eta whiskya ez dakigu nora daraman tuteria. Oskolaren gaineko mintza besterik ez dugu ikusi. Kanpora eramaten dute whiskya bera ere botilarazteko. Bertan eman diguten orritxoa irakurriz eta dozena erdi bat argazki ikusiz, dena egina zegoen etorri gabe. Aseptikoa eta hila da bisita, langile bat bera ere ez dugu ikusi, whisky bukoi, upel  edo biltegirik ere ez. Ez zituen merezi sarrerako bakoitzaren 3 liberak. Bada halako amarrutxoa ere: 20 liberako botila bat erosiz berreskuratu daiteke sarrerako bi libera!!!. Begia bete digun edalontzia erosi dugu guk, Etxarrin Eskoziara bisita gogaraziko diguna garagardoa edaten dudanean.

Eskozia hitzak lurraldea gogarazten digu guri, Scotland hitzak berriz whiskya gehienoi: edaria lotuta dugu Scotland hitza.

Turismo bulegoa zirudien distilategiko dendak, Scotland lurraldeko propaganda gunea da. Whiskya Eskoziari lotuta dago atzerrian.

 

Harro aitatu digute distilategira bisitan zergatik zegoen Kanadako bandera sarrerako mastan Eskozia eta Bretainia Handikoarekin batera: Chivas kapital kanadarrak bereganatu ditu hainbat eskoziar whisky marka, beste negozio batzuez gain. Harro zioten gainera, mendekotasuna eta bertakoen porrota adierazten badu ere. Agian lanpostuak gorde dituztelako harro, handi batek zapaltzeaz harro, hein handi batean norberaren ezereza handitu besterik egiten ez duen arren oinpeko izateak.

 

Mapan agertzen ez diren herrialdeetatik egin dugu etxerakoa, bihurgunez bihurgune. Nekatuta jadanik, baina goxo eta lasai.

 

Dufftown. Badu izenak loturaren bat goizean bisitatu dugun Macduff herriarekin, ez dakigu “duff” horrek zer esan nahi duen, ezta aurrizkia edo atzizkia den. Herri nahiko zabala, austeroa, iluna, harrizkoa, inongo dotoretasunik gabekoa, dena horma ilun eta teilatu beltz. Etxe zuri bat bakarra nabarmentzen zaio etxe ilara ilunean. Udaletxe dorrea du beste ttantta deigarria, ezberdina: gaztelu-dorre karratu antzo.

 

Izaeraz ere ezberdinak izan behar du herrialdeak, ezberdinak bertako biztanleak, ezberdina bertako kultura.

Autobusez banatu eta biltzen dituzte herriz herri eskola-umeak hemen ere.

 

189 kilometro, ibilbide berde antzerakoetatik baina ikuskizun erabat ezberdinez gozatuz.

 

Mendi ostean sartu zaigu eguzkia, bizi eta distiratsu, gorritu gabe. Ez dugu arrats gorririk, baina geratu diren laino multzo ilunek ertz argitsuak dituzte, beraien aurrean aurreko zuhaitzek argitasuna iragaziz zilueta paregabea eskaintzen digute. Oso luze joan da eguzkiaren gordetzea, dotorea gelditu zaigu arratsa, kilikagarria ilunabarra. Une luze batez sute erraldoi bat dela  dirudi mendi ostean, zerua urdin geratu da, erdi erdian ilargia zintzilikatzen da, bakarti, bere laurdena bete berri. Dena dago txori-kantaz bilduta, untxi familia osoa dut lagun belarjalea etxatoi aurreko belarrean.

Loak eta nekeak menderatu dute M.Luisa: horrelako une goxoak galtzen ditu maiz.

 

“Lur bat haratago”. Joan Mari Irigoien: “Behin sinetsi nuen, itsu, ezen Paradisua lurrean egon zitekeela”. Ez dugu paradisurik aurkitu bidaietan, baina bai ordu baketsurik eta lur ederrik, paradisuko zatitxo edo atal.

 

 

Maiatzaren 30a. Asteazkena.  29.a – E:7.a

 

“Puskak biziz”. Juanjo Olasagarre: “”Eta bete zitzaion patua”. Bidaiako erdibidean gabiltza, egutegi datetan  zein geografia luze-zabaleran. Patua bezala dakusat mapa, nola doan osatuz eta ibilitakoaren  marra gorriz borobilduz eta kiribilduz, mapako bide-sarean eta herri izenenen amaraunean.

 

Ingurunea eta Aberdeen hiriburua ditugu gaur helburu.

Eguraldi nahasia gaurkoa ere, atzokoaren antzerakoa, orain argi, orain ilun, orain euria, orain ateri. Badirudi eguraldi honekin biziagoak daudela larre-garitza berdeak, motelagoak otadi horiak, pinudiak aldiz beti bezain berde eta triste.

Huntly. Kanpina kokatua dagoen herria, herri pitxi-pitxia: bertako jitea gordez  teilatuko leiho estuek, beha-leihoe erakargarriagoak egiten dituzte etxe politez osaturiko kaleak; tenpletea plazan, udaletxearen dorre dotorea, kale nagusiaren bukaeran gaztelura daraman bidearen harrizko atea... deitu diezaiokegu atsegina herri honi.

 

Osagai berberek diraute paisaian, etxadi  dotoreago, ederrago, sendoago edo zainduagoak dira agian. Filosofia ezberdina ageri da herriotan, bizi-gogo biziagoa. Agian patrika beroagoa, besterik ez da.

Bailara berdez bailara berde egin dugu bidaia osoa, zabalagoa alditan, estuagoa bestetan, berde biziagoa hau, berde motelagoa hura, baina beti dira bailara zoragarriak; kilometro asko izan dira bailarotan baina nekeak berak ere ez digu lausotu bailararen edertasuna. Paregabea izan da, gozagarria. Milioika urtez erreka eta ibaiek bilatu eta zulatu zuten bidea izan da gaur guk jarraitu duguna, uraren albo-albotik sarri, goranxeagotik hurrengo, beti zoragarri. Zein baino zein atseginagoak dira bailarok, bata bestearen ostean dator, etenik gabeko jarraian. Berdetasun-mozkorraldia izan da gaurkoa. Jaiotzen ikusi ditugu errekak mendi-magaletako barren heze urtsu ia istingatsuetan, ondoren errekok hazten eta gizentzen ikusi ditugu eta azkenik erreka zabal izan ditugu, bidelagun.  Uneoro izan dugu ur-korronteren bat alboan.

Ez da autorik errepidean, herri-bideetatik baikoaz, erdiko marra zuririk ere merezi ez duten bideetatik tarteka. Bakartasunaren lasaitasun oparoan.

 

Dufftown. Atzotik ezaguna zaigun hiria.

 

Whiskyaren ibilbidea: Moray Konderritik egin dugu gaur ere ibilbide zati bat.

Berehalako gidari erreflexuak ez dituk oraindik neureganatu, ez ditut neure egin errepide hauetako arau, portaera eta ustekabeko horiek. Oraindik noizbehinka ezkerrera begiratzen dut eskuinera ordez, eskuma zaintzen dut ezkerra ordez.

Untxikumea atera zaigu errepidera: untxiak dira errepidean zapalduta hain ugari dauden animaliak, hain daude denean!.

Sukar-izurritearen zantzua agertu zaigu hemen ere: debekuak, zigiluak, oharrak...; ez asko, baina presente daude

Faisaia aurkitu dugu errepide ertzean, autoez asko ikaratu gabe: animaliek ez diote beldurrik gizakiari honek eraso ez baditu.

Kinarrea, nonahikoa, jainkoa bezala: izurrite bat da bertakoentzat, ala zerbaitetarako baliagarria?.

 

 

Zuhaitz multzoa du etxalde orok bera biltzen, edo alboan, etxe bakan bakarti sakabanatuok herritxoa osatzen dute, bere baselizatxoa dute, harrizko argia, hilobiz inguratuta. Oso zabalak dira lursailak nekazal etxe inguruan, lur-jabe handiak dira hemengo nekazariak. Lau tximinia ditu gutxienez landetxe bakoitzak, nahiz txikia: paraje hotza.

Jatetxeak, ugariak dira: ez da harritzekoa igandezalea hurreratzea bailara idiliko hauetara, janariaz ez ezik paisaiaz ere gozatzera.

Urkidiak: gureetan haltza lez  lerratzen dira erreka kontra, edo baso zabal luzeak osatzen dituzte. Lehen ibilaldiko bailaretan ez ezik, Aberdeen aurreko eta ondorengo bailaran ere ugaria izanen da urkia.

Telefono kabinak, gorriak dira, nabarmen eta sarri agertzen zaizkigu errepide ertzean, bakarti, inguruan herritxo edo auzuneren bat dagoen seinale seguru aski.

Harresiak dira gaurko hesi ia bakarrak, bada, baina, arantza-hesi edo bestelako sastraka hesi berderik ere.

Harri asko dago mendi-tontorretan, baita magaletako belartzetan ere, baliabide  edo osagai nagusia beraz hesiok egiteko.

 

Rhynie: herritxo atsegina, etxetxo soltez osaturikoa, baina bada etxeak elkarri lotutako kalea ere; etxe ilara biren luzera berdineko berdegune zabal luzea du herriko plaza bailitzan, berdegune erdian dorre luzeko harri gorrizko eliza, eta gerran hildakoen omenez oroitarria.

Elurraren presentzia dugu gurekin, aurreko mendi-gaineko zerugune zabala, bidaiako ukitu zuria.

Baseliza hondatua, lau horma eta kanpai-hormatxoa ditu zut: antzinako monumentutzat iragartzen dute errepide bazterrean.

Don du izena ibaiak, tokatzen zaio beraz urkidiak egotea inguruan.

 

Mossat: burdina herdoildu gorrizkaz eginiko eskultura izan zaigu deigarri, tutu-sarez itxuratutako zaldia zen bertaratu garenean.

 

Pago eta haritz ederrak ageri dira han-hemenka, ez dute pagadi edo hariztirik osatzen, baina tantai lerden ugariak dira, lurrak gorantz egiten duenean agertzen dira gehienetan.

Sukar-izurritearen aztarnak berriro.

Ez dute ibaiaren izenik jartzen errepidean.

Goldan dabil nekazari bat, goldari jarraiki, itsasoa urrun arren, kaioak, landa ikaragarri zabalean, airea zein lurra, erabat zuri uzten dutela.

 

Abentura Zentroa: soldaduen trebatze-gunea zirudien, eskailerak, sokak, jauzi-leku, ur azpirako tresneria... Erdigunetik gertu aurkitu dugu, laku batean, piraguetan arraunlari, gaztetxo taldea, agian ikastetxe batetik etorriak: legionario hazia.

 

Aboyne. Udaleku ukitua du, nortasun propioa, hona ez dator edonor. Hainbat eliza, bat gaztelua dirudien harri zurixkako dorredun handia, izatez gerran hildakoen omenezkoa oroigarri-eraikuntza da.

 

Hegal luzeko planeagailuen aireportutxoa; ondo-biziena edo aberatsena izanen da bai udalekua: txabolatxoa txabolatxoaren ondoren, bakoitza bere esparrua duela babesgune.

“Miniak” bizi dira, airoso oraindik errepidean. Antigoaleko autoentzako zaletasuna, edo jende pobrearen ezaugarria.

Dee ibai zabalak eman dio arintasuna bailara zabalean berdintsua bilakatzen ari zitzaigun ibiliari.

 

Banchory. Udalekua da hau ere, ez Aboyne bezain aberaskumeen herria. Dottorea, baina, berau ere. Sekulako parkea du, izanen da igandezale xehea ere. Denda asko du, erakusleihoek ematen diote herriari berenez ez duen bizitasuna, nahiko etxeteria iluna baita bertakoa. Lau eliza daude gutxienez, dorre luzea, dorre borobila, dorre karratua... apaindura konikoek gaztelutxo itxura du ematen diote eliza-dorreari.

 

Aberdeen. Parking bat hiriko muturrean: erabat mukuru; beste bat beste muturrean: zulo bakarra aurkitu dugu bertan. Mutur bien arteko hiriko erdigune zabal osoa ez dugu parking-iragarki bakar bat bera ikusi. Uste izan dugu une batez geratu ere egin gabe eginen genuela aurrera. Bada “Park and ride” aparkalekua: baina nor hasten da autobusez etorri ondoren hiri hau oinez ezagutzen, autobusak utzitako geltokitik aurrera?.

Beha-leihoak teilatuetan, granitoa, distantziak eta aparkalekurik eza lirateke hiriko ezaugarri nagusienak. Teilatuko  leihoak, nahiz ez izan beha-leihoak edo miradoreak, leiho zabal handiak dira, astuntasuna kentzen diete teilatu pike ilunei. Distantziak: dena dago hiri honetan urruti, luzeak dira kaleak, ez dago hiri zaharretik berrira oinezko ibili lasaian joaterik, hain ikaragarri zabala baita. Hiri guztia da granitoa, Alde Berrian egiten da ezaugarrien.

Victoria Park:  parke zabal-zabala. Eder-ederra, dena zuhaitz, dena lore, dena berdegune, dena zaindua eta atsegina.

Alde berria: Autotik ikusi behar izan dugu, non geratu ez genuen eta. Granitozko herri grisa, harrizko etxe garaiak kale luzeak osatuz: horregatik deigarria. Herri osoa da granitozkoa.  Granitozko kale gris erraldoiak, dena dager harri, goitik behera, etxeak zein kale osoak: bitxia. Deigarria da granitoaren gristasuna, hiriaren harrizko egitura. Eliza pila, baita itxura ederreko eraikinik ere. Tximinia eta teilatuko beha-leihoen sinfonia. Era bitxia dute fatxadek, kanpai-horma bailira luzatzen dira gorantz, erdian estutzen dutela fatxada. Gotiko luze estilizatuak dira Unibertsitateko dorre eta hormak. Adreiluzko tximinia karratu luzea: hiri erraldoian bertan.

Aberdeen Zaharra. Aparkatu ahal izan dugu. Unibertsitate gunea, Unibertsitateak osatzen du Alde Zahar dena, bertan dena da Fakultatea, dena da denda, etxetxo, eliza... ikastetxe eta ikasleei lotuta. Dena da gaztea kalean.  Izan da azterketa xanpainez ospatzen ari zen talde bat. Bada eraikin ederrik, baita handi-mandi izan nahi duenik ere, material xumeko handi-mandia. Elizaren dorrea aipatu behar: lau arkuk eusten diote gandor edo bukaera zaion harri landuko koroa erraldoiari, Edinburgoko katedraleko dorrearen jite bera du. Udaletxe zaharra, harrizkoa behar zuen eta hala da: ez du erakargarritasunik bere fatxada biluzi zapalak.

St. Machar katedrala; granitozkoa behar zuen eta da, hau ere; dorre bikoitz bitxia du, bi piramide landu ezberdin, gotor itxurakoak. Osoki du gotor itxura katedralak, eliza sendoaren planta; sarrerako arkuak bi arku zorrotzeko ate babesten ditu, eta hauen gaineko 7 leiho gotiko estu bezain luze; katedral osoak du itxura bitxia, aspaldikoagoaren jitea, nahiz XVI gizaldikoak izan dorreok  eta XV.a fatxada. Barrua, bi arkuteria sendoz osatutako hiru nabekoa, oso austeroa, biluzia; eliza motza, ez baitzuten berreraiki lurrikara baten ondoren; zurezko sabaia du, marroia kolore argiz alaituta,  kolore biziko armarriek estaltzen baitute zuren lotura oro. Hor daude handiki guztien hilobi aspaldiko handi-mandiak, urteen poderioz higituak beraiek ere. Biluzia, austeroa eta motza arren oso atsegina egiten da.

Hiri berria oinez eta zehazki ikusteari jai eman diogu azkenik Alde Zaharra ikusi ondoren, aparkalekurik ezaz gain gorputzak berak ere nahiko dela esan digu eta.

 

Bi ibai itsasoratzen dira hirian bertan: Don eta Dee: tentagarria zitzaigun bi ibaiok nola bideratzen diren ikustea, baina ez dirudi ezer deigarririk denik. Portura ere ez gara jaitsi, asmoa bagenuen ere: etxera bidea uste baino errazago eta lehenago agertu zaigu eta ez dugu sartu nahi izan labirinto eta abenturetan, ez gidaliburuak ez iragarkiek ez baitute ezer bitxirik iragartzen.

Eguraldi zirinez hartu gaitu hiriburuak, euri xehea, haizea... giro umel, ospela, baina ateri izan dugu azkenez.

 

Belar-zohiak daramatza kamioneta batek, erabat gainezka doa: lur eta guztiko belar- alfonbrak erroiluetan bilduta.

Koltza sailak: bide guztia larutu diguten hori gune amaigabeak.

Ipuin liburuetako gaztelutxoa.

Argi gorriak jartzen dituzte segurtasun neuri lez errepideko berrikuntza edo konponketa orotan, xumeenetan ere.

 

Alford. Herri dotorea, bakoitzak bere lorategitxoa, teilatuan beha-leihoak, etxe bakanez osotua. Ez da herri ilun tristea.

 

Ibarren sinfonia, bailaretako berde sortaren sinfonia. Bailara bakoitza da bestearen antzerako, aldi berean ezberdina, bakoitzak du bereizgarriren bat: berdearen bizitasuna, errekatxoaren  bide bihurrituak, urki-gerrien zuritasuna, txilarraren hurbiltasuna, artaldeen zuritasuna, behien ilajea, etxeen zorroztasuna, etxaldeen zuhaitz multzoak... bailara bakoitzak du bere deigarritasuna, ezberdina eta aparta,  liluratu zaitu batek baina hurrengoa ez zaio lotsagarriago gelditzen. Behiak, ardiak, hesiak, nekazal etxeak, zuhaitz tortoak, berdegune ezberdinak, otadiak, txilardiak, berdeguneak... Osagai asko ezberdin ezberdinki konbinatuak egoteak egiten du bailarok ez izatea berdegune monotono, errepikagarri edo aspergarriak. Ahozabal goaz bailara batean, ahozabalago uzten gaitu hurrengo bailarak, asperdurarako betarik gabe. Oh, oh, oh, egiten dugu bailara batean, eh, eh, eh, ... hurrengoan, eta alfabeto osoa errepikatu dugu bidaian.  Bailara oro izan da alaia, atsegina, erakargarria. Etorri, ibili,  eta gozatu.

 

Mossat, Rhynie  herri ezagunak, azken bailara… eta etxean.

 

232 kilometro, bailara zoragarriez gozatuz.

 

Arratsalde euritsua. Ozena da txori-kantua, baina ez da txoririk belartzan. Zerbait oker dabil biziaren katean, agian elkar ezinak dira untxiak eta txoriak, ezin dute zelaia konpartitu. Habia egin du enarak komunetako hegalpean.

 

“Lur bat haratago”. Juan Mari Irigoien.

*“... eta horrek erakusten digu ezen hitzak eta ideiak baino eraginkorragoak direla, ondikotz, armak, zeren arma-bidez gerla irabazten duenak erabakitzen baitu hitzaren norabidea, erabakitzen du nor den traidore eta nor ez, ...”. Galdetu bestela ingeles eta eskoziarren historiari, galdetu irlandar eta ingelesei, galdetu nafarrei, galdetu euskaldunoi... Galdetu Ibarretxeri, indarraren bidez zapalduz gero hitz eginen baitu etsaiarekin, espainiarrek bezala..

* “Eta uste zuten, finean, ezen laku guztien hondoan suge digante bat zetzala, aldian behin lakutik ibiltzen zena, eta halaxe sortzen zirela ortzadarrak”.  Ness lakuan izanen gara datorren astean. Ez da urruti. gaur arratsaldez ortzadarra izan dugu. Ness lakuko sugea ikusi ahal izango ote?.

* “Ezen mendigaina bezain ederra izan zitekeela mendi gainerako bidea”. Bideko bailarak izan zaizkigu eder Aberveen-era joanean.

 

 

Maiatzaren 31a. Osteguna.  30.a – E:8.a

 

“Puskak biziz”. Juanjo Olasagarre.

* “Gorputzak hirurogei urte dituenean / hiru urte bailituen  darabil gogoa”. Eskoziako goiotan gure buruari begiratuz ez dakit ba horrela edo hainbesterainokoa den. 3 urteko da 60 urterekin, 20 urterekin ere 3 urteko zena. Gaztetan heldua zenari heldutasunak darraio harik eta burua txoratu arte. Agian umearen gogoa behar da eduki 67 urterekin Eskoziara etortzeko.

* “telebistaren hotsa lagun”. Ez dugu telebistarik etxatoian.  Bakardadea ez da norbera inor gabe egotea, bakardadea etetea ere ez da hotsez edo jendez inguratzea. 

* “ Zuek egin zenuten zakurrez ezinezko irrika. / Zuek egin zenuten mundu honetaz / zakur mundua ez, baizik eta mundu zakurra. / Horren handi, horren lurgoi, horren arrandios, / horren zakur izan ez bazinaten sikiera.../ Beharbada...”. Han hemen, mehe edo ozen, herrialde eta gizarte orotan aurkitzen ditugu mundu zakur honen zaunken zantzuak.

 

Laino beltz eguna argitu du.

Itsas herriak ditugu gaur helburu.

Huntly lur barruan dagoen arren kaio pila dabil belartzan belekin nahasian. Beraz kaioena zitekeen duela zenbait egun goldaren atzetik zebilen hegazkiteria zuria.

Deveron, ibai-izena zubi ertzean: errepidearen arabera jartzen ote ibai izenok ala ibaiaren beraren  arabera?.

Lur-sail zabaleko etxalekuak dirudite, oso bakan baitaude granjok, landuta lur oro, erabilia larre oro.

Eguneroko ordeka berdea dugu gaur ere ibilbide, eguneroko osagaiez egunero bezain erakargarri. Gaurko ibilbidean ez da atzoko bailara xarmantik, baina gaurko inguruak berdintsu erakargarriak zaizkigu, batez ere errepideak gorantz egitean muino batean.

Txapa eta uralitazkoak dira gaurko granjetako eraikin osagaiak, etxebizitzak eurak ere ez dira, bere txikian ere, atzokoak bezain  sendoak.

 

Turrif.  Herri koskortua, dotorea bilakatu zaigu bertaratzean aurreko aldatsetik teilatu beltza besterik ez zen hura; herri gorria batez ere, gorritasuna litzateke nortasuna eta berezitasuna ematen diona. Txaletxoak dirudite sarrerako etxetxoek, jarraian  harri gorri-gorriko kaledia bihurtzen da herria, deigarria eta bizia gorritasunagatik, dorre-orratz gorrikoa da eliza gorria ere, gorriak udaletxea edo eskola izan daitezken eraikin handiak. Nekazari herria, pentsaeraz ere gorria ote?.

 

Behe-lainoa, gandua, eurizirina... ditugu lagun.

Laborari lurrak dira, ganaduzaleena baino gehiago, gaurko egun osoan; traktore eta lantresna handiak, indartsuak, ikusten dira, lan askoaren ezaugarri, lurralde zabalak landu behar dituztela erakusle.

“Diversion” izan dugu ernegazio eragile hainbat aldiz.

 

Macduff. Herenegun kai ingurutik uste izan genuen baino zabalagoa da. Zabala du industrigunea itsasgaineko lurretan, etxeteria asko zabaltzen zaio gune berean: harrokeriarik gabeko etxetxoz osatutako langile herria da goialdea portutik ikusita arrantzale herria zirudiena.

 

Golf-zelaia du. Herri orok du berea. Golf-zelaiak eta kanpinak nekez eginen du huts herriotan. Oso futbol-zelai guti ikusi dugu aldiz, eta ikusitako gutxiak harrokeriarik gabeko xumeak izan dira.

Kostaldetik egiten dugu ibilia, bide txikietatik, itsas urdinaren eta lurralde berdearen kontrasteak harrapatuta, beldurtuta, labar gainetan tarteka, %17ko gain-behean itsasertzera hurrengo labarrak eta haitzak ikuskizun, berehala belartza joriaren erditik... Bidaia gozagarria izan da.

Iratxo edo piztitxoa gari-sail gainetik ibiliz dirudi: auto baten gainaldea dakusagu garitzan joanean: efektu optiko bitxia izan da, sorginkeriaren bat gauzatzen bailego gari artean, biziberritze ezberdinen bat gertatuko bailitzan.

Eliza-dorre tankera duen dorre bat itsasgaineko tontortxo batean, harrizko hormatxo borobila zaio oinarri: itsasargia edo behatokia, ezin daiteke eliza-dorrea izan ez baitago eliza batentzat lekurik hain tontor estuan. Peterhead ostean ikusiko dugu bigarren antzerako bat, garaiagoa eta lerdenagoa.

 

Pixa egitera geratu eta hara non datorkigun urrutitik korrika eta beeka arkume bizkor eta eskaleen artaldetxoa. Artzain edo ugazabaren bisita-ordua  zitzaien nonbait.

 

Rosehearty. “Arrosa-bihotza”, izena behintzat poetikoa du, baina herriak berak lauza gris zapala, tximinien arrastoz marratutako xafla gris berdina, dirudi, goitik ikusita; bertatik ez du itxura aldatzen, kolorez, formaz, altueraz, dena da berdina, tristura dario itsasertzean arren, banan-banako etxeko bakoitza polita arren: zerbaitek huts egiten du. Portutxo bat ere badu, moila luzeko portutxo erabat narrastua.

 

Ez da hondartzarik, labar etzanak, harkaitz lauak, besterik ez da itsas zorua, maria-behera denez oraindik haitzago dager itsasbazterra. Oso beltza dago ur-azpian egon ohi den haitzdegia; beti azalean, uretatik kanpo egon ohi direnak, aldiz, argiagoak daude: izan da hemen petrolio isurketaren bat edo erabat kutsatua dago itsasoa, nahiz  urdin argia eta garbia ikusten dugun. Nabaria da, itsas usaina ere, kresalarena.

 

Sandhaven. Arrantzale herria zen, oraindik ere da. Herri bitxia, ezberdin egituratuta etxeen kokatzeko eran. Harrizko etxetxoak, alde estuenetik jarriak errepide aldera. ez atze zabaletik luzeetara ohi denez: horrek itxura ezberdina ematen dio kaleari, teilatu ertz gailurreko luzapenek, berriz, halako bizitasun edo grazia berezia erakusten dute; jakin izan dute jokatzen harriekin ere, forma eta kolore ezberdinak konbinatuz lortu dute hormen gristasuna arintzen. Kolore tristekoa, harri grisaren kolorekoa arren, beste ukitu berezia du. Beha-leihoak dituzte teilatuetan. Erabat hondatua du portua. Portu handia izan zen, sarrera babestua zuen, baina erabat erorita daude moila babesleak. Ez da jadanik bertan portu-bizitza arrastorik, txalupa bat bera ez da ausartzen bertan gelditzera.

 

Babesik ez duen itsasertza., hemen ez da golkorik, ez itsasadarrik, ez itsasoarengandiko inolako berezko babesgunerik, lurra ez da inon bere baitan biltzen, ez du lurrak itsasoa bere altzoan batzen, ez die ontziei inolako non gorderik eskaintzen. Aurrez aurre daude itsasoa eta lurra, bekoz-beko, lerro berdinean, nor gehiago bezala.

 

Frasenburg. Granitozko herria, hau ere. Kale-etxe leun austeroak ditu; tximinia hormek, luzapen giza tximiniek gandortutako fatxadek, ematen diete bizitasuna: bada fatxada ederrik. Solairu bakarreko etxe multzoka eratuta dago sarrerako auzoa, dotore. Arrainari monumentua jarri dute plazan, bitxia eta polita: itsas arrain mota oro irudikatuzko bola handia. Bada ere plazan zutabea, urre kolorez gandortua, baina honek ez du tenpleterik. Arrainetik bizi da herria: emakume asko ikusi daiteke kalean gainjantzi eta txapel zuriekin, fabrikaren bateko edo fabrika ezberdinetako langileak. Portua: handia eta bizia, arrantzontzi handiak gordetzen ditu, arrasteko ontziak; oso zabala da izan, arrantzaleez ez ezik mekaniko eta gainerako portu bateko langile mota ezberdinek zeregin bizia dute. Labirintoa dirudi portu honek ere, itsasora aurrez-aurre, zuzen zuzeneko sarrerak hainbat eta hainbat moila ezberdini ematen dio pasabidea, moilarte bakoitza portutxo bat da bere sarrera propioarekin bata besteari lotuta,  batak hurrengoa babestuz. Eliza pila dago, kale-begi bakoitzean bat. Museo bat ere badu iragarrita.

Euria egin digu eta ez zaigu batere erosoa gertatu herriko ibilia.

 

Inverallochy.  Herri baxuko tristea, fatxada zuriak ditu, horrek herri zuri tristeagoa bilakatzen du, herri kolorgetua, itsasgaintxoan kokatua inolako gatzik gabe, badirudi herri izateko ere lotsa duela: gordeta dago, ezkutatuta.

 

Hemengo kostaldeak ez du erakargarritasun berezirik.

 

St. Combs. XVII. Gizaldiko herri arrantzaletzat iragarrita dago errepidean. Badu aspaldiko granitozko etxeteria, behe solairuko etxetxo txikiak, banan-banakoak, alde estua kalera begira, fatxada luzeena barren aldera, etxeen alde estuenak tximiniaren oinarri lez luzatuak dituztela. Nahiko alaia da: beha-leihoa dute etxeek, kolore ezberdineko harriz konbinatuek biluztasuna kentzen diote granitoari. Bada ere etxeteria baxu kolorgetua, zarpeatutako hormekin... Ez diogu porturik ikusi.

 

Bideak ez du aparteko graziarik, itsasotik gertu arren, berdetasunak berak ere ez du joritasunik, ez da berde aberatsa, ez da berde mota aunitzekoa, monotono berdintsua baizik.

Letxuga- sail zabalak plastiko zuriz estaliak!.

Gasa landu, tratatu, bildu edo banatu egiten duen konplexu erraldoi bat itsasertzean.

Pinu mintegiak, hainbat.

 

Peterhead. Sarrera  bi morru luzek babesten dioten portu handia du, badia antzerakoa sortzen dute morruok, hori da portuaren babesgune. Portua bera, aurrekoaren antzeko labirintoa, egitura berdinekoa, morruak egin aurretik itsasoak bizi-bizi jotzen zuenekoa; lantoki erraldoi bat dirudi, dena da langilea eta aktibitatea bertan, ontziak ere asko dira, tamaina guztietakoak; trakets jiteko ingurua, narraz itxurakoa, inola ere ez atsegina, hau ez da igandezale begiluzeak edo turista ikusminak etorriko zaizkion portua, asteburuz etorri beharko genuke jakiteko.

Herria: Eraikin garaiak ditu kalediak, horma erabat leuneko etxeak, inolako irtentxo edo apainduriarik gabekoak. Herri biluzia, hotza. Kale zabal bat besterik ez da plaza bera ere, autoz beteta, inolako etxe dotore edo apaindurarik gabekoa. Langile hiria, itsas-langile pobreen hiria. Gidaliburuak aipatzen duen Town Hall edo udaletxea harrizko eraikin kaskartxoa da. Itsasgizon ospetsu batek berriz badu bere estatua, eliza aurrean, plaza gainean. Zutabea plazan, zutabearen gandor, lehoia, baina airea hatzaparka lez, atzeko hanken gainean, haserre: gizajoari armarria kendu diote erpe artetik, eta oinetan jarriz. Museoa du.

 

Etxarrira deitu dugu, Patxirekin hitz egin dugu: konortea kentzera adinako jipoia eman diote Unai Paroti kartzelan.

 

Hegoranzko itsasertzak ez du piperrik ez gatzik. Erabat higatua dago ingurua, harri pilak barreiatuta belarguneetan, utzitako gunea dirudi, zabortegi antza du. Tarteka bada labar eta bazter politik, baina orokorrean paisaia honek ez digu etxerako gogoa moteltzen, bertan luzatzeko konbidapenik eskaintzen. Agian nekatuegi gaude inguruaz gozatzeko.

 

Errepikakorra zaigu etxerako azken paisaia, ezberdina arren berdina, berria arren ezaguna. Galsoroak dira nagusi, brixt egiten dute koltza-sailek.

 

Ellon.  Behe solairuko etxeak bere lorategitxoarekin, betiko harrizko kaleak, gerran hildakoei monumentua plazan; zubi modernoak erabat jaten du kontra-kontra duen zubi zaharra ibai gainean.

 

Jadanik gure egin dugun lautada berdean bukatu dugu etxerakoa. Ugariak dira nekazal etxe solte harrizko grisak, berdegunean sakabanatuak, inguruko txabolateria ilun eta zikinkeriarik gabe.

 

Old Meldrum.  Ez diogu ezer apartekorik aurkitu.

 

“Gazteluen ibilbidea” omen inguru hau, baina ez dago, ez dugu ikusi behintzat, gaztelurik.

Gaur ez dugu hainbeste untxi zapaldu ikusi errepidean.

Zaldi hankaluze beltz fina etxaurreko larrean: jauzi-langak ere badira bertan, zaldia bera da ona, edo zaldi zale porrokatua da jabea.

Beti dago presente telefono kabina gorria lurralde berdean.

Zut dirauten elizatxo politak: kanpai-orratza dute eroritako elizek, dorre luzedun elizek ordea zut diraute.

Jeep militarra, militarrez ahanzten hasita geundenean.

 

Ez dugu pintada bakar bat ikusi orain arte Bretainia Handiaren erdia egin ondoren: beste era batera egiten dituzte salaketa, eskabide eta protestak, ez dago protestarik edo ezabatu egiten dituzte pintadaz egindakoak.

 

202 kilometro, ordeka eta itsasbazter berdetan itsas herri grisak bisitatuz.

 

Ortzadarra; kolorez jantzi zaigu zerua.

Erreka kontrara egin dut berriro arratsaldez, ur-lasterra, ur-hotsa eta neu geunden soilik berdegunearen erdian. Nork dio bakarrik nengoela!.

Zuria da kanpineko untxien buztan azpialdea. Berrogeitik gora zenbatu ditut zelaian arratsean. Gauean, iluntzear unean, nire presentziak izutu dituenean, ikuskizun bitxia ziren distira zuriak berdegunean jauzika norabide orotan.

Katu beltza handi batek egin du ihes gure etxatoi azpitik: agian katamotza zen, zelatan untxikumeren bat afaldu asmoz. Intziri bigunak entzun ditut gau beranduagoan oheko isiltasunean: katamotzak arrakasta izan du bere ehizan, gure etxatoi alboko untxi koadrilan tragedia izan da, naturaren gurpilak ez du errukirik izan.

 

“Lur bat haratago”. Joan Mari Irigoien.

* “Bizitza ametsa besterik ez baita... eta bidaia bat duk, beste bi ametsen artekoa”. Ametsa besterik ez da zenbait bidaia bizitzan, amets hutsa edo bizitza bihurturiko ametsa.

IPAR ITSASOA. Fort Bridge, St.Andrew, INGALATERRA: Berwick upon Tweed. Gupar

 

 

Maiatzaren 26a. Larunbata.  25.a - E:3.a

 

“Puskak biziz”.  Juanjo Olasagarre:

* “Ahanztura ilunaren uhinak bailiren / datoz bizitzak, / ahanztura ilunaren uhinak bailiren / badoaz”. Errealitate bihurtutako ametsak bailira datoz bidaiok, eta ahanztura gozo bihurtuta doaz.

* “Arrats gorri: / euria egin du eguerdian, / basoa, / ilun zegoen, / karrika hutsik, / etxea bare”. Funtsezkoa du eguraldia bidaiariak, funtsezkoa ingurua, funtsezkoa barren barea ere.

* “Egiak ideien munduan baino ez du balio. / Ziurtasunarekin nahiko da errealitatean. / Gutxi gura-beherakoarekin bizitzan”. Gutxi gora-beherakora  ere ez da heltzen turistaren  bizipena, egia bailitzan kontatzen badu ere ziurtasun osoz begiek ikusitakoa. Herri baten, naturaren beraren, bizitzak ihes egiten die turisten begiei. Herri baten azaleko mintza bera ere ez dute urratzen  turistaren begiek. Datu multzoaren lotura da bizitza, oso sakonean doan ura. Azaleko agerpenez gozatzea da turistaren xedea eta aukera.

 

Txantxangorria da inguruan begien ageriko hegazti bakarra, belarrien agerikoak, berriz, pila. Habia du nonbait txantxangorriak belartza gaineko adarretan: lau aldetara burua jiratu, adarretatik handik hona etengabeak egin ondoren desagertzen da.

Ez kanpina betetzeraino, baina bezero ugari sartu da astebururako kanpinera. Motorzaleak ditugu auzo herenegundik.

Bart euri-txirta egin zigun, eguna, aldiz, distiratsu esnatu zaigu. Portatzen da eguraldia ingelesekin asteburuetan.

 

 

IPAR ITSASOA

 

Ez zaigu aldatu lurraldearen jitea, paisaia, Ingalaterrakoaren antza du Edinburgoko inguru zabalak: ordeka zabalak, gari-sail, zuhaitz eta belartzez berdeak; koltzaz, berriz, hori. Behiak daude tarteka larrean. Ez da, ordea, ardirik. Ez da izurrite, ez debeku zigilurik. Ez digu harridurarik edo irrikarik jadanik sortarazten inguruak, ezaguna zaigulako, Ingalaterrakoaren antza baitu, baina atsegina da, dotore doa horregatik bidaia.

 

Herri eta etxez jositako ordeka zabala. Gris tristeak eta ilunak dira barnealdeko herriok, zarpeatutako horma ilunak teilatu beltzaren azpian, langile-herriak behar dute izan, esklabo modernoak pilatzeko eraikin merkeak, industrigune ugari dago. Itsasotik gertu egonik, badirudi eskoziarrek lur barrura begiratzen dutela, nekazari herriak dira itsasertzean arren. Neke eta kezka asko pairatzen duen nekazariaren herriak dirudite, erabat austero eta serioak. Baina ez ote aldi berean kontrabandista herria?. Film eta eleberriek sarri erabili dute kontrabando gaia itsasertz honetako herriak eta biztanleria girotzeko.

Otadiak aitatu behar ditugu berriro: erraldoi eta bizi horitzen dituzte esparru zabalak. Pagadi eta hariztiak badiren arren, pinua da nagusi. Gereziondo pila izan da une batez. Urrutira beti da mendi-lerroren bat lautada moztuz.

 

Fort Bridge.  Bi zubi dira: trenbidearena bata, burdinazko hiru konkor erraldoi, urrutitik bistaratzen zaizkigu zuhaitz arteko berdegunearen gainetik; errepidearen zubia da bestea, joan den gizaldiko erdialdean eraikia, 2.500 metroko luzea, ia bertaraino heldu arte ikusi ezin ditugun tantai eusle garaietako kableetatik zintzilikatuta. Zirraragarria da zubi-gainekoa, itsasadar zabala zeharkatzen du, oso garai, gure begien begiradapean utziz inguru osoa urrutirainoko zabaleran. Oinezkoek ere badute pasabide edo ibilbide zabala zubiko errepidearen alde bietan, badabiltza ibili ere turista jiteko gutxi batzuk, turistentzako amu dirudi zubiak.

Mapan agertzen ez den herri mordoa zeharkatzen dugu. Herri tristeen sentipena uzten digute etxe bakanak eta txukunak diren arren, bakoitza bere lorategitxoarekin; etxe zainduak baina ilunak, tristeak. Bizimodu gogorra erakusten duten herriak.

Tximinia bitxiak ikusi ditugu herritxo batean: formaz, luzexka hexagonalak batzuk, borobilak ohi denez beste  batzuk, baina arnasa hartzeko edo tiroa emateko tututxoekin alboetan.

 

Itsas kontrako herritxoz herritxo egin dugu bide luzea. Ibilbide erakargarria. Itsasgain goaz, badia zabalaren bestalde urrutia uneoro begietan, aurreko itsasertz eta itsas urdin azalaz gozatuz. Joan lasaia larrituko duen auto zaparradarik ere ez dabil. Merezi izan digu etortzeak. Zinez. Geratzeko tentazioa ematen duten herritxo lasai txukun zaindu atseginak dira. Giro alaiagoa darie harrizko ilunak arren, halako zerbait ezberdina dute, dela leiho inguru zurituak, dela etxe inguru dotore zainduagoak, dela teilatu-buelta edo teilape ertz pintatuak... itsas giroa dute, herri ondo-biziak dira, igandezalea edo igande-pasakoa dator hona lasaitasun bila. Teilatu gorriak ere sarriak dira zenbait herritan. Beste zenbait herritan portua ere iragartzen dute errepidean. Badira herri harroxkoak ere, etxeak eurak banakakoak, bakanak, bakoitza da bera, albokoarekin hormarik partekatu gabe. Eliza-dorreak eurak ere deigarriak dira, jite ezberdinekoak, berez moskote txaparroak, zabaltzaz bukatutako karratuak,  baina modaren batek edo ahalbide oparoagoak luzapena ezarri diena, luzapen koniko edo piramide motzak, behin ere ez orratz punta-luzeak.

 

Elie, St.Monans, Pittenweem, Anstruther... eta mapan agertzen ez den hainbat herri.

 

Herritxo orok du bere “Caravan Park”; hala deitzen diote Bretainia Handian kanpinari.

Badirudi S.Juan suak gertatzen ari direla: soro baten erdian traste zahar pila dago bilduta.

 

Crail. Harri-hesiak, bide luzean, harrizko zutabe  sendo zabalak dira sarrera-langak jartzeko eusleak, zutabe asko, ia berdinak denak, bitxiak eta bereziak ezer bitxi eta berezirik ez badute ere. Zerbait ezberdina hartzen dute baratze eta soroetan: hosto berde-ilun gazte zabalekoa mastrak dituzte, berdin izan daiteke arbia edo erremolatxa: badirudi herri honetako nekazariek bide berriak jorratzen ari direla nekazaritzan.

Gurekin daramagu itsasoa, urdin, eder, irlatxoek eteten dute badia erdian ur-gain zapala.

 

Bihurgune itsuak osatuz doa errepidea azken unean. Ingalaterran sartu ginenean deigarri izan zitzaizkigun erdiko marra zuriko argitxoak agertu dira hemen ere, gauez segurtasuna eman nahiz errepideari.

 

St. Andrews. Zinta hori batez  karratu bildutako badia baten sakonean agertu zaigu. Eliza-dorre pila ikusten zaizkio hurreratzean. Itsas kontra dago baina ez da itsasora begira bizi: konporta batez ixten zuten ibaia garai batean, agian maria gorako ibai-gune zabala portutxo jarraitzen zuen maria beheran ere; lur laua da, mariak asko egiten du behera,  zaila behar du izan inguru honetan portu bat sortzea; ontzitxo txiki batzuk daude gaur egun hondar lohian etzanda mariak gora noiz egingo kulunkatzeko zain, jostailuko belaontzi eta motortxoak dira, guti, nanoak.

Ez da itsas herria, ez da uda-herria, ez dago itsasertzean inolako muntaiarik, nahiz katedrala eta gaztelua itsasertzean dauden. Hiri barruan egiten da gaur egun bizimodua, lur barruko giroa du. Dendetan euretan ere ez da hondartzako saltoki girorik. Hiru kale nagusi ditu herriak, Hegokoa, Iparrekoa eta denda-kalea, Market Street, erdian; kale luze zabalak, bizi-biziak jendez eguerdian: bizipoza dario giroari. Giro bizia da herrian. Etxe bikainak ikusi ahal dira, harrizko ederrak, banan-banakoak; zoko eta pasabideetan sartzeak ere merezi du. Unibertsitateko patio erdian sekulako artea, zuhaitza, da ezuste atsegina. Tximinia-sinfonia da teilatueria, kontaezin ahala tximinia, gela bakoitzak bere beheko sua duela erakutsiz. Tarteka aurkituko duzu antzinako etxetxoren bat ere Ipar-kalean, itsasgainekoan alegia: arrantzale bizitoki jiteko etxetxo ilara luzea, lehen solairuko etxetxo zaparrote baxuak, kanpotik harrizko mailadia dutenak, eskailerapean berriz sotorako sarrera. Hegoaldeko kalean beti dirudi norabait heltzear zaudela, baina ez da sekula bukatzen, azkenez kale-sarrerako atera jotzen duzun arte; kale berean bestaldera begiratuz katedraleko dorreek eta teilatuetako gailurrek halako ikuspegi eta zilueta bitxia eskaintzen dute.  Harresi gotor batzuk ere badira: sendoak, gotorrak, ez oso garaiak, ez dakit zer inguratu edo babesteko jasoak.  Herrira sarreretako bat elizako sarrera izandakoa da: ate-gain gotiko zorrotzeko bi atek osatua, kanpokoa zena bata, eliza barrurakoa bestea, elizpea zeharkatuz sartzen gara beraz eki aldetik herrira, autoz noski. Gaztelutxoa itsasgaintxoan: txikia eta potxoloa. Erabat taxutu dute itsas ingurua, ibilbide atsegina bihurtu dute. Maria beheran itsaslabar luzeak geratzen zaizkio agerian dotore itsasoari, algaz jantzitako haitz luze etzanak, itsas usain sarkorra dariela.

Katedrala. Aipamen berezia behar du, hiriko altxorra, bisitaria dakarrena, gidaliburuetako izarretariko bat. Hondakin bitxiek osatzen dute, edozein ikuspegi edo ertzetik begiratzen duzula ere, are bitxiagoa, are deigarriagoa aurkituko dituzu hondakinok, zu zeu bilakatzen zara inguruaren partaide, inguruaren zati zara zu zeu, edonora zoazela ere hondakinotara, ikuspegi bila,joango zaizkizu begiak, hondakinon dotoreziak eta bitxikeriak liluratuta, erakarrita. Ez zara aspertzen, edozein inguruan edo edozein bazterretik lehengo haiek bera baina aldi berean ezberdinak aurkituko dituzu hondakinok. Abian jartzen dizu irudimena, halako giro sorgindua sortzen baitu. Esparru zabala da, erabat hilerri bihurtuta, hilobi artean gabiltza begiluze bisitari ugariok hil-lauza artean, belartza bigunean, hondakinoi so, harresietatik kanpo itsasgaineko pasealekuan gaita-jole gazteak bidaltzen digun soinu ezti baina era berean zorrotzak bilduta. Bitxietan bitxia, liluratuta eta ahozabal utzi gaitu. Dena da hondakina bertan, baina hondakin dotorea, liluragarria bere osotasunean. Fatxadak zutik dirau, mehe, lerden, forma bitxiak erakutsiz, zutik diraute abside eta gurutzadurako dorreen zatiak, zutik dirau kaperatxo baten hormak, baita zutik dirau ere kaperaren dorre karratu, neurriz kanpoko luze-garaiak. Bada monasterioaren horma eta arrasto gehiago, non hargin ezberdinek utzi zuten bakoitzak bere sinadura, bere marra propioa, harri bizian zizelatuta. Harrizko mahaiak dira sarri hilobien estalki edo gainekoa: hildakoen parrandetarako jarriak, ala hilobira bisitarien atsedenerako: hemen ere mozkortiek musean egiten ote hilerrian?.

Herri bitxia, etorriaz damutzen ez zarena. Bisitari pila datorkio, ez da harritzekoa, igande-pasarako leku aparta baita igandezaleentzat.

 

Auto pila doa  S.Ander aldera. Auto eta auto-karabana asko dabil errepideetan asteburuan.

Ezkontza-auto karabana luzea: lehenengo hiru autoak antzinako deskapotagarri muturluzeak dira, zinta zuriz dotoretuak

Zerri-granja batean belar-fardoz eginak daude zenbait txabola.

Padura edo hondartza-istinga ikaragarri zabala, lohi-lohi iluna, itsasadar batean.

 

Cupar. Herri serioaren itxura du. Herri ondo-biziarena. Herri aparta dirudi. Harrizko etxe ederrak, bitxiak batzuk, hauen artean eliza bat,  dorretxoa  du fatxada gaineko teilatu ertzean gaztelu bateko zelatariaren garita bailitzan. Zutabe mehe luzea, zutabearen puntan zalditxoa, bekokian orratza duela.

Cuparreko kalean behera oinez hara non motorzale taldea, bere jantzi koloretsuak soinean, kaskoa eskuan: herriaren jabe eginez datozen cowboy modernoak dirudite.

Itsasadartzat hartu dugu laku zabala, luzea eta urdina, baina lur barruan dago.

 

Goizeko zubi biek zirrara bera sartarazi digute etxera itzuleran.

Gailen eta gotor dager Edinburgoko gaztelua, ingurabidetik, oso urrutitik, begiratuta.

Musselburg-en, gure kanpin-herrian, ibai bazterreko belartzan etzanda dago jendea, bertan egiten ari dira zenbaitzuk eguerdi beranduko mokadua. Eguzkia agertu orduko etzaten dira ingelesak hurren duten belargunean. Belargune asko dute, belar trinkoko alfonbra diruditen sail zainduak. Agerikoa da belartzaren kultura Bretainia Handian, belartzak zaintzen ahalegintzen dira, baina erabiltzeko, bertan etzan edo esertzeko, eguerdiko mokadu orduan besterik ez bada.

Peralte izugarri pikea du hipodromoko pistako bihurgune batek, gehiago dirudi autoen pista: beti uste izan dut erabat lauak zirela zaldi lasterketako pistok.

 

240 kilometro, damurik gabekoak itsasertzetik, S. Anderrera.

 

Mukuru bete da gure Caravan Park, handia eta zabala den arren. Zergatik pilatzen da jendea hiri erraldoietan gero noiz ihes ahal izango bizi bada?. Jende nagusia da gehiena, heldua, edo ume txikidun bikoteak. Bada dendarik ere, gazteak dira dendadun bezero denak, eta esparru berean bilduak daude.

Herri oso bat da kanpina, badirudi bata bestearen gainean bizi garela, baina bakoitzak bere bizitza du, oso bakartia da bakoitza, bestearen hain hurbil egonik ere.

Larunbata izaki, futbol eguna: umeek jantzi dituzte futbolari kamisetak. Gauez ordea ez da partidu-hotsik entzuten telebistetan. Isil jartzen dute nonbait telebista, bezero-kideen errespetuz edo.

Gatzaga bat dago kanpin azpian, itsasertzean, itsasgainean baikaude, nahiz itsasoaz ia jabetu ere egiten ez bagara ere. Arratseko une batez itsutu egiten gintuen: itsutu egiten gintuen ispilu erraldoi distiratsuago ezina  bihurtu du gatz geruza eguzkiak. Egun orok du bere istant berezia: ispilu bihurtutako gatzagarena eta St.Andrewko katedralekoak izan dira gaurkoak.

 

“Lur bat haratago”. Joan Mari Irigoien:

* “Eta nola oroitarazi zidan Amsterdanek, bere kanalekin, Venezia”. Niri ez.

* “Egunerokotasunak ere bere usainak baititu”.  Ez da bi egun berdinik ibiltariarentzat.   

* “Zeren biderik gabe ez baitago ibiltzerik”. Ibiliaz bidea egiteko ere, non ibili izan behar da.

 

 

Maiatzaren 27a.  Igandea.  26.a – E:4.a

 

“Puskak biziz”. Juanjo Olasagarre.

* “Bizitzaz gaindi aritzeko joera hori / eternitatearen merkealdia baizik ez da”.  Idaztea, egunkari hau idaztea ere, hori bera litzake.

* “... eta abenturaren magia erakusten”. Bidaia orok erakusten du abenturaren magia, “legeak  agindutako betebeharrak  eskatzen”  duen hori hautsi eta “ohiturak eman eskubideak bere egiten ditu”-enaren arteko “mugarrietan” gabiltzan “mendebaleko gizakiok / bitartekaritzan gabiltza beti”.

* “Batetik bestera / bidean beti bidean”. Ibiltariaren funtsa eta patua. Hala ez izatera ez litzateke ibiltari edo bidaiari.

 

Gau umela bartkoa, euri zirinak ere ekin dio, baina hobetuz joan da eguna, aukerako arratsalde eguzkitsua geratzeraino.

Caravan Park pila dago iragarrita: takian-potian, errepideko edonon, dago iragarrita bat.

 

Kostaldea

Itsasoa izan dugu lehen ibilbideko lagun. Itsaso urdina genuen alde batera, mendi-muinoak estaltzen duen itsasoa bera bezain zabala den berdegune tontortsua bestaldean;gradu ezberdinetan sailkatutako berdetasuna. Ez ditugu aurkitu espero genituen kostaldeko herri zuri, edo gutxienez argiak; argi tristeak dira etxe argiak eurak ere. Ez dute erakargarritasun berezirik harkaitz gorriko labar perpendikularrek, itsasertzak beti duen apartekotasunetik at. Ihes egin diogu une batez  itsasbazterreko bideari, bidaia luzatuko zaigun beldurrez, lixiba baitugu arratsaldez kanpinean. Trenbidea izan dugu auzo, trena bera ere bidelagun tarte batez.

 

Dunbar. Hondartza eta turistagune deitzen dio gidaliburuak. Izan badu hondartza, baina ez du hondartza girorik, ingurua begiratuz behintzat. Portutxoa du bitxia, “portu zaharra” deitzen diotena, arrantzale portua: ontzi gutxi eta  txikiak ditu, motordun bateltxoak; portua bera da deigarria: sarrera estu bihurritua, nolabait itsaso haserretik babestu nahian edo sarrera erraztu beharrez; maria beheran portu-azpi dena da lokatza beltza; harri gorriz eraikia, bere aspaldikoan darrai, oso xume, oso etxeko, inork ukiturik ere egingo ez balio lez, inor beraz arduratuko ez balitz lez.; bada beste nasa bat aurrerago, ez zaio kanpoko moilarik ageri. Erdiko Kalea, herri barrenean,  zabala, bertan da harrizko etxe edo dorre aspaldikoa, begiratzeko bezain bitxia, bere atarian kaioekin jolasean ari den mutikoaren brontzezko irudia, bada beraz gertakizun edo kontakizun bereziren bat. Elizak: dorretxo estuek ematen diote jite estilizatua bata; luzexka, eta harri gorriko dorre karratu zapalak gotorleku itxura ematen dion bigarren bat bestea. Estu luzea da hondartza, hori argia, lur kontra,  harkaitzek ematen diote jarraipena itsasorantz, urik gabeko maria beheran biluzik bezala utziz hondartza.

 

Zementu fabrika: lur-zoroan dago harrobia, beherantz irekita, itsas kontrarago ezin.

Hondakinak besterik ez zaie geratzen iragartzen dituzten gaztelu eta abadiei, hondakin ospetsu ederrak, hori bai, baina hondakinak  hein batean.

Lautadan beti da errekatxo, ibai edo zubiren bat begiak eta bidaia alegeratzeko.

Itsas zoru oro da harkaitz maria beheran.

 

 

INGALATERRA

Ez da nabarmentzeko ezer berririk, ezta etxerakoan beste bidetik muga zeharkatzen dugunean ere, lurraldeak bere lautada berde berdinean dirau. Muga honetan ez zen lehen sarrerako bidetik izan genuen aldats gaineko muga, ikuspegi eta lurralde berria girotzeko gaita-jolerik. Poztu gara hartu genuen beste errepide hura hartuaz.

Lurralde eta herrialde hau ingeles eta eskoziarren arteko borroka eta liskar-gune izan zen, orain batzuen eskuetan bihar besteenetan.

 

Berwick upon Tweed. Herri koskortua, ezin igarri plaza ala kalea den udaletxe aurretik sarrera arterako gunea. Ranpart-ak, harresiak, dira hiriko altxorra: izugarrizko hormatzar gotorrak, zabalak eta luzeak, muna erraldoiak hiria itsaso aldetik babesten dutenak, hormek eutsitako munak, erabat gotortu eta zulogunez betetako azpiekin; sekulako defentsak; deigarriena egin zaigu ingurune osoa bihurtu dutela ibilbide eta berdegune: bide-gorriak, harresi gaineko behatoki diren eserlekuak, futbolzelaiak, golf-zelaiak... ordu-pasarako sekulako parajea sortu dute. Harrizko eraikin ugari da, jauntxo-herria izan zela taxua ematen diote herriari. Elizak,  hainbat, badira  sinesmen ezberdineko lau ehun metroren barruan, beraien artean Holy Trinity aitatu behar: Cromwell-en garaian jasotako bakarrenetarikoa omen; egitura berezia du kanpotik: barruko 3 nabeak nabarmentzen zaizkio, askoz garaiagoa baita erdiko zatia, albokoak tejabana gehigarriak bailiran; barruak ez du ezer berririk eskaintzen, bankuteria ezik, ilara bakoitza erabat gordea eta hertsia dago; organo pintatua, bitxikeria da, baita presbiteriora ageri zaizkion tutueria nanoa ere; zurezko leuna da sabaia, apainduriarik gabekoa. Eliza inguratuz hil-lauza basoa berdegunean berezi, harrizko kutxatzarrak dira deigarriak, airean daude. Udaletxea: ederra, zutabe eta dorre lirainekin; irekia du atzealdeko azpia, zutabe ugarirekin, Venezia lurraldeko logiak gogarazten dizkigute. Itsasertz atsegina du, portua ere aitatzen du gidaliburuak, baina ibaiaren itsasoratzea babesten duen morrua besterik ez dugu ikusi ahal izan: hondartza eta maria beherako lokatza erditik doa ibaia sigi-sagan,  agian ibaian gora lur barrurago dago ontzien gorde-gunea. Hondartza, ez du hondartza-girorik duen aztarrenik, herritik urruti dago, hondartza luze eta argiak ageri dira: nork daki herritik kanpoko etxeteria berrietako jendeak darabiltzan hondartzok. Baratzak ere aitatu behar: sail txikiak dira osotasun bat osatuz, sail bakoitzak bere txabolatxoa du, zenbaitek teilatuko ura jasotzen du; iluna da lurra, ia beltza, erabat fina, harea edo hondarra bailitzan; denetik dago baratzotan, erretura usaina hartu dut, bidoietan erretzen dute belarra, arnasbide edo ke-ihesbide tutua duten estalkiz estalitako bidoiak.

Denda asko dago zabalik igandea izanik ere, erruz dabil jendea kaleetan, igandezale bisitari ugari datorkio. Izan bada gaur bezalako egun eguzkitsu batean ordu-pasa etortzeko herria, harresietan paseatuz  zenbait ordu egiteko herria.

Ibilaldi atsegina izan da, izozkia gozatuz, zati bat.

 

Bageneramatzan pare bat egun ejertzitoaren aztarnarik gabe, baina gaur hiri honetan egin dugu topo berriro berarekin: hiriaren ia erdian dute kuartela, patioan ari ziren instrukzioan emakumezkoa zutela buru.

 

Lautada berdea. Goietatik goazenez mende hartzen dugu ordeka mugagabea. Izugarri deigarria eta atsegina. Koltza sail erraldoiek horitzen dute lurralde berdea. Izugarri atsegina da ibilbidea.

 

ESKOZIA

Kartel xume batek iragarri digu Eskozian ginela.

Azkonarrak zeharkatu digu errepidea, azpialde iletsuaz galipot zorua garbitzen bezala, arin eta luze, autoon beldurrez bezala.

Bada xehetasun deigarririk: ibai, errekatxo, zubitxo... Pagoz eginikoak dira zenbait hesi, egoki eta artez moztutako pagoxkak, hesi dotore apartak, halakoak dira inguru honetako ia hesi denak, elorriz eginikorik ere ba da; pagoa eta elorria tartekatuta daude zenbait unetan, hesi dotore, sendo eta trinkoa egiten dute.

Goxo doa etxerakoa Guridi eta Usandizagaren musika entzunez. Tarteka etxe eta granja harrizko dotoreak ikusi ahal ditugu, patio karratua duen sekulako bat tartean, baina tristeak dira granja gehienok, ilunak, inguruko horma leun batez gordeak, ez balkoi,  ez behe-leiho.

 

Duns. Kolorez eta egituraz alegerak dira etxeak. Zaldiak larrean: tarte honetako animalia bakarrak.

 

Izurritearen bidea.  Durhan inguruko lurraldetik ezaguna zaigun errealitate gordin berarekin aurkitu gara kilometrotako bide luzean: izurriteak hertsi dituen larre, granja, desinfekzio guneak, errepide moztuak, oinezkoentzako debekuak... Bada tarteka artalderen bat edo behi aldraren bat larrean. Izurritearen presentzia nabarmenak kizkurtu egiten digu bihotza: ze tragedia nekazal etxeotan. Lur barruan galdutako lurraldea da, mapan agertu ere egiten ez diren errepideetatik goaz, mapan arraia zuririk ere merezi ez duten errepideetatik, herri-bide estuetatik. Paisaia aparta da izan, ibilbidea, atsegina; gora eta behera goaz, bihurgunez bihurgune berdegune paregabean. Oraingoz aurkitu dugun urtegia, ez da horma handia berea, ez da zabala ere, baina bai luzea: ezuste bitxia gertatu zaigu mendiarte berde honetan.

 

Basamortua. Gora behera hasi da errepidea, mendi-muino artean sartu gara ondoren, jarraian tontor leunen artean, tontorrak gero eta garaiagoak bilakatzen dira, oso garaiak ikusten ditugu urrutikoak. Baina ez da zuhaitzik, ezta  bat bera ere, txilar ilunak hartzen du mendi-zoroa osoki, belartza arrea bailitzan, mendi-zoru ia osoa da iluna eta latza. Hauek ote goialdeetan zain ditugun mortuak?. Zirraragarria da ikuskizuna gure begientzat. Belartza batean,txila-sail baten azpialdean errekatxo baten iturri den  ur-aho oparo bizia jaiotzen da. Inguru berezia. Gainez gain goaz errepidean ikuspegia bitxia beti begirada pean.

Animaliak kikildu eta atzerazteko errepide zoruko burdina-sareak jarriak daude, animaliarik ez bada ere gaurkoz, animalia lekua da hau izan. Sakanako eta Urbasako errepidera esportatu zuten asmakizuna, zaldi eta behiteriak alde egin ez zezan, errepidea pasoa galarazteko teknika, ez dirudien arren, muga eta hesi zapalak.

Sekulako ikuskizuna agertu zaigu une batez, behatoki apartekoa bilakatu zaigu eremua: Edinburgo aurreko badia eta lurraldea, ikuskizun ederra. Mendiaren beste aldera egin dugu, itsasalderako dena, begi-bistak hartzen duen zabalera oro da txilar -sail iluna.

 

Beherantz, %17ko pikeak ditu errepideak hainbat aldiz. Gorabehera etengabeak ondoren, autoentzako txirrista dirudi errepideak, feriako ibilbidea da hau.

 

Griford. Zuriz pintatutako herria, zuriz daude etxe gehienak, zenbait kale osoki zuriak dira. Elkarri lotutako etxe txikitxo alaiez osatutako herria. Herri alegera.

 

Ordekan sartu gara azkenik: hesi berdeak,  haritz, pago, elorri-hesiak, lurraldeko sail ezberdinak edo jabetzak mugatuz, banatuz.

 

103 kilometro, ibilbide arraz ezberdinetan.

 

Kanpinean diraute etxatoi gehienek: galdetu dugu ia bihar jai duten, auskalo zein Basko astelehen ohituraz. Urteko bankarien jaieguna omen biharkoa, Maiatzaren lehen astelehena izaki. Beraz banketxetako bulegari eta langileek bete dute caravan park hau asteburuan, ondo-biziak datoz beraz hotel herrikoiotara.

Afaldu goiz afaltzen dute ingelesek kanpinean, 12etarako mokadu bat jaten ari dira, gosaldu aldiz ez ditugu goiz gosaltzen ikusten.

Gazte bikote holandarra dugu kanpinean. Ezin zuten huts egin holandarrek. Ez dira agertu oraindik jubilatuak, Ekainean izanen ditugu kanpin-kide edonon.

 

“Lur bat haratago”. Joan Mari Irigoien:

* “Utopia, hitzak dioen bezala, nehon ez dagoen lurraldea duk...”. Ameslariekin topo egiten duzu bidaiotan, Londresko manifa edo Newcastle-leko animalien aldeko taldekoak adibidez, baina egia da ez dela utopia-lurralderik, irudimenetik  edo nahimenetik at,gizakiak eta ekonomiak kolpatu edo menderatutako gizartea soilik.

* “Libertatea lur bat duk, bai, baina egun oroz konkistatu eta irabazi beharra dagoena”. Libertatea eta askatasuna lotzen ditugu sarri euskaldunok, lur konkretu batean kokatzen ditugu askatasuna eta askatasunean bizi nahi dugun libertatea. Eta egurtu egiten gaituzte inkisidore modernoek sorgin-ehiza itsuan. Gabiltzan eta goazen herri orotan askatasuna lortzearren izaniko ahaleginen museo eta kontakizun franko aurkitzen dugu, harro herri bakoitza izan dituen gerra odoltsuengatik. Guri ostera debekatu nahi digute Euskal Herria Burujabe Utopia. Ametsa bera ere ukatzen digute.

HERRIALDE ETA HERRIAK

 

* LOWLAND. Jedburch, Dalkeith.

* EKIALDEA. Edinburgo, Masselburg, Portobello.

* IPAR ITSASOA.  Fort Bridge, Crall, St,Andrew, Elie, St.Monans, Pittenweem, Anstruther ... , Gupar,Duns, Criford.

* KOSTALDEA: Dunbar, Huhtly, Perth.

* ABERDEENSHIRE – MORAY EBERDEEN. Aberdeen, Averchirles, Macduff, Banff.

* MORAY COUNTRY. Cullen, Fochavers, Elgin, Rothes, Dufftown, Huntly, Rhynie, Mossat, Aboyne, Banchory, Aberdeen, Alford, Turrif, Rosenhearty, Sandhaven, Frasenburg, Inverallochy, St. Combs, Peterhead, Ellon, Old Heldrum.

* HIGHLAND. IPAR ITSASOA. Nairn, Invernes, Bonar Bridge, Rosehall, Ledmore.

* ATLANTIKOA. Ullapol, Laide, Gairloch, Locho Mare lakua,

* IPAR ITSASOA. Garve, Strathpeffer, Contin, Dingwal.

* BEHE eta GOI BAILARAK-ATLANTIKO ISURIALDEA. Laxford Bridge, Durnes-Diunarais, Laid-Leatajai

* IPAR ITSASO ISURIALDEA. Altnaharra, Crack, Lairg,  Bonard Bridge, Arcay

* Golspie, Brora, Gelmsdale

* GOIBAILARETARA. MENDI-BAILARA. Kimbrace.

* ITSASLDEA. Reay, Thurso, Dunet, Mey, Gilis, Huna, John O´Groats, Duncanby Head, 

* IIPAR ITSASOA. Geiss-Reisss, Wick, Tain, Dornoch.

* UBIDEA-LAKUAK. Lochend, Loch Ness, Drumnadroch, Invermorriston,Fort August, Spean Bridge, Glen Finnan, Arisaig, Mallaig, Corran, Fort William. ATLANTIKOA

* Losch lochy, GLEN ALBYIN, GLEN MORE, Witebridg, Fover, Kinguise, Newtonmore, Lagga, Laggan lakua, Roby Birdg, Inverroiy, Spean Bridge.

* Glengarry, EileanDonan gaztelua, Dornie, Kile of Loch Alsh, HEBRIDAK-SKYE IRLAK, Raasay, Portree, Sligacuan, Loch Oich.

* Connel, Oban, Arduain, Kilimartin,Lochgilphead, Invegaray, Loch Fine, Damally, Arinabea, Tyndrun, Glencoe.

* GLEN NEVIS-NEVIS BAILARA

* GOIBAILARA. STIRLING KONDERRIA. Loch Lomond. Tarbet.  Glasgou, Agington.

 

Maiatzaren 24a.   Osteguna.  23.a – E:1.a

 

“Puskak biziz”. Juanjo Olasagarre:

* “Bizitza oso prozesu bitxia duzue / baina izugarri zikintzen du, badakizue”. Harat-honat ibilietan, garbiketa lanak eta zakar arazoak medio, kanpinean ikusi ahal da zenbateraino zikintzen dugun bizitzan. Beste barne zikintze hori, detektazailagoa da baina bestea baina kiratsagoa.

* “En fin, ez legokeela gaizki / beste alde hau / atzean utzitakoengatik ez balitz”. Atzean utziko duguna dugu beti gurekin gizakiok. Beraz duguna bizi!.

* “Zergatiez jakintsuak arduratzen dira / baina oraindik, ez dute zergatirik argitu”. Zenbait zergati zergatik ez argitzearen zergatia herriak argitu du.

* “Hona dantza astun eta dorpe bezala ohitura”. Bidaiok arindu eta eteten dute  urteko ohitura. Bidaia bera ohitura bihurtzen ez zaigun heinean. Horregatik luzeran zein maiztasunean neurriz egin behar dira bidaiak.

* “Bizitza ezarri zidaten gero exilioa legez”. Bidaiak badu deserriaren ukitua. Baina bidaiak borondatezkoa behar du izan, aldi laburrekoa eta askatzailea.

 

Behe-laino pean esnatu gara, ihintzez bustiak inguruak. Ageriko lorratz berdea uzten dute nire oinek, bidezidor berdea belartza jorian, zelai zabalean zehar.

 

Kanpin eta herrialde aldaketa eguna gaurkoa. Eskozia dugu helburu.

8ak eta erdietan atera gara, ezinezkoa egiten digu behe-lainoak inguruaz gozatzea. Nortunbria benetan da gaur goizez Ipar ainubea edo hezea. Badirudi ezkutatu eta ukatu nahi digula bere edertasuna naturak. Baina egun eguzkitsua izanen dugun itxaropenez ekiten diogu ibiliari, eta eguzkiak ez digu hutsik egin lasterrera.

Gorostia pinu artean, kanpineko basoan zein bideko hainbat basotan: agian hariztiak izanak dira gaurko pinudiok, Etxarriko basokoen joera bera badute behintzat hemengo naturaren legeek.

Eskoziako mugaraino izanen ditugu lagun gordinak larreetara eta ibilbideetara ez sartzeko zigilu-debekuak, nahiz ez azken bi egunetan bezain ugariak eta zorrotzak.

Hara non kanpinetik irteeran lehen eguneko jeep eta militar gidari bera; plastikozko zenbait poltsa eman dizkio errepide bazterrean zain zuen nekazariak: azterketarako nolabaiteko laginak dira nonbait, eta militarrok izurritearen inguruko kontrol lanetan dabiltza.

“75 istripu 3 urtean inguru honetan” hala dio errepide bazterreko oharrak. Badira hemen ere gidari arduragabeak.

Toboganez tobogan, egin dugu bidaia osoa, gora-behera ikaragarri pikoetan; ez zaio zulogune eta beheranzkoari berandura arte igartzen, beraz ezuste ikaragarriak hartzen ditugu autoak bestaldetik  goranzkoan tontorrera heltzean, ezuste ikaragarriak ematen baitizkizu, bat batean gainean dituzunean ikusten dituzu-eta soilik.  Harresiak jaso dituzte hemen nekazariek, lursailak banatzeko edo babesteko, errepidea bera ere bi harresi ilaren barruan estututa doa. Ez ote ziren nekazariak Adrianoren harresiko harri pilatuez baliatu beraien hesion pilaketarako?. Non harrobi erosoagorik!. Hiru maila edo estaian eginak daude hesiok, egitura ezberdin batez: bi lauza ilara edo harri zabalago sartzen dituzte zabalera osoan, planoan, ertz estua kanpora ateratzen dela, arraia antzerako bat marraztuz, honen gainean harriak pilatzen dituzte azken ilarako ertzak gorantz daudelarik, puntazorrotz, ez dakigu kanpoko lapurrei sarrera zailtzeko edo barruko haziendari gainetik egitea galarazteko. Edo bietarako.

Berdindu egiten da tarteka lurraldea, baina mendi-muinoz gorabeheratsua izaten jarraitzen du, izugarrizko pendizek diraute errepidean,  hor diraute larreek, diraute ere animaliek, baina batez ere diraute larre berde animaliarik gabeko mortuek.

Paisaiaz bete-betean gozatzea ahalbideratu digu halakoren batean eguzkiak.

Bi astotxo filosofatzen larrean, sukarrari buruz seguru aski, albaiteroei entzundakoak hausnartzen kezkati.

 

Kilometro luzeetan Eskoziako mugara arte luzatuko zaigun Natura-gune batean sartu gara: mndi-bizkar leunak dira, tarteka berde joria, berdetasun ikaragarri erakargarria, ez da bertan ia zuhaitz bakar bat bera ere, geroago mendia bihurtzen zaigu laua, tarteka belar latzeko sailak, istinga antzerakoak, ur askokoak edo istingek eragindakoak, azken zatian pinudi bilakatuko dira mendiok; baserri, nekazal-etxe gutxi, han-hemenka bada haziendarik, buru bat bera ikusi gabe eginen dugu gero hurrengo joanaldia. Mortu itxura ere hartu du une batez natura-guneak. Izurritearen zantzuak diraute oraindik.

 

Dotoretasunik gabeko herri arreak, herri austeroak, bizimolde gordinean gauzatutako herri harrizkoak, bizitzari gogor egin beharrez harri puskaz jasotako herriak eta etxeak. Herritxoak diruditen nekazal guneak, batasun bat borobilduz: etxea zerbitzu-eraikinez inguratuta, sendo itxurako harrizkoak denak, bunker edo gotorlekua antzo.

Harrizko eskorta borobila, konpasarekin egina lez berdin-berdintasunez deigarria, txukuna, iluna, gaztelu baten gotorlekua irudi. Ez du zerikusirik gureetako kareharrizko eskorta latz era biziekin.

Pinudi batean uso-paseko postu peto-petoa dirudiena, baina sakelako telefonoen antena bide-emailea da, berrien eta elkarrizketen paseko postua, uso mezularien ordez uhin-mezulariak bideratu eta kontrolatzen dituena.

Begi txiki baina gorputz sendoko gaztelu baten hondakinak, zubitxo xarmantak errekastoen gainetik, zalditegi bat jauzietarako langekin belartza berdean... begien gozamen izpiak.

 

Otterburn. Errotak iragartzen dituzte ikusgai. Badut erroton ikusmina, baina ezinezkoa zaigu gaurko bidaian.

 

Errekatxoek ematen diote bizitasuna eta xarma bailarei, tarteka haltz ilarek marrazten digute errekatxoa marra ilunez. Une honetan daude orritzen haltzok, lotsati bezala, arrasto berdexka argia erakutsiz adarrok.

Lurralde osoa da jadanik pinudi, borobil garaiak dira, Kalamua mendiaren tankera hartzen diet. Laku garden luzea eta dotorea. Ez dago, ordea, aisia-gune bihurtuta: bere horretan gorde nahi izan dute edo urrutiegi dago igandezaleentzat. Urbiako gainaldearen tankera bera du une luze batez inguruak, Aizkorriko haitzak falta zaizkio: berdegune leuna, artaldeak... Aukera apartak  oinezkoentzat, ibiltarientzat, mendizaleentzat.

 

Aldats baten hegian dago muga, aldats piko batek egiten du bertan gailur. Aparkaleku bat eta harkaitz handi bat, Scotland diote hizki zuriek  alde baten eta England  bestean. Bere babesean, haize hotzetik gordez eskoziar jantzitako gaita-jole batek eman digu ongietorria gaita soinuz. Ikuspegi paregabea eskaini digu lehen unetik tokiak, gaita soinuz bilduz, eguzkitan lurraldea berdeago eta sona bera ozenago zitzaigun.

Lurralde menditsu leuna dager Eskozia tontor horretatik begiratuta, berde-berdea, berde joria, udaberriko berde gaztea, berdegune zabala, baso ugariek edertuta. Lurralde menditsua ikuste da, mendizerra garaiaren aho zorrotzek mozten dute urrunean zeru-marra osoa. Gandu punttuz lausotua.

S, Andresen eta S. Jorgeren gurutzeekin egina dirudi mugan ikusi dugun eskoziarren bandera edo armarria.

 

Gaztelaniaz ere badator mugan jarritako ezkerretik gidatzeko aholkua errepide ertzean.

Gora-behera asko du lurraldeak, errepideak ere ondorioz. Belarra, garia eta koltza dira soroetako emariak. Ugariak dira baso-kaskoak, pagadiak batez ere, baina aldatu egin da zuhaitzon ikuspegia eta kokagunea: zelaietan barreiatuta daude pago sendo ederrak, bakan baina aldi berean ugari, jauntxo baten gazteluko parkearen jitea ematen diete belartza eta soroei.  Badira haritzak ere, berdintsu barreiatuta. Mendi pendizak tarteka, haitz mutur labarrak, ibaiak, errekatxoak, zubiak... xarma dario lurraldeari, jite ezberdina hartu du inguruak.

Ez dago herri handirik, ezta ezpel hesirik ere, zuhaitz ilarak dira sail ezberdinen muga. Zuhaitz arteko etxe edo jauregi ilunek misterio kutsua ematen diote inguruari, bere arbelezko horma eta teilatu beltzekin. Gaztelu ugari dago iragarrita, ia herri orok du bere gaztelua erakusteko.

Mendi-zuloz mendi-zulo doa errepidea, gora-behera pikoetan. Ustekabeko agerpenak kontrabideko autoak aldats gainetan. Ez dugu ikusten ere errepidearen barrena hegitik behera hartzean. Zirraragarria zaigu.

 

Hizkuntza propioa du Eskoziak, gaelikoa, baina oraingoz ez da errepideko iragarki eta norabideetan ageri.

 

Jedburch. Monasterio edo eliza gotiko baten sekulako hondakinak agertzen zaizkio bidaiariari; lau horma besterik ez dira izan, baina sekulako gotiko eder garaia da, arkuteria bikaina nabarmenago ageri da zeruaren aurrez-aurre. Hiru arkuko zubi potxoloa, eliza, etxeak, berdegunea ... herri osoa da erakargarria, ongietorri agurra eman digun Eskoziako lehen herri aparta egokiak.

 

Ingalaterrako etxeak begietan oraindik, beste itxura bat eskaintzen digute herriok: harrizko arre ilunak izanik ere, alegerak dira, harrizkoak baina argiak, zuritasun ukitu zabalak nabarmentzen zaizkie. Eguraldi ederrak badu gaur eragina gure sentipen eta balorapen baikorrean.

Badira gaur egungo granjak, latorri iluneko kortak, inguru zatar zikinez bilduta: hemen ere nekazariek ez dute txukunkerietako kulturarik edo girorik edo baldintzarik. Larre lurrak dira izan, baina ez da haziendarik larrean, ezta ere izurriteak eragindako debekurik ere, ez inolako gaitzaren ezaugarririk. Baina Dalkeith herrian iragartzen zuten kanpinera hurreratu garenean izurritearen aurkako auto zein oinezkoentzako desinfekzio-pasabidea.

 

Tontor borobil pikeak dakusagu urrutitik, otadi erraldoi loratuek horiz marrazten dituzte magalak. Bide-zubi luze garai bat, estuagatik edo koloreagatik are deigarriagoa: nagusi koadrila doa zubi ingurutik, oinez, praka motzez, ibiltari tankeran, nekatu itxuran.

Tarteka zabalagoa, tarteka estuagoa, baina dena da erreka-zulo; alboak, aldiz, mendi-magal pikoak. Nortasuna ematen diote lurraldeari pago eta haritz lerdenek, izan ditugu bi zuhaitz handi zelai erdian, orri gorri-gorrikoak, ezezagunak guretzat, baina benetan deigarriak.

Herri apainak, inguru idilikoa, xarma gehitzen diete errekatxoek. Orban grisa da herri bakoitza, arbel belztura gunea magal berdean. Herri dotoreak dira, jauntxo jauregiak dirudite bertako etxeek. Antzinako herriak, herri ezberdinak: solairu bateko etxeak, harri konbinaketa edo nahastura  bitxikoak, ezberdinak, bereziak: kolore ezberdineko harrikoak dira leiho zein ate bueltak, honek alaitasuna eta bizitasuna ematen diote etxeoi: beste bizipoz eta umorea behar dute izan hemengo biztanleek.

Zentral eolikoa, haize-orratz beteriko gune zabala, beso luzeok, baina, ez daude hegian lerrotuta, belar-gune zabal lauan barreiatuta baizik. Beraien artetik goaz, mendia zeharkatuz.

Une batez mendi berdeko magalean korrika doazen kolore ezberdinetako begiak dirudite autoek, halako ikusteko efektu bitxia sortarazten dute.

 

Laua da Edinburgo ingurua. Hiriaren albo batean, hiritik bertan, menditzar bat altxatzen da, hori zen urrutitik ikusi dugun mendia, bere magalekoak dira horigune bizi erraldoiak. Hiriburuko kaleetan oinez, North Briget-tik ere aurrez-aurre izan ditugu otadi-malda horiok.

Bagenekien ez zela erraza izanen kanpinera bidea, ez da izan, ez. Azken bidegurutze borobilean ez zegoen espero genuen errepide-zenbakirik, ezta behar genuen herri-izenik, ezta nahi genuen norabiderik. Auzo erraldoietako kale-artean sartu gara, kale-nahasmen eta zirkulazio-zorabioan. Gure senak atera gaitu onik. Ernegatu ere ez dugu egin, ez baita izan gure hanka-sartzea.

 

 

EKIALDEA

 

Kanpina. Belardi aparta, txukuna eta aratza, egontoki erosoa. Inor guti dago gure gunean, ia bakarrik gaude.

 

Edinburgo. Etorri, begiratu eta ikusi. Iragan loriatuko hiria. Eraikinez, monumentuez, zehatzago jabetu nahi baduzu, gidaliburua irakurri edo planoa hartu eta ibili. Hiri handia, eraikin handiekin. Handia ez ezik, jendetsua, eta beltza. Ezeroso sentitu naiz, eraikin moderno eder eta herri bizi-biziez bilduta arren. Ez du xarmarik, agian badu, baina beste era bateko xarma. Ez zait liluragarria. Antzinakoa da erdigunea, izugarri zabala: bera da, batez ere, bisita merezi duena. Nortasun handiko hiria: sekulako eraikinak ditu, apartak, han-hemenka, denean. Belztuak daude eraikin asko eta asko, agian alde zaharreko gehienak, ez dago nonbait hiriari aurpegia garbitzeko diru nahikorik, agian itxura hori bera utzi nahi diote: urteen eragina ala kutsadura?, ez dakigu. Maila, plano edo goiera ezberdinetan doaz kaleak sarri, bata goian eta bestea gainean behekoa zeharkatuz, ez dakigu zergatik edo nola diseinatutako kaleetan, ez dakigu lurrak inposatutako trazaketan ala arkitektoaren burutapenez.

North Brige, zubi zabal ederrak lotzen du zaharra auzo berri batekin, geltoki eta berdegunearen gainetik. Princes kaleak merezi du ibilia, eraikin ederrak ikusiz, Sccott idazlearen monumentua begiratuz: sekulakoa edertasunez eta belzturaz; kale honetatik dager goian, sekulakoa, hiriko gaztelua: gotorleku erraldoi eta beltza labar erraldoien gainean, gotor eta sendo, herri bat  da bera soilik. Tren-geltoki erraldoia Princes kalearen barrenean, berdegune atsegina da bere jarraipena; kalera bultzatu ditu eguzki epelak herritarrak, belartzako goxotasunera, erabat jendez beteta dago bankuteria oparoa, edo belartzan pilaka etzanda, eguzki eta  bero gose; belarra den edozein esparru da on eguzkitan luze etzan edo eseri eta irakurtzeko. South Brigge kalean bertan, eraikin klasikoz osatua, Unibertsitatea, fatxada klasiko ederra, patio izugarri zabala kalera daraman sarrera zabal garaiaren barrenean. Kale berean edo bertatik gertu, kultura-gune eta antzokia den fatxada modernoa erabat kristalezko fatxadarekin, deigarria. Eliza-dorre pila nabarmentzen dira, denen artean St. Giles-ena da erabat bitxia.

Erruz dabil jendea, izugarri ugaria da turista ere. Gaita-jolea ari da puzka gaitari, taxuz eskoziar jantzita, gaztea da, ez du beste bizibiderik edo etekin oparoa ateratzen dio bere puzketari: turistek eten gabe ateratzen dute argazkia bera alboan dutela, baina bat bera ez dut ikusi sosik uzten.

Taxiak, Londreskoen tankerakoak, bertako ingeles petoak.

Zarata, zarata, zarata... auto-autobusena ez bada kaleko berrikuntzen lanena: durundia belarrietan atera gara alde zaharretik.

 

Bi orduko ibilia egin diogu, azaletik bederen hiria ezagutu asmoz: merezi izan digu. Autoz joan gatzaio, kaleetako nahasmen eta eromenen bizienean murgilduz: ez gaitu erotu, onik atera gara.

 

Musselburg. Kanpina kokatua dagoen herria, hiriburutik ia bertan. Itsas kontra, itsasoaren paralelo, baina ez zaio itsasoaren hurbiltasunik nabari, ez itsas gorarik kaleetan: lur hotzak dira hauek, hotzagoa ura, eguzkiak ez du astintzen, beraz itsasoak ez du tirarik herritarrentzat. Hipodromoa du, esparru erabat luze eta zabala, langadi zuriez sailkatua. Puertotxoa ere badu, moila soila besterik ez da. Kanpin alboan meategi museo bat. Bizi-bizia dago herria bera, etxe ederreko harrizko etxeko kaledi ederra. Udaletxea behar duen dorre eta mailadi ederreko eraikin bat  nabarmentzen da, baita bi eliza dorre ere, zorrotz deigarria bata, burumotza bestea. Plaza behar duen kale zabala.

 

210 kilometro, Eskoziara ekarri gaituztenak.

 

Untxiak ditugu kanpin-zelaiko kide: zuriak, beltzak eta marroixkak, hor dabiltza lasaitasun paregabean.

Pago-hesiek banatzen dituzte esparru ezberdinak, artez eta txukun moztuak, oso dotore, orri bigunez ingurua leunduz.

Natura-gunea dirudien esparru honetan gogoratu naiz hain bortizki begiak jo zizkidan tximinia erraldoiaz, kutsadura eragiten dudala bonbilla piztu  ohi dudan bakoitzean otu zait. Globalizazioa honetan ere!.

 

“Lur bat haratago”. Joan Mari Irigoien:

“Neuri, aldiz, gorputza eri izan dudan bakoitzean edo zigortu izan dudan bakoitzean, erori izan zait anima, erori izan zait animoa”. Bidaietan berehala ikasi ohi den lezionea: ondo tratatu behar dela gorputza, handik hona ibiltzera behartu behar badugu gero. Jana eta atsedena, horren ondorioz datoz ibiltzeko kemena, ahalmena eta ilusioa. Bestela pott egingo dizu eta etxera erretiratzen zara ia ezertaz gozatu gabe, jakin-minik ase gabe, ikusminik ere ez duelako gorputz flakoak.

 

 

Maiatzaren 25a.   Ostirala.  24.a – E:2.a

 

“Puskak biziz”. Juanjo Olasagarre:

* “Abertzale marxista utzi gintuan / ...  Merkealditan paratu ditek utopia ...”. Bidaiotako ikuspegi azalekoak dira gureak, baina merkealditan daudela utopiak dirudi herri orotan:beharko du irtenbideren bat gizarte erotu honek, irtenbide logikoagorik gutxienez, ez ote du ba zentzuak jadanik lekurik gure artean?. Marxismoak ez du oraindik ordezkorik gizarte sozialdemokrata liberal globalean.

* “Ez nazatela egin berriz euskaldun”.  Ez diat ba nik inbidiarik ingeles eta eskoziarroi. Ilargian bizi nahi ez dudanez, nadin euskaldun, harro gainera, euskaldunon poemako ziztrinkeria guziekin ere.

 

Jostari ari dira belartzan untxiak, bi mikak eskaini digute urrutitxo bere presentzia,  bi mokokada belarrean jo eta joan zaigu leiho aurretxoan bisitari izan dugun txantxangorria. Txori-kanta ozena da inguratzen gaituen zuhaitzetakoa, baina ez da beste txori edo hegazti motarik agertu: zerbait naturarekin muturka behar du eduki belar honek hain mortu egoteko belartza, zerbait artifiziala eduki behar du golf-zelaietan lez, heriotza-lurruna dario zelaiari txoriek ihes egiteko.

 

Portobello. Oso antzerakoa, gure herriaren jarraian Edinburgora bidean, , itsas kontra berau ere. Edinburgoren auzoa besterik ez da agian. Hainbat kale doa hondartzara, baina ez dirudi amorru handirik dutenik herritarrok  hondartzarako, ez dirudi itsasmin direnik. Harrizko etxe oro dago belztua, hiriburuan zein inguruko herri orotan lez. Urteetako kutsadura nonbait.

 

Eliza dorre puntazorrotz asko da hirian zein inguruko herriotan, gehienak dira puntazorrotzak.

“diversion” deitzen diote ingelesez “umleitum” alemaniarrari. Desbideratzearen izen ezberdinak. Baina “diversion” honek nahasmena eta zorabioa ekarri digute, batez ere hiri barrukoek.

 

Edimburgo. Gaztelua. Turista pausoa hartu behar da, non ibili luzea du eta. Gaztelu bat ikusiko genuela Ingalaterran erabakia geneukan, antzerakoak eta errepikakorrak baitira gazteluok gehienetan. Edinburgoko gaztelu famatu hau aukeratu dugu. Timo bat, iruzurra, gertatu zaigu, jubilatuen, nagusien, sarrera merkeagoa ordaindu eta bi orduko ibilaldi entretenigarria eskaini digun arren. Ez baitigu apartekotasunik eskaini, inguruko ikuspegia eta historia ezik. Gotorleku sendoa da, kokagune naturak ezin babestuagoan. Herri oso bat da gaztelua, militarren herria, izugarri handia eta gotorra haitz gainean. Gazteluen ohizko osagaiez gauzatua. Agian ingeles eta eskoziarrentzako aparteko ukitua eta zirrara du, bere herriaren historiaren zati bat delako. Leku lainotsua eta ospela omen: erregeek ere ez zuten maite, arrisku garaietan soilik gordetzen ziren bertan; gaur ere ospela eta lainotsua zegoen ingurua bertatik begiratuta, lainotsua eta ospela gaztelua bera behetik begiratuta. Kendu egin diote barneko lehengo grazia, egiturak soilik gorde du bere antzinakotasuna. Kartzela eta presoak pilatzen zituzten kriptak gorde dituzte lehengo tankeran; kartzela,  edonon ere ankerra da, hemengoa ere, pinturaz txukunduta arren. Beste dena itxuraldatuta dago, museo bihurtu dute, museo ezberdin pila dago bertan kokatuta, gerra museoak denak. Hutsik, biluzik dago gaztelua bera, bizia kendu diote propagandarako tresna bihurtuz, gerra-propagandarako hain zuzen. Hiltzea bera sarituta dago, ikus bestela dominen erakusketa. Bestea hiltzeko artea da sakonean erakutsi eta goraipatzen dena. Demokratak gara hildakoak besteenak direnean, edo norbera denean hiltzaile.

Errege bat jaio zen gelatxoa eta erreginaren koroa, zetro, lepoko, eraztun eta beste zenbait bitxi dira erakusgai eta ikuskizun nagusiak, eta ganduak lausotzen ez duenean lau haizetara ikuspegia. Kainoi erraldoia erakusten dute bitxikeria bezala: Erdi Aroko da izan, 3 kilometrotara botatzen zuen bolatzarra, 8 aldiz gehienez egunean, berotu egiten zelako: nire betiko galdera armatzar hauen aurrean: halako triskantza egiten ote zuten burdina-bolok?.

Muntaia bat da dena, gehiago dirudi umeei edo gaztetxoei zuzendutako historia ikasgai bat. Erdi aspertu egin nau azkenerako bi orduen buruan. Baina bisitari pila dabilkio, bera da hiriko amu erakargarriena: autobuskadak datozkio, oinezkoak ere uholdeka, pobreak eta zapalduak gatoz aberatsen eta zapaltzaile  bortitzen gotorlekuak ikustera, ordainduz gainera!.

Gaztelania entzun dugu sarri gazteluan, bazen ere gaztelaniaz historia zein zertzeladak argitzen dituen magnetofoi-gailua ere. Bakoitzaren esku, doan.

Nolako monokeria militar egiten dituzten guardiako atezain, soldaduek!. Eta denok beraiei begira ahozabal, baita marrajo zenbait ia gonapekorik ageri zitzaien  hanken astindu airosoetan.

 

Queen eta George kaleak. Hiriko moderno eta aberatsenak: etxe ederrak, denda dotore eta garestiak, bertan dira munduko marka ezagunenak. Bada adreiluzko eraikin bikainik ere. Kale zabalak, zuzenak, estatua bat dute kale-gurutze bakoitzean, gehiago dira zuhaitzik gabeko etorbideak; espaloi zabalak ditu baina autoz mukuru dago joan-etorri eten gabean,  zaratatsu kutsakorrak bihurtuz kaleok. S. Andres eliza, hala diot eskuzko zirriborroan baina gidaliburuko S.Giles behar du izan: koru baten emanaldia eskaintzen ari ziren: abestiok entzutea izan da elizak eskaini digun apartekotasunik apartekoena; ez zen jende askorik entzule giza, gehiago ginen pasoko bisitariak, entzule gogotsu izan gara gu ere. Eliza gotikoa da, taila ederrak daude kaperan eta koruan, malezia handiko tailak ere badira kalonjeen jarlekuetako heldulekuetan. Hor da izugarrizko liskar erlijiosoak sortuz, deanari aulkia bota zion emakumearen aipamena ere. Saltegi bihurtutako eliza: kanpo-egitura soilik gorde diote.

 

Etxerakoan autoz, nahastuta, irtenbidea bilatze ibilbidean monumentu eta eraikin eder gehiago ere ikusi ahal izan dugu, han-hemenka hirian barreiatuta, denak kutsaduraz belztuta.

Hiri beltza, belztua, gogoratuko dugu Edinburgo.

Eskale franko dago turista gunetan, gazte jendea ia dena, kalean eserita potetxoa aurrean jarrita. Ez da dena edertasuna hiri honetan ere.

 

Atzo erraz atera bazitzaigun ere etxerakoa, ez da hala izan gaurkoa: “diversion” bat lehenengo eta norabide debekatuak bi aldiz, erabat nahastuak utzi gaituzte  hiri erdiko labirintuan, harat-honat ordubetez, auto uholdean atrapatuta.

 

42 kilometro, hiriko labirintuan gehienak.

 

“El Pais” egunkaria aurkitu dugu: beti bezain aspergarria eta errepikakorra dago politika.

 

“Lur bat haratago”. Joan Maria Irigoien.

- “Zeren irri bakoitza heriotzari ebasten diogun bizi puska bat baita”. Ernegua izan ohi dugu sarriago irria baino bideetan galtzen garenean.

* Geure buruari irri egiten ikasiko bagenu...” Ez nuke hainbeste amorratuko bide-sareetako hanka-sartzeetan. Ez da erraza une beltzean irri argia egitearen filosofia hori.

* “Zeren harri erabili gabeak ez baitu goroldioa baizik biltzen”. Kutsaduraren mintz beltza biltzen dute Edinburgoko harriek, euri eta umeltasunaren arrasto zuriek are nabarmenagoa egiten duten  belztura.

IZENONDOAK

 

A

Adinatsu

Adigalduta

Akal

Arraziala

 

B

Berezimin

Betibateko

Betipoz

Burtxoro

 

E

Elkarzut: perpendicular

Eltzeitsu

Eragabeko: anormal

Errauskara

Etxegaldu

 

G

Gabil

 

H

Hotzakil

 

I

Igualekoxia

Ikaratsu

Irakurrezin

Ixilbidezkoa

 

J

Jagartxu

 

L

Lepatente

 

M

Maratz-maratz

Margoihal

Matrakoso

Merkezur

Mokote

Murrikazalea

 

N

Nakarkara

Narritakor

 

O

Oholekikoa

 

T

Txalkor

Tontoharro

 

Z

Zargal-zargail: demacrado

Zizkolatsu: estridente

Zozolo

Zurikar

 

 

IZENAK-IZENONDOAK

 

A

Afera zoldatsua

Ahots kolorgea

Ahots lodia

Ahots urratua

Argiune hila

Arropa marguldua

Ate kristalezkoa

 

B

Barre kirrinkaria

Bekain kakotua

Betibateko jendea

Burbuiladun plastikoa

Buztin errezko irudia

 

D

Denbora hila

 

E

Elur karraskaria

Eskaintzadun liburuak

Esku zaputza

Eskultura etsigaitz

Etxe metatuak

Euli mandoa

 

G

Gezur errukitsua

Gizon musumerkea

Gizon tantaia

 

H

Haragi-mina

Hats lodia

Hitz afrusa

Hitz pisua

Hostore-pastela

Hotz goria

 

I

Ile txipatua

Ilun-gaiztoa

Iraultza lasterra

Irekiera automatikoa

Irri murrika

Irribarre behartua

Irribarre bihurria

Irribarre derrigortua

Irribarre erraldoia

Irribarre ezpain-estua

Irribarre garratza

Irribarre koxkorra

Irribarre lausotua

Irribarre murritza

Irribarre uzkurra

Isiltasun betea

Isiltasun higienikoa

Ispiludun betaurrekoak

itxura baldarkoa

 

K

Kafe gogorra

Keinu arduratua

 

J

Janari lasterra

Jende mordokatua

 

L

Lagun mamia

Lasaitasun iluna

Lautada irmoa

Lotsa ahulgarria

Lur irmoa

 

M

Mandotutako jendea

Militantzia literarioa

Min estugarria

Mugagabetasun ipartarra

 

N

Negar beroa

 

O

Oihu itoa

 

P

Pastel mozkortua

Pauso lakarra

Pauso lotsatia

 

S

Suge-sorgintzailea

Sakre bleka

Sugearen begirada axolagabea

 

T

Tabako sendoa

 

U

Urdin indartsua

Usain garratz

Usain latza

 

Z

Zarata bisuala

Zauri gorbezitua

Zorri piztua

Zureko mahaia

 

ADITZAK

 

A

Ailezaten

Ainu galdu

Arbasotu

Atsedetu

Autobete

 

B

Bertzerenganatu

Birteklatu

 

D

Desahaztu

Dudagabetu

 

E

Epatatu

Esekitu

Eskaladatu

 

G

Gerrundu

 

H

Hargaitu

Harremandu

Hastatu

Heldutu

 

I

Irartu

 

K

Korkoildu

 

L

Laineztu

Latzagotu

Legratu

 

U

Ulukatu

 

Z

Zapartu

 

ADBERBIOAK

 

 

A

Ahalehen

Ahoka

Alabedere

Aldi-aldiro

Aratinik

Argiki

Ariki

Arrandian

Asago

Astinka

 

B

Begimenean

Behin behinean

Beti-bateko

Bilintxi-balantxa

Bizkarrekoka

 

D

Daldaran

Debaldetan

 

E

Ehazki: zehazki

Elkargainka

Erran-merrenka

Erre-merreka

Ezongi

Ezpainka

Etxabotaka

 

F

Frixtan

 

G

Gaizkinahiz

Gauzeztan

Gaurgero

Gorde-gordeka

Gorputz-ikaraka

 

H

Halaberetsu

Handik hara

Han-hor

Haredre

Harrapaka

Hatsanka

Heiagora

Hoska

 

I

Iker-mikerka

Ilunbistan

Inguruabarrena

Inguruka

Inkimanka

Inoiz edo behin

Inpentsan

Irri murrika

Istanpeka

Itsumustuan

Itsuka-itsuka

Itsuski

Ixil-gordeka

Izpika

 

J

Jarioka

Jostaka

 

K

Konkolotx

 

L

Lasaikiro

Lauoinka

Luza-muzaka

 

M

Mainguka

Mehatxuka

Minguruka

Mitxirrika

Mozorro-miaka

Murrika

 

N

Nahinon

Nahitara

Nerez eta pekez

Neureki

Norlehenka

Nora edo hara

 

O

Ondoz ondo

Otoz-otoan

Ozen bai ozen

 

P

Pilixka

Pirikika

Poxika-poxika

 

S

Sarkorki

 

T

Tintinka

Txiri-txiri

Ttarttarean

Txingilika

Txingoka

Txitean-pitean

 

U

Uharka

 

Z

Zapasaltoka

Zarrapoka

Zehazki edo mehazki

Zelanbait

Zemaika.

Zirika-mirika

Zokomarat

Zorenetan

 

X

Ximenki

Xuxurlaka

 

 

 

NATURA

 

 

Natura

Izadi hila

 

Gizakia

Gorputz atalak

Belarria

Belarria zorroztu

 

Besagaina

Besagainak harrotu

 

Besoa

Beso gorritan

Besoak hazta eginda

 

Burua

Buruak ihes egin

 

Begiak

Begi-zuringoa

Begi-bazterretik so

Begi-begietara

Begi betez begiratu

Begi bizkorra

Begi kliska batean

Begi zeiharra

Begiak baztertu

Begiak biribilkatu

Begiak ñarrotu

Begiak hutsean iltzatu

Begiak zuriunean galduta

Begien ireki-itxi batean

Begiak itsutu eguzkiak

Begiak zuriunean galduta

Begiekin egin barre

 

Begirada

Begirada ireki

Txilitaka begiratu

 

Bihotza

Pultsua bizkortu

 

Animaliak

Kroka egin igelak

Mozoloek ulu

 

Egunezkoak

Egunsentia

Altzairuzko egunsentia

Argi-astean jaiki

Egunak argitu du

Goiz txinta

 

Gaua

Eguna ilundu

Eguna itxi

Eguzkia erori

Gau lurrintsua

Gau zuria

Gaua sartu

Gauaren gainerako tartea

Gauerdiak jo

Ilun betean

Iluna hautsi

Iluna puskatzen hasi

Ilunsenti

 

Egunaroak

Airea urdindu

Argiune hila

Eguraldi muxina

Elur karraskaria

Errautsezko zerua

Euri-sasoia bezalako giroa

Euri zakarra

Haize-lasterra

Hotz eguzki dirdaitsuz betean

Zeru grisa behean egon

Zerua behe behean egon

Zerua berun erori

Zeru grisa behean egon

IZENAK

A

Adiozia

Alehungar

Aliritzi

Apainorrazi

Arbaleta

Arrazanistun

Arroltzmatika

Artategi

Asperger

Atzezku

Atzol

 

B

Bagoiburu

Baio

Baratxeto

Barreirudi

Basailutza

Basoaldea

Bazterjendea

Belagi

Belakin

Beltzalbi

Betegiantza

Bertzerri

Bidarri

Bigos

Binbil

Blaga

 

D

Dendaostea

Destokia

Dibidia

Dildo

Driza

 

E

Elauso

Elizatze

Elkareraikina

Elkarrrekikotasun

Emalizun

Erlazionaltasun

Ermamia

Espumilo

Etxemedikua

Eztapika

Eztasun

 

F

Faltzia

 

G

Gainantzezpen

Galdemodu

Garestitzealdia

Garzunda

Gelarte

Gelbo

Gizerailketa

Gogokzio

Gordezuloa

Gurutzaontzi

 

H

Haiku

Harizoro

Harsoa

Heldukada

Hezkai

Hizkur

Hortzmaketsa

 

I

Igerada

Iku

Ikuseremua

Irauntzia

Irizkidetasun

Iskinlinba

Ituzur

Itxes

Izpilukeria

 

J

Jantetxe

 

K

Kalanbur

Kapita

Kaudimendua

Kauser

Kauri

Keleria

Kibo

Kika

Kopetako: uztatutako idiei begi aurrean…

Kudimen

Kukuleta

Kurta

 

L

Lainetza

Lanparna

Leihate

Lepro

 

M

Maiorazka

Maribidetako

Marisukalde

Mirailkeria: espejismo

Matxaroa

Mozdade

Mustio

 

O

Ohetegi

Okasientea

Onaldia

Orki

Otapur

 

P

Paperlan

Punttalakurtoa

Putrerria

 

R

Raka

 

S

Salpostua

Soste

Sudurorde

 

T

Talaka

Tirabidea

Tiradizoa

Traganarru

Tuntunpaela

Turtuloa

Txakurremea

Txoakilo

 

U

Urarre

 

X

Xare

 

Y

Yerka

 

Z

Zarasta

Zarda

Zepeta

Zerrazaia

Zihitz

Ziroin

Zirru:

Zorikide

Zorikide

 

 

MARRAZ LOTUAK

A

Abiadura-kaxa

Argizari-jale

Ate-orria

Auzi-eskea

Azal-hegala

 

B

Bagaje-eroalea

Bakar-jokoa: solitario

Bazter-hobi

Begi-zirrikitua

Besaulki-patioa

Bizi-alargun

Bizi-ikuskera

Buru-euskarria

 

E

Ehiztari-jaka

Ele-melea

Erratz-gela

Esku-argi

Esku-irakurle

Etxe-ordea

Euste-puntua

 

G

Giro-tenperatura

Gorputz edan-urri

Gurutze-puntua

 

H

Hil-jantzi

 

I

Irri-emangarria

 

J

Jabe-airetxoa

 

K

Kaka-pustila

Kolpe- leungailua

kontu-jana

Kopeta-argia

Kopeta-arginadar

Kortxo-kentzailea

Kuku-erlojua

 

L

Lo-erre

Lo-suma

 

M

Manu-doinu

 

S

Salbamendu-jaka

Sudur-mintzoa

 

T

Trenaren-binbilia

 

Z

Zahar-saria

Zakil-moko

Zakur-umorea

Zehar-esana

Zikulu-saltsa

 

 

BEREIZ IDATZITAKOAK

A

Ahots haria

Arran parrilla

 

B

Begirada iragankorra

Bitarteko langilea

 

D

Digestio etendura

 

E

Esku etsaia

 

G

Guardar gizakia

Gutun ziurtatua

 

H

Hezte gorria

Hilen gordailu: morge

Hondar geltokia

Hortzen karraska

 

I

 Itsusi  amorratua

Iturri plazenta

 

J

Jarduera zuzendaria

 

K

Kristal errea

Kubako arroza

 

L

 Lo eragilea

Lur orotako ibilgailua

 

M

Mahai eraisgarria

 

P

Pistolaren ipurdia

 

T

Trenaren ulua

 

U

Urrutiko agintea

 

Z

Zatar papera

Zigarro  muturra

ESALDIAK

Aiko-maiko

Alu-jorran

Ama jotea baino itsusiagoa

Antxoa gazitua baino sikuago

Aza kirtena izan

 

B

Bai ala bai

Begia begiaren ordain/truk

Bekoz-beko

Bere bostean

Bereak eta atso beltzarenak esan

Bermeoko sorgina baino gaiztoagoa

Bidajeon deiola

Bideari eutsi

 

E

Ez bat eta ez bi

Ez da azaren azpiko orria

 

G

Gurutz ala pil

 

H

Harri eta zur

Herio batean

Honatx

 

K

Kolpe zorririk jo gabe

Kutx ala pil

 

L

Lapiko tapatzat ere balio ez

Lepotik ordaindu

Lohasma

Lo-sustan

 

M

Mandoa baino kaskagogorragoa

Merke-zurrean

 

N

Niri bost

 

O

Otsaila deabruaren buztana baino luzeagoa

 

P

Putzak hartuta oilarra

 

S

San Juanen atzamarra jaisten denean

Sitsa baino dotoreago

Sor eta lor

Sua Gabonetan txapan  Sanjuanetan plazan

 

T

Txori-kaka ere balio ez

 

Z

Zotz edo motz

Zuretik ezpala

 

 

EGITURAK

A

Argitzen ari zuen

Armadari ihesi

 

B

Bateon bat

 

D

Dagoen eta onena

E

Egunsentia ateri zen

Erdi banatu

Erdiirekia

Erdiizoztu

Ez zion kontu

 

H

Haren bezain

Horretaz gainera

 

I

Itxaroteaz gainera

K

Kostarik (kostata)

Kontua bestela da

 

O

Oso poztu

P

Pentsa daitekeenez bestera

T

Toki hobe ba

 

U

Urte askoan

 

X

Xakean jokatzen ziren

 

Z

… zein ez

 

4.-  … ari, egin, egon, eman, ibili, izan

… ari

Adarrean ari

 

… egin

Aide egin

Aldaro egin

Amorrazi egin

Bakezkoak egin

Bestela bezala egin

Birrin-birrin eginda

Bide egin

Bulta egin

Buru egin norbaiti

Enpo egin

Erantzuki egin

Erdi egin

Eskuek xirmi-xarma egin

Gainka egin

Heiagora egin

Irato egin

Itzuri egin

Izkintxo egin

Kalaska egin

Karra egin

Kirik egin

Kito egin norbere buruarekin

Lika-lika eginda

Mira eginda

Murriskak egin

Ñarro egin

Sega egin zerbaiti

Senperrenak egin

Tokolo egin

Trikun-trakun egin

Tximista egin

Zimurtzi egin

 

… egon

Astinka egon

Atsegin batean egon

Burutik soildua egon

Eroak egon

Esperantzetan egon

Gogoak egon

Hari batean egon

Hipaka egon

Kezketan egon

Lo-muker egon

Ohara egon

Talaka egon

Tanta-jario egon

Ustean egon

 

… eman

Auzi eman

Errieta eman

Errista eman

Karrika eman

Lepoa eman

 

... ibili

Bandera haizetan ibili

Barrandan ibili

Hi handi ni handi ibili

Inguru-minguru ibili

Katamar ibili

Mainguka ibili

Norbaiten xerkan ibili

Norbere aisiara ibili

Zeruko izarrak kontatzen ibili

 

…izan

Beste guztiak batera baino gehiago izan

Esku izan norbaitengan

Hezur eta mami izan

Holatsu izan

Ibili haizekoa izan

Mailua izan

Mari-apain izan

Pagaburua izan

 

 

LEUNGARRIAK

Adaxka

Aldenduxea

Altzatuxe

Altuxka

Arestiantxa

Aroitxo

Arrexka

Auretixe

Behititxeago

Beltxarga

Bezelaxe

Bixera

Bizipozño

Botoxa

Elkorxea

Eroxka

Ezongixko

Gezurño

Gizonillo

Haixeria

Halandaze

Halaxeko

Harrituxea

Hartatixe

Horratx

Igualekoxe

Izkintxo

Neskatto

Ñañar

Ñañarro

Ñimiño

Ongixko

Polliki

Pollit

Punttalakurkoa

Txikixea

Tristexka

Uhartexka

Uxter

Zabalduxe

Zertxobait

Zulotto

Xaharra

Xor

J

Jakin izatera

Jo eta ma geratu

Jo eta su

Joandako denboraren zuloan galdu

 

K

200 km orduan.

Kiratsa aditu

Koadroekiko alkandora

Konortera etorri

Kotoizko hodia: lainoa

Kulunka mulunka

 

L

Larre motzean bizi

Lasai ederrean

Lau hankatan igo

Lauko ezkontza

Labur zurrean

Laster baino lehen

Latz tristatu

Legatza harrapatu

Lehen begi-kolpea

Lehengo lepora

Lepoa bete kaka

Lepotik gora bizi

Lerro-lerro

Lo betean

Loa txartu

Loan pulunpatu

Loaren zabua

Luze baino lehen

Luzean-luzean

 

M

Maila-maila eginda

Mandotutako jendea

Maitatzen utz zaitez

Makakorro batean

Mar eta dar

Mehe saldu

Merke-zurrean

Metruak bildu

Min taupagarria sabelean

Motorra loka puntuan

Motorrak aleka hartu

Motorrak eman ahalean

Muin-muinean

 

N

Nagiak atera

Nahi ala ez

Negar erdiratua

Negar zinkurinka

Nekez eta pekez

Niri neuri bezalaxe

Noiz ere

Nolanahi den

Non edo handik

Nondik edo handik

Nor ahal betean

Norbere kautan gorde

Nor bere zoroak erabili

Nora edo hara

Norberaren alderdiak

 

O

Oboan jesarri

Odoletik eritu

Ogitarako diru doi-doia

Oilakia besoetan

Olgetan-benetan

Ondoz ondoko

Onean etorri

Orduko hartan

Ondoz ondo

Onustean jokatu

Oraindik orain

Ordainetan jaso/eman

Orduz lehen

Orri mendiak idatzi

Otsoa belarrietatik hartu

Ozpin halakoa

 

P

Pagaburu izan

Pagoa lepatu

Pausua brixt geratu

Pentsamenduak lurrundu

Plomuan erori

Puskaz jasangarriagoa

 

S

Sabairik gabeko pentsamendua

Sarri asko

Segundo-milaren batean

Segundo-mila

Sentimenduak deklinatu

Soa galdurik

Soinua ebaki

Sortu guztia arnasa batean irentsi

Sua zirtaka

 

T

Tankan itxi atea

Tartean behin

Tekelan hasi

Telefonoa zarataka

Tori eta tati

Txakurrarenak esan

Txanpon gorria

Txantxari txantxa

Trantzea igaro

Txaloak eman aurpegian

Txilitaka begiratu

Tximetatik gora ibili

Txoriak hoska

Txorrotxetik pasatu

 

U

Urdailean ostikada

Ura urrituta ibaian

Urratsa geldian

Urte askoan

Urte onak hartu

 

X

Xehe-mehe

Xehe prestatu

Xirrizta-xarrasta

 

Z

Zakur hila baino aspertuago

Zakurraren ipurdira alde egin

Zatika ordaindu

Ze giza-larru

Zein bere autora

Zein berean

Zeinahi

Zer alaia

Zer denekorik gabe

Zeren besteko

Zigarroari ke eman

Ziriari zotza sartu

Zortea berotu

Zuhaitzen katramila

Zure urteak halako bi

Zuta eta tantaia

 

A

Ahal zuen bestetan

Ahots ito batean

Aida batean

Airea urdindu

Alabaren gordean

Alde erantzira galdetu

Aldi-aldiro

Atertu gabe eztabaidatu

Andanada batean deitu

Apo-apoan

Argi-astean jaiki

Argudioan aritu

Arnasestu batean

Atzera bueltan

Arnasa luze hartu

Arnasa luzeko esaldia

Arnasa moztu

Arrain bat bezain mutu

Arrainak beitatu

Arrapintan saldu

Arreta forensea jarri isiluneari

Aspaldi handian

Aspaldi handitik

Atariko haizeari baino jaramon gutxiago egin

Ate-atetik

Aterki koadroekikoa

Atzerantz etzan

Aukeraren maukera

Aurkez aurke

Aurkia eta ifrentzua

Aurreko lanak halako bi

Auzoz egin

Azken buruan

Azken hatsa hartu

Azkenputz gelditu

Azpitik goiti

 

B

Badarik ere

Bahituritzat hartu

Bai nik ere

Barrukoz kanpora jarri

Basartean aienatu

Bat eta bera

Begiradaren sabela

Beheko oinean bizi

Behin eta bestean

Belaunik belaun

Beltzean murgildu

Bere baitaratu

Bere bakarrean afaldu

Bere betean

Bere kontutik

Bestela baitakoan

Bestela bezala

Beso bat egin

Besteren gaitza besterenona

Besteren praketan sartu

Beti-bateko

Bezal-bezala

Bezal bezalaxe

Bizia pena kondenatu

Bizitzari eutsiz hil

Buru egin proposamenari

Buruan ideia sartu oholean iltzea nola

Buztin errezko irudia

 

D

Dantza iradokitzailea

Dantza iradokitzailea

Denbora hila

Denbora hormatu

Deus ez besterik

Dirua lodi maneiatu

Duela noizbait

 

E

Ebaska bezala bildu

Edertasunaren gaindik

Egarria berdindu

Egonarriz

Eguzkiari aurpegiz

Eltzeitsu

Emakume jantzia

Eman ahala

Entzunaldia eman: hitzordua

Eraren batean

Erdi-erdi asmatu

Erdiaren erdia sinetsi

Erdi-hurren

Ertzetik begiratu

Esaldi jarraituak

Esker oneko sabela

Esku betean

Eskutik joan

Estu-estu begiratu

Etsian jan

Etxeen denaz bezain bestean

Ez bat eta ez bi

Eztarri betean edan

Ez behin ez bitan

Ez hitzezko komunikazioa

Ez non eta ez han

Ezgauza eta deuzeza

Ezin begi parean ikusi

Ezin bizia eragin

Eztarri betean edan

 

G

Gaitz esatea

Galdara bazkatu

Galerna infernuzkoa

Gaua punta batetik bestera zeharkatu

Gauaren gainerako tartea

Gaur den gauean

Gehien batean

Gerta ala gerta

Giltza biratu

Gizagaineko abiadura

Gogoa besteratu

Gizonak nola gizonari

Gogoa haizatu

Gogoz  behartsua

Gordeka maite izan

Gordeka saldu

Gorriak eta beltzak ikusi

Gozo bat da bakarrik egotea

 

H

Haize-kontrara joan

Haizealde jarri

Hala harakoan nola honakoan

Halako moldez non

Halarik ere

Halako bi

Halako bost

Halaz guztiz

Hamar aldiz biderkatu

Hamarka pare zapata

Harako eta honako lagunak

Harantz-honantz

Harenaz bestelako

Harri eginda geratu

Haserrea gorritu

Haze buru izan

Hezurrak beheratu

Hemen horietan

Herio batean

Heriotzaren epaia

Hinki-hankarik gabe

Hitza ebaki

Hitzetan topo egin

Hizketan-izketan

Horixe eta bera

Horregatik beragatik

Hortzak odol kolorean

Hotzez blai

Hozkia eragin

Hukun-ttakun

Hutsari barrez

Motorrak eman ahalean

 

I

Ibili-ibili eginda

Ikaskideez bestela

Ilunantz

Indarkeriaz landara

Inon ez begirada

Inora ere ez zorigaiztoko

Ipi-apa ezagutu bazterrak

Ipurdi bistan geratu

Irri egin kolkorantz

Inoiz edo behin

Isilpean begiratu

Ispilu ahur bat