Markos Zapiain

Askoz ere jatorragoa da Olentzero Errege Magoak baino. Oporretako bi asteak dauzkagu gainera Olentzeroren opariekin jostatzeko. Bikotekide gisa Simone de Beauvoirren dizipulu Mari Domingi komeni ote zaion, adituek erabaki dezatela. Edozein gisaz, errege guztiak dira zitalak, egia da, baina gaiztoenak Errege Magoak, batez ere Baltasar, behinola ene kuttuna. Txikitan Kolon Pasealekuan Erregeen kabalgata espaloitik ikusten ari nintzela, halako batean Baltasarrek Gasparri garrasi egin zion: “¡Manoloooo, que se me han acabado los caramelos, pásame unas bolsas!” Orduantxe galdu nuen umetasuna, orduz geroztik pairatu dudan gainbeherak ez du etenik izan.

Harrigarriak dira, bestalde, gaur egungo haurrak, ez bederen gu bezain inozoak. Arestian zazpi urteko batek aitortu dit aspalditik zekiela Olentzeroren eta Errege Magoen sekretua, baina itxurak egiten jarraitu duela gurasoen ilusioa ez zapuztearren, hain liluratuta ikusten baitzituen koitaduak bere ametsa atxikitzeko lanetan, opariak ezkutuan prestatzen, gaueko urratsen hotsa disimulatzen... Ohikoaren alderantziz, haurrari ematen zion pena gurasoen liluramendua hondatu beharrak. Hori ziurtatu zidan mutikoak. Hala ere, batek daki: dirudienez, hainbat senditan umea sekretuaz jabetzeaz batera amaitzen dira Olentzeroren eta Errege Magoen opariak, eta beharbada gure mutikoak gurasoen lilura baino gehiago opariak nahiko zituen luzatu.

Euskal literaturak ez du oso maiz erabili Henri de Régnier-en “La Double maîtresse”eleberriko gai nagusia. Lamparelli kardinala du protagonista. Etsita dabil, ez baitute Aita Saindu aukeratu. Zimino talde baten aurka mendeku hartuko du. Aurretik kardinalez mozorroarazi eta konklabean kokatu ditu, bere jauregiko terrazan.

Lamparelli kardinalaren ziminoak, askotarikoak izanagatik ere, tamainaz zein nortasunaz den bezainbatean, guztiak daude berdin jantzirik, soineko eskarlataz. Ipurdi aldeko irekidura batek begi-bistan jartzen ditu kulero dotoreak.

Lantzean behin, mehatxu egiten die Lamparellik, garrasika exijitzen die damu daitezen, bere aldeko botoa ez emateagatik.

Baina berehala Lamparelli ito egiten da irriz zimino/kardenalei begira, bereziki Aita Saindu izango denari, ile urdinak seinalatua eta sagaratua. Aita Saindu farfailtsuaz gain,  ziminoen arteko liskar zalapartariek piztuko dituzte Lamparelliren barre-algarak.

Clément Rosset-en iritziz, ziminoen liskarrok badute giza kardinalen ika-miken nolabaiteko antza.

Honelaxe deskribatzen du Régnierrek zimino kardinalen borroka: “Kaka-nahastea itzela zen. Zapuzturik eta amorraturik, atzaparka eta haginka erasotzen zioten elkarri, jauzika, putinka eta zalapartaka. Gauzak txarto zihoazen. Arrakalatuta zeuzkaten soineko gorriminak, eta piltzarrek, beso haserretuen gainetik, airea astintzen zuten. Jantzi zulatuetatik azal iletsuak ageri ziren.”  

Jainkoa hil zenez geroztik jende asko urduritu eta ordezkoak bilatu nahi izan dizkiote lehenbailehen: Arrazoia, Historia, Zientzia eta Espainiako Konstituzioaren ostean, Genea ere jainkotu nahi izan dute, genomari egokitu jainkotiar atributu nagusiak. Halako gehiegikeriei ihardesteko, Albert Jacquard eta Axel Kahn-ek “L’avenir n’est pas écrit” argitaratu dute, eta Bertrand Jordan-ek “Les Imposteurs de la génetique”. Ildo berean, Sciences Humaines aldizkariak “Comportement: la part des gènes” txostena atera zuen 2007ko abenduan.

Izan ere, Sarkozyk 2007ko martxoan suizidioa eta pedofilia aurretiko joera edo predisposizio genetikoei lotu baitzien, ziur aski suizidak, pedofiloak eta beren sendiak hobeki babesteko asmoz…

Egiazko bikien artean (obozito berekoak, vrais jumeaux, gemelos) soilik % 13tan gauzatu dituzte biek suizidio-ekintzak. Eta egia bada ere biki faltsuen artean (obozito desberdinekoak, faux jumeaux, mellizos) % 0’7tan besterik ez direla saiatzen biki biak suizidatzen, eta, horrenbestez, onartu beharra dagoen arren genoma berdina edukitzeak baduela eragina suizidiorako joeran, bistan da edonola ere eragin hori oso ahula dela. Franck Bellivier-ek Créteil-go Henri-Mondor ospitalean Psikiatria irakasten du, eta berezilaria da suizidioaren genetikan. Bellivierren iritziz, egiazko bikien artean % 87ak suizidiorako joera berdina ez edukitzeak, erakusten du suizidioan geneek baino garrantzi handiagoa dutela faktore ez genetikoek: alkoholak, psikotropikoak, bikote-arazoak, traumak, patologia larriak…

Era berean, eskizofreniaren heredagarritasuna ere ez da batere ziurra. Biki faltsuen artean, % 17k garatuko dute. Egiazko bikien artean, berriz, % 48k.

Biki faltsuek, neba-arrebek bezala, % 50a dute genoman berdina. Aldiz, egiazko bikiek genoma osoa dute berdin-berdina. Heredagarritasun genetikoaren azterketak, horrela, genomaz kanpoko faktoreen garrantzia nabarmendu du eskizofreniari dagokionez. Ez balego Genea baino, egiazko bikien artean % 100ek lukete aldi berean eskizofrenia, berdin-berdinak baitira daramatzaten geneak. 

Bestalde, banketxeen jarrera batzuk mixerableak diren bezala (komisio horiek, mehatxuzko gutun horiek zenbaki gorriak agertu orduko), era berean aseguru-etxeen zenbait jokabidek putreak ekartzen dituzte gogora, eritasunari dagokionez izaten duten batere begirunerik gabeko jarrera dela-eta: geneak irakurtzeko aukeraren berri izan bezain laster, hienak bezalaxe jo izan dute gure artean nor egon daitekeen epe labur edo luzeagoan gaixo ezagutzeko asmoz, eta zein gaitzak jorik, ahalik eta etekinik mardulena eskuratzeko moduan erabakitzearren aseguruak nori eta zer salneurritan eskaini, eta gene kaxkarrak bazenitu, jakina, asegururik ez. Eskerrak agintariek ukatu egin dietela informazio hori, oraingoz. Babestu beharra dago gisako informazio pribatua hiena aseguratzaileen atzaparretatik.

Txikitan Meliton Manzanasen etxe aurrean hartzen genuen auzoko umeok Ikastolara joateko autobusa. Manzanasek, txeratsu, eskuaz ferekatzen zigun burua. "¡Qué maravilla de niños!" esaten zien gure amei, baina gaur egun biziko balitz "¡Qué maravilla de niños y niñas!" esango lieke.

Sendian eta auzoan gizon atsegina omen zen, Hitler bezala. Ordea, ETAk, Manzanas hiltzea erabaki zuelarik, ez zituen bere ezaugarri pertsonal psikologikoak kontuan hartu, senideekin eta auzokideekin izan zitzakeen harreman goxoak adibidez, baizik bere jokabide publiko objektiboa. Besteak beste, euskaldunak zorrozkiago torturatzeko ideia berri zoragarriak praktikan jarri izana, hala nola txotxak azkazaletatik sartzea.

“Adimen guztiak direlako ederrak”, zioen buruko gaitzen ikerketari laguntzeko EITBk antolatutako maratoiaren leloak. Zalantzarik gabe, Hitlerren zein Manzanasen adimenek franko edukiko zuten ederretik.

Hala ere, onartu beharra dago adimen guzti-guztiak ez direla ederrak, batzuek ez dakitela sufritzen eta sufriarazten baino. Buruko gaitz jakin batzuek jotakoak oso dira bortitzak eta erasokorrak. Egia beti aurretik; mundua ez da Neverland. Arazo gogor bati aurre egin behar zaionean hobe da bere gordinean aipatzea, aingerukeriak baztertzea. Eroek berek nahiago dute beren gaitzaz eufemismorik gabe mintza dakien.

Oroitzen naiz gure izeba Felik buruko arazoak zituzten gazte batzuk zaintzen zituela. Donostiatik Irunera trenez bueltatzen ziren. Izeba Oreretan jaisten ziren hiru gaixorekin batera joaten zen eserita. Behin batean, trenean topatu nituen, hitz eta pitz. Gaixoak bidaia bat planeatzen ari ziren Marokora. Eta izebak: “Baina nola joango zarete Marokora, zu elbarri-aulkian ia ezin mugiturik, zu berriz zeharo pitzaturiko morroi arriskutsua eta zu beti isilik eta bost minuturo atake arraro batek jotzen dizu. Hori eztei-bidaia!” Eta gaixoek sekulako barre-algarak egiten zituzten, pozarren. Gustuko zuten beren arazoa txorakeriarik gabe aipatzea eta arazo latz hori kontuan hartuta antolatu beharko zutela bizitza. Batzuetan, beste baten ahotan zure egiaren berri entzuteak, egiaren larria gorabehera, gozamena dakar, zama astuna gainetik kentzean bezala. Bada baten bat animoa etengabe emateari utzi eta zinez mintzo zaizuna, eta zure mugak ondo ezagutu arren nolabait maite zaituena.

Oker ez banago, gaur egun Euskal Herrian psikoanalisian lacanianoak dabiltza ororen gailen. Ezagutzen ditudan lauzpabosten artean, bikainena Gillermo Lazkano, sortzez ordiziarra eta gaur egun Iruñean bizi dena. Institutuan ikasle arazotsuak izaten ditugu. Duela hiru aste Gillerri arreta deitu didan desira baten berri eman nion. Kontua da ikasleei galdetuta “zer asmo duzue helduarorako, pentsatu duzue zein lan egingo duzuen-edo?”, aspaldion behin baino gehiagotan neskek erantzun izan dutela “pues yo de mayor quiero ser cipaya”. (“Zipaio” hitzak gure Institutuan galdua du zeharo konnotazio txarra, “ertzaina”ren sinonimo da erabat.)

Beno ba, Gillerrek intuizio batzuk jakinarazi zizkidan zipaia izateko nahi horren azpian egon litekeenaren inguruan, eta, ikasle horietako batzuei adierazi dizkiedalarik, harritu egin dira zinez eta poztu, nork bere burua ezagutzea arriskutsua bada ere, batzuetan ezusteko desatseginak gordetzen baitizkigu, beste batzuetan, berriz, zure baitan ezkuta litekeenari buruz beste norbaiti garbiro mintzatzen entzuteak alaitasun bitxi bat eragiten du, lehenbiziko urrats gisa sentituko balitz bezala gogo-bihotzetako oinazea baretzeko bidean.

Gizarte arruntak erokeria eta eldarnio piloa onartzen du, ez soilik erlijiozkoak. Normaltasun psikologikoa beldurgarria izaten da. Batzuetan xelebrea besterik ez, zorionez. “Normal” eta are “miresgarri” deituriko jende askok sinesten du etxeko atean eskegiriko zaldi-ferrak buruko gaitzak eta izpiritu gaiztoak uxatzen dituela. Dena den, sinesten ez dutenek ere zintzilikatu egiten dute. Gure gizarteak biziki estimatzen duen Niels Böhr Nobel Sariak, mekanika kuantikoan adituak, zaldi-ferra bat zeukan etxeko atarian. Lagun bisitari batek ferraz galdetu zion, nolatan bera bezalako gizon jakintsu batek fedea izan zezakeen bitxikeria irrazional horietan. Eta Böhrrek ihardetsi: “Ez, lagun, ez dut inolaz ere sinesten halako txorakeriatan, baina ziurtatu didate ferrak funtzionatu egiten duela nahiz eta ez sinetsi”.

Alegia, erabakigarria sarritan ez da izaten sentimendua, fedea, barrutik ikusten duzuna, bihotzeko gorabeherak, baizik jokabide objektiboa.

Halatan, ero-etxean itxi ez zaitzaten diskrezioa oso garrantzitsua da. Gizarteak ospitale psikiatrikoan sartu ala ez erabakitzeko orduan kanpotik ikusten zaizuna baino ez du kontuan hartuko. Zure eguneroko bizitzari eusten dion oinarri psikikoa zeharo pitzatuta egon liteke: Unibertsoa abiarazi zuen txinparta zara, zure tribu juduak Egiptotik Lur Sakraturaino gidatzeko erantzukizun larria daukazu… Baina zure zangoek eta mugimenduek Institutura edo okindegira ohi bezala eramaten bazaituzte eta ez bazara nabarmentzen, bakean utziko zaituzte.

Zoritxarrez, alderantzizkoa ere gertatzen da. Burutik gaizki ibili dena senda litekeen arren, estigma iraunkorra izaten da. Normalei zail egiten zaie ero-etxetik sendaturik irten dena benetan sendatu dela onartzea. Zuk barrutik erabat osaturik senti dezakezu zure burua, lasai eta orekatsu. Hala ere, etxera itzuli ostean nekez garbituko duzu pitzatu-ospea.

Zentzu honetan, ez zaio arrazoirik falta pasadizo ospetsu haren protagonistari: ikara, nazka eta fobia zien oiloei. Erotu egin zen, uste baitzuen ale bat zela, gari-alea edo artalea, oiloen elikaduran oinarrizko. Azkenik psikiatrikora  joan eta terapia luze baten ondoren uste zuzena berreskuratu du, gizon dela, ezen ez artale. Psikiatrikoa uzteko baimena eman diote. Ordea, atera orduko barrura itzuli egin da, estu eta larri. Oilo bat ikusi baitu ate ondoan eta beldur da ez ote duen jango. Psikologoak harrituta galdetu dio: “Zergatik zara oiloen beldur? Ondo dakizu gizon bat zarela, eta ez artalea”. “Bai, halaxe da, NIK badakit. Baina ez naiz osotoro ziur, OILO HORREK ere ba ote dakien. Baliteke oraindik ez izatea aldaketaren berri”.

Hots, nire arima sendatuta dagoen arren gizarteak luzaro ez nau normaltzat onartuko. Zentzuduna da oiloaren fobiari eustea.

Eskolan ikasi nuen Erromako Inperioa jausi zenean, batzuek errua kristauei leporatu zietela: etsaia maitatzea eta beste masaila ipintzea bezalako aginduek erromatarren ahulezia ekarri zuten ondorioz, gerrarako gogo-gabezia. San Agustinek, ostera, uste zuen aski kristau ez izateagatik erori zela Erroma: arima sendotzen duten bertute kristauak landu beharrean, bekatuzko mozkorraldiek eta orgiek zimelduak zituzten erromatarrak. Bandaloek horrexegatik ez zuten aste labur bat baizik behar izan, emagaldu hura konkistatzeko.

Durangoko Azoka baino lehentxeago, hil osteko egoera materia-gabe honetan alderrai nenbilela, halako batean indar ezezagun batek beherantz eta ezkerrerantz bultzatu ninduen. Airez aire, alkate izan nintzen Mundaka gazi-gozo maitearen gainera hurbildu nintzen, baina indarrak aurrerago ninderaman. Bermeoko portuko “Katukale” liburu-denda txikian utzi ninduen. “Kilkerren hotsak” eleberria aurkezten zuen bertan Edorta Jimenez mundakarrak, eta, aditu ahal izan nuenaren arabera, liburuak neure jokaera gerra zibilean zehar eta nire fusilamendua aintzat hartzen dituenez, ale bat ostu nuen, itzultzeko asmoz noski.

Amaitu berri dut. Astindu itzela eragin dit.

Esan nezake:

“Uriarte espioiaren begien bitartez ikusten nau irakurleak. Eta espioiek, bistan da, neure Euzko Jaurlaritzarenak izan arren, ez dakite zer den ohorea eta bertutea; mozorroa eta gezurra baitute zeregin nagusi. Horrela, zelan arraio ulertuko du Uriartek zer ote den kristau zintzo batentzat errukia gerran? Uriartek gerraren izaera gaiztoa azpimarratzen du: hil behar duzu, hil zaitzaten baino lehen. Gerran errukitsu direnak, ez dira kokolo hutsak baino. Begira osterantzean Mallona, dio Uriartek: anarkisten balizko gehiegikerietatik babestu zituen eskuindarrek berek akabatu zuten, agintea eskuratu bezain laster.

“Hala ere, katoliko izan ez banintz, eta demokrata, mundakarrek ez ninduketen birritan alkate hautatuko. Hain harrigarria ere ez da, hortaz, beti eta nonahi bertute katoliko-demokraten arabera jokatu gura izatea. Jimenezek artez kontatzen du behin gerra hasita, Mundaka nire esku zegoela, hainbat eskuindar gorde nituela, bestela anarkistek garbituko zituztelakoan. Eta, Euzko Jaurlaritzaren aginduz, ezikusia egin nuela eskuindar askok Mundakatik isil-gordeka Benjaminen batelean itsasontzi nazi batera ihes egiten zutelarik. Errukia, kristau erruki tentela, gerran zereginik ez duena, dio Uriartek.

 “Uriartek uste baitu babestu nituen haiek guztiak hil egin behar nituela; horrela ez ninduten beraiek hilko. Eta, gertaerak bere gordinean aztertuz, arrazoia eman behar diot. Agintea galdu bezain laster fusilatu ninduten. Nire gupidaz trufatu ziren.

“Egia esan, ez nuen uste faxista haiek, nire erruki eraginkorra gozatu zutenek berek, hain agudo eta hain ankerki egingo zutenik nire aurka.

“Uriarteri erantzun niezaioke nahiago izan nuela kristau jokatu eta hil, “errukia ala hil!” aldarrikatu, burua tente eta duinki, etsaia bezain makur eta bekatari ibili baino.

Hori guztia esan nezake, nire burua zuritzearren. Horixe izan zitekeen jendaurreko nire mintzamoldea. Egiantzekoa da.

Baina goibelagoa da oraindik egia osoa. Eta dagoeneko ez dut itxurak egiten aritu beharrik. Galtzekorik ezer ez edukitzeak egiazaleago egiten du gizona. Beraz, aitor dut: Uriarte eta Jimenez eskuzabalegiak izan dira nirekin.

“Katukale”ko aurkezpenean, bazen historialari bibotedun bat, Agirreazkuenaga deituraz. Fidagarria iruditu zitzaidan: ematen zuen maiteago zuela Nikolasa Atxikallende beronen senar Sabino fundatzailea baino. Bestalde, igarria zidan zeozer.

Gogoz kontra dut onartzen: faxistak babesteko orduan, errukia baino indartsuago ibili zen nire baitan kalkulu gorria. Ez dut esango errukia kalkuluaren mozorro soil izan zela. Nahiko nahasiak dira kontuok. Dena den, egoera alda zitekeela susmatzen nuen, faxistak bihur zitezkeela jaun eta jabe. Eta ni abertzale nabarmena izana nintzen. Fusilagarria, horrenbestez.

Halatan, kukuak makur joz gero, nire alde erabili ahalko nuen eskuindarrak babestu izana: “nola hilko nauzue, baldin eta zuen kideak gorde baditut, altxamendua finantzatu duten Ybarratarrak eta enparauak, eta ondorioz Queipo de Llanok berak irratiz goraipatu banau.” Faxistek, irabaziz gero, bizia barkatuko zidaten.

Alferrik guztia ordea. Ybarratar bat, berbarako, segituan joan zen Francoren mairuekin bolondres. Geroxeago fusilatu ninduten ni, Derion. Izan ere, ni aurrena katoliko nintzen, eta hurrena abertzale. Aldiz, faxistak, antza, aurrena faxista izaten dira, eta soilik gero apika baten bat katoliko. Baina katolikoa ez da berez errukitsua. Azken batean, katolikoek eta faxistek egin dituzte kirtenkeriarik odoltsuenak historian. Aise bataiatu zuten Clovis Lehena. Nire uste apalean, Torquemadaren arima Gengis Khanena baino zitalagoa izan zen. Heriotzak eskolak baino sakonkiago irakasten du Historia konparatua. Honezkero ez naiz katoliko. Lapurtu nuen “Kilkerren hotsak”, horrela, “Katukale”ra eramango dut, atzera.

“Ehun metro”ren lehenbiziko argitalpena, 1974koa, poliziak bahitu zuen. 1976an amnistiatu zuten. Eleberriak Donostiako Konstituzio Enparantza laukizuzena zezen plaza biribil bilakatu eta etakide baten azken ehun metroak kontatu zizkigun, odol huste geldoa, hil arte.

Bere bakardadean itoko den Carlosen elementua ura den bezala, edo “Berriro igo nauzu”ko Marmitterena kaka, ametsa Metxarena, txatarra berriz “Pasaia blues”eko Olatz eta Martarena, “Ehun metro” hau odolak melatuko du goitik behera, bertan behin eta berriro errepikatuko den kantaren hitz ingelesak, frantsesak eta euskaldunak lekuko. Lur biribila odolez blai dabil bere ibili biribilean; era berean, denbora biribilean kiribilduko den “Ehun metro” osotoro zipriztinduko du odolak. Joxe Zuazalagoitia etakide protagonista hil ondoren ume batek esango du “ni ere hil egingo naute handia izatean”, uso batek adokinetako haren odol beltzari mokoka egiten dion bitartean.

Edozelan ere, odolustuz doan etakidearena kasu partikular ezdeus bat izango da Lur odolduaren baitan. Lurrak biraka jarraitzen du, giza odola gorabehera. Jendartea, bere aldetik, ez da batere maitagarri ageri nobelan: Joxe eta Michele tabernara sartu eta parrokianoen “titi tontor politak zeuzkak” eta antzeko iruzkin bulartsuak, soilik Joxe euskalduna dela ohartu arte. Bestalde, txutxu-mutxuaren eta morboaren azpian, Lurra bezain ezaxola da gizartea odol isurtzearen aurrean: Joxeren heriotzaren biharamunean, batek “hortxe plazan kiskali zitean” dio, eta beste batek erantzun ba nik “ez diat begirik itxi erreuma zikin honekin”.

Dena den, balirudike badela odol putzu orokorretik zein gizartearen ergelkeria hotzetik salbatzeko bide bat: maitasuna. Historia odoltsutik amodioaren goxora igarotzeko giltza bat behar, eta “Ehun metro” honek Micheleren giltza erakutsiko digu, M larri bat soldatua duena, iheslariak lepoko batean zintzilik daramana.

Alta, bada beste protagonista bat, Filosofia ikasle bizarduna, ekintzaile lasterkariaren heriotzaren lekuko geldia, Zamudio tabernako mahai batera eserita, Zamudio taberna itxita dagoen arren. Orain Txilen dagoen Michelek, joan aurretik filosofoari giltza bat oparitu dio, Joxe protagonistari lehenago eman zionaren berdina. Beraz, Michelek elkar ezagutzen ez duten “Ehun metro”ko bi pertsonaia nagusiei giltza berdin bana oparitu die. Biak atzemango ditu poliziak.

Zuazalagoitiaren giltza eta filosofoarena berdinak izan daitezen bezalako ustekabeko arraroz beterik daude etakideen gaineko eleberriak eta eleberriak oro har; bizitza bera ere bai. Bizitzaz esaten da soilik kontakizun bilakaturikoan egiten dela ulergarri. Halabehar bitxi horiek ez dute zentzurik berez, bizitza gordinean, narrazioan betetzen duten eginkizunetik at. Baina zelako etekina eta txinparta idazle trebe baten eskuetan giltza berdinen ispilu engainagarriak!

Giltzaren bidez bildu zituen Micheleren maitasunak Joxe eta filosofoa, eta giltzaren bidez egingo ditu gaizkide poliziaren gorrotoak. Joxe hil ostean, poliziak galdeketa gogorra egingo dio filosofo kontenplalariari, torturaz mehatxatuz etengabe, polizia eszeptikoa izaten baita kointzidentzia poetikoen aurrean. Horregatik zirikatuko du txitean-pitean filosofoa: “o sea que usted suele sentarse a las ocho de la mañana en  bares cerrados”. Filosofiakoa denez, auskalo. Ez diote hala ere tortura barkatuko.

Micheleren giltza talismanaren kontrakoa baita, balbea dakarren gauzakia: malura Joxeri, filosofoari tortura.

Gure hizkuntzek erakusten dutenez, bazter hauetan nahiago ditugu gauzak pertsonak baino: badugu patu gaiztoa dakarren pertsonarentzako izena, “gafe” gaztelaniaz, baina ez patu onaren giza eragilearen izenik. Aitzitik, bada zori ona sortzen duen gauzakiarentzako izena: kutuna, talismana; ez ostera zoritxarra dakarrenarentzakorik.

Michelek eta bere giltzak balbea dute.

Odoletik salbatzeko giltza, hortaz, amodioa zatekeen, lagun zehatz batenganako maitasuna, baina hemen oztopaturik dago. Joxe Zuazalagoitiaren giltzak ezin izan dio maitasunaren ateari irekita eutsi eta odol putzuan amilduko da.

BOST JOAN-ETORRI

Joxe hiltzera doala, odol hustu ahala, zenbait oroitzapen etorriko zaizkio nahi gabe. Korrikaldian zehar, horrenbestez, iraganera joan eta iraganetik etorri egingo du Zuazalagoitiaren arimak, bost joan-etorri. Asoziazionista militantearen arduraz lotu ditu Saizarbitoriak denboraren geziak, aurrena ihesaldiko xehetasun, sentsazio edo aldarte zehatza eta beronek dakarren oroitzapena eta gero iraganetik itzulera orainaldira.

Kasurako, laugarren flash-backa: balaz ziztaturik, Joxek odolaren beroa sentitu eta jauzi egingo du Manuel burkidearen berotasun erira, ospitalean behiala. Arras gaixorik zegoen Manuel, tuberkulosiak jota. ETAren zuzendaritzari ekintza suizidak egitea proposatu zion birritan. Baina gero erizain espainiar batekin ezkonduko zen. Ordurako erakundea bere kabuz utzia zuen arren, bota egingo zuten ofizialki, ahulaldiak publikoki salatzea beharrezkoa omen delako. Joxe ez zegoen ados, baina kanporatzearen alde egin zuen.

Iraganetik orainaldira pausoek ekarriko dute. Joxeri gogoratu zaio Manuel karrikan ikusi zuela, pauso bakar bat aski izango zukeela Manueli elkartasuna adierazteko, baina ez zuela egin; orain ere hogei pauso gelditzen zaizkio Zamudio tabernako kanpoko mahaien artean bizardunaren aurrean hiltzeko. Ezin distantzia zeharkatu, ezin konpondu: lehenaldian pauso bakar hura ez emateagatiko damua, egin beharrekoaren eta eginikoaren arteko tarte gaindiezina; orain berriz heriotzaren ziurtasuna hogei pauso barru. Joxek ezin du, ez orduan eta ez orain, bere buruarekin bat egin. Eta gero? Kantek dio hil ondoren egiten dugula pixkanaka gure buruarekin bat, baina “Ehun metro” ez da kantiarra baizik eta frantsesa.

Joxe hiltzera doala, nahigabeko oroitzapenek gatazkak adieraziko dituzte, hausturak, bereizteak, in crescendo: aita maiteak masailekoa joko dio, Joxek Michele maitea utziko du, gero Manuel burkidea ETAtik egoztearen alde egingo du eta azkenik aita hilko zaio. Abandonuak, agurrak: heriotzaren aurrekariak. Azken buruan Joxeren heriotzak bat egingo du gehien maite izan duenarenarekin, aitarenarekin. Oro har, aitaren munta eta zama gailenduko da. Aitaren bultzadak egin zuen Joxe etakide: “hau izango da gudaria” esaten zion besoa lepotik pasaz. Mikel Hernandez Abaituaren esanetan, zapalketaren eleberria da hau: aita, eskola, kuartelilloa, Konstituzioaren zezen plaza... Euskal eleberrietako etakideen senide harremanen artean aitarekikoa da garrantzitsuena.

Ramon Saizarbitoriak oso gertuko du Joxe Zuazalagoitia: silaba kopuru berdina dute bien izen-deiturek, silaba berdinetan azentua. Biak dira metro eta laurogei luze eta hirurogeita hamabi bat kilo (alde horretatik ia perfektuak gaur egungo kanonaren arabera). Bada identifikatzeko behar edo nahi gisako bat.

Gainera, “Ehun metro”n Saizarbitoriaren hurrengo eleberrietako protagonisten zenbait ezaugarri ageri da jadanik: besteak beste, aitarenganako sentimendu sakon anbibalentea, protagonistaren ezaxola nekatua bera maite duten emakumeengana, egin beharreko zerbait garaiz ez egiteagatiko damua, ustekabeko kointzidentziak beti txarrerako izatea, Historiak maitasuna izorratzen diolako amorrua eta etakide hilarekin bat egitea, Saizarbitoriak sumatuko balu bezala erakundean ibili izan balitz hiltzea suertatzen zaien horietakoa zatekeela.

“Kolosala izango da” ipuinean, Sarrionandiak kontu kezkagarri bati heltzen dio: gerrak gozamena ere badakar. Hamaika urteko mutikoak berez jolasten dira gerrara; ez dakite bakera jolasten. Gerra-hasieran ordutegiak, eskolak, arauak... hainbat gogordura hausten dira.

Bestalde, gerra zibilari buruzko euskal literaturan garrantzi berezia dute kilkerrek. Sarrionandiaren kilkerrek protagonista haurtzarotik heldutasunera daramate. Bilakaera bizi baten lekuko eta bultzatzaile dira ohartzeke, beren kantu monotono eta ergelari eusten dioten bitartean.

Hasieran, kilkerrak mutikoaren tiragomazko gerra paraleloetako baten jopuntu militar dira; baina, kilkerren hotsak lagun, protagonista eta bere laguna, gauez, dandarrez, erreketeen kanpamendura iritsi eta BI gauzaki jaurtitzen dizkiete etsaiei. Harrigarriro, hots BAKARRA entzuten da. Inportantea zaie enigma, baina alde egin behar dute, guardiakoa altxatu baita.

Ihesaldian, ordea, mutiko gero eta izutuagoak gero eta hurbilago sumatzen du guardiakoa. Honek mutikoa harrapatu eta poxpolu bat piztu du: baztangak zulaturiko aurpegi ikaragarri bat da erreketearena.

Halaxe nabarmenduko zaio mutikoari gerraren beldurgarria.

Ez dago gerra garbirik: gerra gehiagoren bila zebiltzan umeek, irudimenezko beren abenturentzako gerra erreal bat nahi zutenek, heldu ahala, alderantziz, euskarri erreal hori latzegia bilakatu zaienez, irudimenezko beren zirkoan bilatu beharko dute babesa. Aspaldiko hamarkada hauetan gerraren ondorioei ihes egiteko erabili izan du galtzaileak irudimena, horregatik ez dira berriki arte agertzen hasi gerra zibilari buruzko euskal eleberriak.

"Kolosala izango da”n, gerra atseginez hartzetik gerragatik negar egiterainoko ibilbideak egiten du mutikoa heldu; aldi berean, aita mirestetik aita mehatxatzeraino igaro beharrak ere laguntzen dio bizitzaren ankerra ezagutzen.

Izan ere, zergatik iristen da aita amari pistolaz apuntatu eta “urdanga baten moduan” akabatu nahi izatera, mutikoa ama babestera behartuz?

Agian, aitak ezin duelako jasan amak bezain ondo ezagutzen duen inoren behakoa.

Giza harremanetan beti, baina bereziki militarren artean, bada behin eta berriro nabaritzen den egitura eta bilakaera bat: alde batetik, jauntxo karismatiko bat, leba handiko gizona -Kalaportun Juan Maria Garaikoa-; bestetik, gizon hori miresten duten albolagunak eta gizajoak. Egitura hori abian jarri orduko, buruzagiak hondamendira amiltzen ditu miresleak. Gainera, koitaduok, jausten doazela, berdintsu jarraitzen dute ugazaba miresten, ez baita makala. Gure mutikoaren aita zangobako itzultzen da frontetik, eta Garaikoak, gerra ostean Kalaportuko nagusi berriro, puru bat oparitzen dio esker onez.

Durangarraren obra osoan bada halako menpekotasunari ihes egiteko deia. “Hitzen ondoeza”n kontatzen da badoala morroi bat desfilean, formazioan. Jenerala agurtu behar dute. Baina “jeneralaren paretik pasatzean, batbatean, bestaldean agure bat ikusi nuen martxa militarraz axolatu gabe han aldamenean bideska batetik zihoana, astiro, herrenka, kanta debekatu bat erdikantatuz... Formazioa abandonatu eta agure haren atzetik abiatu nintzen, berehala konprenitu bait nuen beste hura zela 'ene jenerala'.”

Filosofiako liburu handienek, berek bakarrik sortu eta osatzen dute genero bat

Non kokatu "Gauzen izaeraz", Spinozaren "Etika", Nietzscheren "Horrela mintzatu zen Zaratustra"?

Zer arraio dira, poesia, matematika, metafisika, eldarnio?

Edonola ere, liburuok kezka eta harridura gai nagusi bat izaten dute, izenburuan ageri ez dena baina obra osoan barrena dantzan dabilena: Etika-k, amodioa; Arrazoimen hutsaren kritika-k, denbora; Zaratustra-k, bizitza.

Eta Lukrezioren "Gauzen izaeraz" zoragarriak, mugimendua.

Hainbat zentzutan gogorarazten du "Gauzen izaeraz"-ek "Lagun izoztua", eta Lukrezioren sentsibilitateak Sarrionandiarena, edo alderantziz: alde batetik, biok sentitzen dute mundua arrotz; bestetik, biok dute sentsibilitate izugarri bat, gaixotia ia, dagoen guztiaren mugimendua, nabaria zein ezkutua, sumatzeko; "dagoen guztiaren" barik hobe "dabilen guztiaren".

Gainera, bai Lukreziorentzat eta bai Sarrionandiarentzat, garbi dago zein den funtsezko mugimendua, nora doazen maite ditugun gauzak: beherantz, alegia, pikutara.

Azkenik: Sarrik Lukrezioren liburuko "Maite kontuez" ataleko zati bat izkiriaturik aurkitutako bere poematzat du, eta itzuli egin du.

Lukrezio Sarrionandiak dioenez, maitaleak ezin du maitea guztiz bereganatu, ezin du bere amodioa guztiz ase. Gosea ase dezakegu, janariak leku jakin bat betetzen duelako gure gorputzean. Aldiz, maitearen simulakroak baino ez ditzakegu geureganatu, ezpainetan pasioz haginka egin arren, ezin sutsuago besarkatu arren. Hazia isuri ostean ere, berehala dator berriro maitegrina.

Azken batean, bakarrik gaude.

Unibertso infinituan atomoak elkartuz mundu kontagaitzak nola, halaxe sortzen dira zenbait hizki konbinatuz ezin zenbatuzko liburuak. “Gauzen izaeraz” liburuak mundu horietako baten mapetako bat erakusten du, aski osoa.

Izenburu egokia du Lukreziok idatzi liburu bakarrak, baina “Funtsezko guztiaz” ere ez letorkioke txarto. Euskaraz inoiz ez da halako asmorik mamitu, ezta izan ere apika. Orain, Xabier Amurizaren itzulpen jostariari esker, gure artean dugu bere sei liburuetan fisika, epistemologia, psikologia, antropologia, historia, kosmologia, meteorologia eta eskatologia biltzen dituen poema zientifiko inspiratu hau. Ez da batere idorra: alde batetik, ezohiko metafora eta alderaketez apainduta dator; bestetik, ez dio ihes egiten zertzelada bitxiari: “Zerraren kirrinkaz”, “Atenasen Minerbaren tenplu inguruan belerik ez dagoela” edo “Ispiluaz beste aldean zergatik ikusten den”, horra hiru atalen izenburuak. “Maite kontuez” izenekoak antologia filosofiko eta literario orotan behar luke. “Gauzen izaeraz” hau duzu epikureismoaren adierazpenik behinena, gaurkotasun handiko dotrina inondik ere.

Bizipoza du xede Lukreziok. Oinaze fisikoa berezkoa du bizitzak, baina egia ezagutzeak (adore handia eskatzen du) alferreko zenbait kezka uxatzen lagun dezake. Hauen artean goibelenek erlijioa dute iturri, alegia, gauzen izaera latzari, batik bat munduaren arroztasun esentzialari eta heriotzari, aurrez aurre begiratu ezina. Heriotzari beldurrak bultzatzen gaitu erlijioaren pareko diren ospearen, diruaren eta agintearen bilatzera. Lukreziok Venus gozoari laudorio bakezale batekin ekiten dio bere poemari, baina Atenaseko izurrite garratzarekin amaitzen du, zoragarria bezain izugarria baita gure mundu arrano hau. Zehatzago: mundua ez zen guretzat egin. Behi esnea dopinga da. Lehenagokoa da belarria, entzumena baino. Ilunabar baten ederra Jainkoari eskertzea belearen elea da, Hari sudurraren existentzia eskertzea legetxe, betaurrekoak eraman ahal izateko bezain praktiko sortzeagatik.

Gizaki erlijiosoaren izaera gogaikarria, heriotzari ikaraz eta ilusio teleologikoaz gain, grina kontrolagaitzek eta osteko damu proselitistek erabakitzen dute. Gezurrezko infinituek bilakatzen diote bizialdia infernu: besteak beste, hil osteko zigor infinituek.

Ordea, infinitu txarrak baztertu eta egokiak aintzat hartzeak dakar egia, eta heriotzaren onarpena. Infinituak dira, eta eternalak, gauzen lehenkiak -gorputzen lehen haziak, atomoak; orobat lehenkiok harat-honat dabiltzan hutsunea. (Atomoen joan-etorriak eta talkak hutsean: gela ilun batean eguzki izpiak ikusarazten duen hautsaren dantzak irudikatzen du egokiro.) Unibertsoak ez du muturrik, ez dago erdigunerik, oinaztua espazioan barrena mendeetan zehar ibilita ere ez litzateke inongo mugara hurbilduko. Unibertsoaren baitako mundu kalkulaezinak, bestalde, etengabe osatu eta desegiten dira.

Arimak bezal-bezalaxe. Ez dago gorputza hil osteko arimarik, gorputza eta arima batera sortzen, hazten eta hiltzen baitira: arima ere lehenki materialez osaturik dago. Ezer ez da hutsetik sortzen, ezta guztiz desagertzen ere. Hortaz, atomo konbinazio aldakor bat gara gu; hiltzean, osatzen gaituzten atomoak disolbatu egingo dira, gero, beste batzuekin nahasturik, bestelako gorputzak eratzeko. Ni naizelarik, ez da heriotzarik; heriotza datorrenerako, ni ez naiz izango: ez dugu zertan larritu.

Baretasun alaia helburu, kontuan hartzekoa da halaber simulakroen gaineko Lukrezioren teoria ederra. Gauzen gainazaletik etengabe hegaldatzen dira beren mamu bikiak, eta ziztu ezin biziagoan zeharkatzen dute espazioa norabide guztietarantz. Zenbaitetan, begi batekin topo egiten dute; orduan, begi horren jabeak gauza “ikusi” egiten du. Zoriona lortzekotan, mamuokin ondo konpontzen ikasi beharra dago.

Maitemina eragiten dutenak dira arriskutsuenetakoak. Lukreziok dioenez, haziaren gainezkaldiak pizten du maitasuna. Nerabeari, gorputz tentagarri bat ikustean, mukuruka duen semena, maskulinoa zein femeninoa, urduritu, bildu eta gorputz horretarantz jalgitzen ahalegintzen zaio; ametsetan, halako gorputzen irudiek parrastan botarazten diote isurkia. Maitemintzea hain zuzen itsutzea da, norberaren hazia soilik gorputz jakin bati dagokiola uste izateraino. Ahal bezain sarri saiatzen da amorostua zoramen atsegin hori eragin dionaren irudia berpizten, gauez ohean bakarrik kasu. Halatan, gero eta maitearen menpekoago bizi da. Maitearen irribarreek besteren bati lasaitasuna zapuzten diote. Gainera, ezin du maitemindurik ez denak adina goza: sentimenduak zurrundurik, ezin baitio plazerari merezi duen arreta opa.

Amodioak, orobat, barregarriki distortsionatzen du gure pertzepzioa: maite kankailua “maiestatez betea” ikusarazten digu, kontakatilu gaiztoa “nortasun handikoa”, mutu anorexikoa “apala”, eta abar. Amodioa egitea beraz ez da txarra, bai aitzitik maitemintzea.