Markos Zapiain

 

1985ean atera zen “Kairoko Arrosa Purpura”, Koldo Goitiak Woody Alleni buruzko bere liburu ederrean “Hamarkada emankorra” deitzen dion laurogeikoan; “Zelig”, “Boadway Danny Rose” eta “Hannah eta bere ahizpak” ere, zein baino zein zoragarriagoa, hamarraldi hartan eman zizkigun.

 

Gaurkotasuna ematen diote “Kairoko Arrosa Purpura”ri krisialdi ekonomiko latzean gertatzeak, senarrak Ceciliari (Mia Farrow) tratu txarra emateak eta honek, inguru goibelari eta bizimodu frustragarriari ihes egitearren, zinema erabiltzeak, irudimenaren gauzatzeetako bat.

 

Ceciliari, “Kairoko Arrosa Purpura” bosgarren aldiz ikusten ari dela, pertsonaietako bat pantailatik zuzentzen zaio; filmetik irten egiten da eta abentura zirraragarria biziko du Ceciliarekin.

 

Woody Allen musikaria izaki horretxegatik izango da agian ohi baino diskretuagoa musikaren erabilera sentimentalari dagokionez; era berean, Koldo Izagirrek Pako Aristi poetari buruz zioen musikari izateak askatu duela beharbada erritmoaren eta errimaren gehiegikerietatik.

 

“Kairoko Arrosa Purpura”k, edonola ere, bere mugak marraztuko dizkio irudimenari: egokia izan daiteke egunerokotasun aspergarri edo mingarri bati bolada batez ihes egiteko, baina ezin zara irudimen hutsetik bizi.

 

Batzuetan gertatzen da errealitatetik ihes egiteko irudimenean bizitzen hasi eta irudimenezko mundua askoz ere izugarriagoa bilakatzea errealitatea zena baino; eta halako batean beranduegi izan daiteke eta nekez aurki dezakezu itzulbidea.

 

Horrela irakur daiteke Stanley Kubricken “Eyes Wide Shut”, Nicole Kidman eta Tom Cruise protagonista. Krisialdi gogor batek jo du bikotea, jelosia-eta, irudimenean bilatzen du babesa bikotekide bakoitzak bere aldetik, baina fantasia hain bilakatzen zaie ikaragarri, ezen azken elkarrizketan, Tom Cruisek Nicole Kidmani “eta orain zer egin dezakegu?” galdetu eta erantzuna “larrua jo” baita, alegia, ukigarrienera itzuli, sentipen errealenetara, gorputzean lur hartzera eta atseden.

 

Edonola ere, “Kairoko Arrosa Purpura”k zenbait iradokizun egiten dizkigu, Institutuetako ikasleei lan bat eginarazteko abiapuntu izan litezkeenak:

 

Marxek erakutsi zuen kapitalismoak iraun ahal izatekotan noizean behin krisi gogorrak pairatu behar dituela. Bere barne kontraesanek putzura daramate berandu baino lehen. Krisi horiek txiroenek nozitzen dituzte batez ere. Oraintxe bertan horixe ari da gertatzen.

 

Filmeko garaian, krisi ekonomiko latzak jota dabil Amerikako Estatu Batuak, Depresio handiak jota zehazki, 1929ko krak-aren ostekoa. Ceciliaren senarra langabezian dago, bere lagun piloa bezala; Cecilia bera lan umiliagarriak egitera behartua... Ulergarria da, sasoi hartan komunismoaren mehatxua kokotean sentitzea kapitalismoaren aldezleek, alternatiba gauzagarritzat jotzea beldurrez. Filmean irain gisa erabiltzen da “komunista!”.

 

Bestalde, Marxek esan zuen erlijioa herriaren opioa dela. Irudimenezko kontsolagarrien bidez (hil ostean benetan ondo pasako duzu eternitate osoan, zeruan; gainera, zenbat eta gehiago sufritu gure mundu honetan, orduan eta zuzenago eta lasterrago sartuko zara zeruan), txiroak lasai atxikitzen ditu, benetako egoera justu bat lortzeko gogoa desaktibatzen die.

 

Ez al da zinema Ceciliaren erlijioa, eta Tom, nolabait, bere Jainkoa? Bizitza errealeko miseriatik ihes egitearren zinemako irudi liluragarrietan bilatzen du Ceciliak kontsolamendua, bere benetako egoera hobetzeko erabaki zehatzak hartzea ahazturik.

 

Tomek bere buruaz dio perfektua dela, eta egia da. Ordea, ez du existentzia enpirikorik. Jende erreal oro duzu akasdun. Ceciliaren jarrera erlijiosoa da: Tomek ez dio jotzen, ez du abandonatuko, ezin du traizionatu... Jainkoak bezala. Ez duenez existentzia enpirikorik, ezin zaitu traizionatu; aitzitik, errealitatea beti izan daiteke traidore. Lekaimeek Jainkoaren altzoan bilatzen dutena bilatzen du Ceciliak Tom bezalako pertsonaia irudimenezkoetan. Ez da harritzekoa garai batean neska asko maitasun-dezepzio baten ostean sartzea lekaime.

 

Hirugarrenik, ametsezko mundu lausotik, irudimen amorfotik, masturbazio-eragile liluragarrietatik, maitasunak eta soilik maitasunak ahal zaitu erreskatatu. Tom ez bezala, filmaren baitako filmeko gainerako pertsonaiak ezin dira pantailatik irten, ahalegindu arren. Tom maiteminduta dago. Maitasunak baizik ez dezake pertsonaia pertsona bilakarazi.

 

Errealitatearen eta fikzioaren arteko jolasari dagokionez, fikziozko Tom mundu errealean sartzen da maitasunaren bidez, baina Cecilia ere maitasunari esker sartuko da zeluloidezko fikzioan. Eta behin errealitatera itzuli ondoren, fikziozko pertsonaiak Tom, Jill eta Ceciliaren maitasun-elkarrizketarekin hunkitu egingo dira, gu hunkitzen garen bezalaxe fikziozko istorio erromantikoen eraginez.

 

Korapiloa are interesgarriago bihurtzen da behin ohartuta Jill errealaren lehiakidea, Ceciliaren bihotzaz jabetzeko orduan, berak sortutako fikzioa dela, Tom.

 

Laugarren: filmeko aktoreen eta pertsonaien ezaugarri nabarmenena izaera nartzisista da. Batetik, denek uste nahi dute protagonistak direla, eta gainerakoek hori garbi ikus eta onar dezaten; haserretu egiten dira, muzindu, besteren batek protagonista izaera hori ukatzen dienean.

 

Bestetik, Jill aktorea, nartziso guztiak bezala, ez da gai beste bat maitatzeko, bere burua ahazteko. Cecilia maite du, soilik Ceciliak etengabe goraipatzen duelako, oroz lehen aktore gisa. Maite duena ez da Cecilia, baizik eta bere buruaren isla edertua Ceciliaren mintzo liluratuan. Nartzisoak ezin du maitatu bere burua baino, ezin du beste batengana jauzi egin.

 

Nartzisoaren maitasuna lehiak elikatzen du. Filmaren amaieran, Ceciliak ez daki nor aukeratu, Jill aktorea edo honek sortutako pertsonaia, Tom. Baina Ceciliak Jillen alde egitean, orduan Jillek Ceciliarenganako interesa galdu eta abandonatu egingo du. Beste interpretazio hau ere sinesgarria da, eta gaiztoagoa eta sakonagoa egiten du Jill, humanoagoa: ez da Ceciliaz zinez amorostu, paper hori berariaz jokatu du, hotzean, Cecilia bereganatu eta Tom pertsonaia berriro pantailan sar dadin erdiesteko, betiko bake tristea hedaturik ostera ere guztientzat.

 

Azkenik, Emma prostitutak garbi bereizten ditu maitasuna eta larrua jotzea. Tomek aditzera ematen duenez, berriz, maitasunik gabe ezin da larrua jo baino; maitasuna egiteko, maitemindurik egon behar duzu. Eta berak ezin du amodioa egin maitemindurik daukan Ceciliarekin baino.

 

2012an gertatuko ote da munduaren amaia, galdetu du Jean-François Dortier-ek, zenbait sekta apokaliptikok ziurtatzen duen bezala? Nouriel Roubini ekonomilari turkiar-amerikarrak 2013rako aurreikusi du.

2012.aren hurbiltasunak sekta apokaliptikoak piztu, berotu eta urduritzen ditu. 2009an atera zen 2012 filma, maien egutegiaren aurreikuspen batean oinarritua. Zenbait sekta apokaliptikok oso serio hartu du. Gainera, finantza-krisiak ez du jendea lasaitu, filma atera zen urte berean eztandarazia, ezta Fukushimako katastrofeak ere, handik pixka batera nozitua. Urte fatidikoa hurbildu ahala, munduaren amaierari buruzko diskurtsoak ikaragarri ugaldu dira.

Askori ordea apokalipsiak irribarrea eragiten dio. Ba, jakizue, aurreikuspen batek, gutxienez, badu gu dardaraka jartzeko oinarririk. Aurreikuspen-alarma berri hau ez dator ez sekta batetik ez maien egutegitik. Mundu ekonomiako ahulezien analisia du oinarri, ekonomialari txit serio batek egina.

Nouriel Roubiniren ezizena Katastrofe Doktorea da, Doctor Doom. Ospetsu egin zen mundu osoan arrisku handiko hipoteken krisiak eztanda egin zuelarik. Krisi handi hura baino lehen, ekonomialari bakarra izan zen katastrofea aurreikusten eta munduari abisatzen. Orduz geroztik, jende askok hartzen ditu bere diagnostikoak kontuan. Singapurren eman berri duen hitzaldi batean iragarri du kataklismo ekonomiko berri bat gerta litekeela 2013 inguruan.

Diagnostiko ezkor hori gainbehera batzuen azterketan eta dakartzaten mehatxuetan oinarritzen du.

-Batetik, eurogunearen zatiketa izango dugu, eurogunearen haustea, bost urte igaro baino lehen. Baldin herrialde periferikoek (Grezia, Portugal, Espainia) atzeraldian jarraitzen badute, euroa uzteko ideia ez zaie hain arraroa egingo. Eurogunetik irteteak herrialde horiei lehiakortasuna berreskuratzea ahalbidetuko lieke, berrezarritako txanponaren debaluazio eta prezio-jaiste eskerga bati esker.

-Amerikako Estatu Batuetako defizit publikoa da beste arazo larri bat. Bere zorra 14.300 milioi dolarretara igo zen Roudiniren hitzaldiaren sasoian. Auskalo zenbatekoa ote den orain bertan. Roudiniren aurreikuspen alarmistei oihartzun eginez bezala, Ben Bernanke, Amerikako Erreserba Federalaren buruzagiak, igoeraren biharamunean alarma jo zuen: AEBen zorraren sabaiaren igotzeari buruzko akordio berri bat eskatu zuen, berriki gauzatu dena. AEBk finantza merkatuetan duen sinesgarritasuna berehala galtzeko arriskua azpimarratu zuen; horrek zalantzan jarriko luke dolarraren eragina nazioartean. Roudiniren iragarpen hori bete da honezkero.

-Paradoxaz, Txina da beste arazo gune handi bat ekonomian. Gaur egun, aurrera eta gora doan edozein herrialderen gaininbertsio tipikoaren aparretan dabil. Ordea, oraingo boom ekonomiko horrek ez du iraungo. Hego-ekialdeko Asia bezala 1997ko krisia baino lehen, balaztaren erasoa ezagutuko du, noiz eta… 2013 inguruan.

Eurogunearen zatiketa, AEBko zorraren krisia, Txinaren mantsotzea… Fukushimaren osteko japoniar ekonomiaren geldialdia kontuan hartzeke ere, ekonomiaren zirtzikatzearen adierazpenak pilatzen ari dira, Nouriel Roubiniren iritziz. Horrek guztiak, dioenez, “mendeko ekaitzera” eramango gintuzke, ekaitz perfektura, 2013an gertatuko litzatekeena. 

 

Kanada mendebaldean kokatua dagoen Albertako unibertsitateko ikasle batek, Josh Lek, hogei urte, errekor berezi bat hautsi du, galtza berberak erabilirik hamabost hilabetez, garbitu barik. Halatan, frogatu egin du galtzak oso luzaro garbitzeke edukitzeak ez duela ondoriorik higienean.

Josh Lek praka berak jantzi zituen 2009ko irailetik 2010eko abendura arte, esperimentu gisa; ikertu nahi zuen bakeroak zer zikinkeria kopurua pilatzera hel daitezkeen.

450 egunez eten gabe erabili ostean, eta batere garbitu gabe, Lek galtzaren lagin bat hartu zuen, pilaturiko bakterio-kopurua neurtzeko.

Azkenik, Lek bakeroak garbitu egin zituen.

Gero, beste bi astez erabili zituen, eta ondoren berriro neurtu zuen galtzetako bakterio-kopurua.

Ezusteko handiz, ikusi zuen 450 egunez erabili zein 14 egunez, bakterio-kopurua antzekoa dela. Bakeroak 450 egunez jarraian ez garbitzeak ez du ondoriorik higienean. Edozein kasutan, bakterio-kopururik handiena pubisaren eremuan pilatzen da, 8.500-10.000 bakterio zentimetro koadroko.

Esperimentuaren emaitza harrigarria da, ezen Lek, hamabost hilabete horietan, esperientzia zinez gogorrak sufriarazi baitzizkien galtzei.

Hil oso batez bakeroak jantzirik zituela lo egin zuen, eskuetako izerdia galtzetan kentzen zuen eta janaria galtzen gainera botatzen, berariaz.

Lek berak adierazi du, The National Post egunkarian, muturreraino eraman nahi izan zuela praken erresistentzia.

Alberta unibertsitateko irakasle Rachel McQueen doktoreak ikuskatu eta kontrolatu du esperimentua. Giza ekologia irakasten du eta jakinarazi digu emaitzek frogatzen dutela galtza bakeroak soilik hilabetean behin garbitu behar direla.  

Lek aitortu du arazorik larriena kiratsa izan zaiola, bereziki zazpigarren hiletik aurrera; izan ere, Kaliforniara egin zuen bidaia baten ondorioz bakeroak ikaragarri gaizki usaintzen hasi zitzaizkion, goxoa eta hezea baita eguraldia Kalifornian, eta horiexek izaki bakterioak ugaltzeko baldintza perfektuak.

1-GALDERAREN OZTOPOAK:

 -heziketan

-itsu metafisikoak

-batzuetan bizitzaren zentzugabezia aldarrikatzeak zentzu bat izan nahi izaten du

-laizismoa sarritan teologia kamuflatua

-edonola ere, anitz ateok hautatzen du zentzua

 

2-ZENTZUAREN ZENTZUAK

-maila epistemologikoan: itzulgarritasuna, Lévi-Strauss

-epistemologiaren eta etikaren arteko zubi: justifikazio razionala, legitimazioa: ETAren atentatua, tortura

-balioespenaren eta salbazioaren mailan:

a) estasia, nostalgiazko poza

b) helburu pertsonala (mendia)

Azurmendik dio, bizitzaren zentzua eta mendira igotzea parekatzen dituelarik, mendira igotzeko benetako arrazoia ez dela izaten mendizaleak berak aipatzen duena: gailurra zapaltzea, egunsentia gozatzea, ikuspegiaren ederra; aitzitik, “arrazoia igotzean bertan datza, bidean. Patarrean eta izerdian, sufrimenduan. Norbere ukoan, norbera gainditzean. Nahian eta ahaleginean. Agian zure burua bilatzen duzu. Zu zeu, zure arima, behartzen duzun gorputz horixe zarela egiaztatu gura duzu. Eta gorputz hori beste zerbait dela eguneroko errutinako norgabea baino. Zure buruaren -ahalaren, ezinaren-, zure mugen esperientzia egin, existentziaren esperientzia: existentziaren kontzientzia mugen kontzientzia baita. Eta, aldi berean, inguratzen zaituen guztiaren mugabakoa sumatu, mugabakoaren baitan ibiltzen sentitu. Izadi immentsoaren adiguri edo anparoan bildua ikusi zure izatea -borroka, inpotentzia. Beste mundu bat bilatzen duzu, bai; baina zeure barnean. Beste zeu bat, diferentea, etortzen, igotzen, inoiz ez ailegatzen, eta beti ailegatua nolabait.

Eta agian, gero, izan daiteke egiaren parte bat hori ere, gailurreko argi posiblearen eta bideko txoriak entzuteko ideiaren pozak lagun egiten eta laguntzen diola mendizalearen eginahalari. Baina egintzaren egiazko zentzua egintzaren beraren barruan dago, ez dator kanpotik emanda; zentzua bideak dauka, ez gailurrak. Edo, hobe, zentzua mendizalearen erabaki(men)ak eta ahalegintzak dauka.”

c) horizontea: zentzua ez da ezer, baina ezer ez da ezer zentzu gabe (argia)

 

3-GURE BAITAN ARIMA UGARI. ZENTZUA ERE PRAKTIKAN BETI PLURALA

-aldi berean edo txandaka eszeptikoak, poetak, zientifiko zorrotzak

-zentzuak osagai etiko, politiko, erlijioso, sentimental, filosofikoak

-zentzua izan daiteke: arau, ispilu, esperantzarako argi, abisu eta oharkizun, mehatxu, atseden ordu, txabola

“Gizakiak, burua gora mundu zabalean, txabola bat egiten duen bezalaxe mendi hegalean gorputzaren aterperako, mito bat (zentzu bat) egiten du, haren barruan habitatzeko, gogoaren txabola. Mito bat (Jainko bat) zentzu bat da; zentzua espirituaren txabola bat. Zerbaiten zentzuak balioa adierazten du, orientazio edo hautua adierazten du, norbere ulerpena (biziaren zentzuan, adibidez), funtsean identifikazioa adierazten du (edo ukoa).”

-gertari berberak zentzu desberdin are kontrajarriak (Vesuvio)

 

4-GANDIAGA HILTZERA DOA. ZER EGITEN DU GAUR EGUN JENDEAK ZENTZUAREN GALDERAREKIN? BOST JARRERA

-ateista zientistak

-teista katolikoak

-mitologia berria

-Gandiaga

-Azurmendi

 

-Zer da Odisea bat?

“Odisea da etxea utzi, galduta ibili, eta, batek ez daki nola, atzera Itakara itzulia aurkitzea. Bitartean, jakina, oso posible da Itaka hori arras aldatuta agertzea; edo Odiseo bera egotea aldatua beretarrentzat ere kasik ezagutezina izateraino, zakurren batentzat-edo ez bada; edo berak Itaka uste duen hori batere ez izatea Itaka, oraindik beaziarren beste uharteren bat gehiago baizik. Odisea ez da korronteak eta zorteak eraman zaitzaten uztea. Naufragioa da, borroka, desesperazioa, autoengainua, Gozo huarteko gozotasunaren limuria, meditazioa, ihesa zeure buruari eta gustuei, 'jainkoren baten' laguntza; azken finean, herrestan zaramatzan historia korapilotsu bat, antzaldatzen ari zaituena. Odisea da ez jakitea odisea dela; ez jakitea jada itzulia zaren ala inoiz baino galduago, eta ez jakitea jadagoneako etxerik eta Itakarik batere inon ba ote dagoen.”

-Zubia: zein izan zen Odiseoren bizitzaren zentzua?

 

5-ZENTZUAREN HISTORIA

-ez dago aurrerapenik zentzuaren historian; aldaketak bai

-zentzuaren historia artetik hurbilago zientziatik baino

 

a) Grekoen zentzu natural kosmikoa

-Zubia: Marko Aurelio, San Justino

b) Kristauen zentzu pertsonala

c) Berpizkundea

d) Lehen Modernia

 

e) Bigarren Modernia

 f) Nietzsche

g) Heidegger

h) Wittgenstein

 

6-ZIENTZIA BERRIA ETA LISBOAKO TSUNAMIA

-Unibertso infinituak eragin izu-ikara

-Zientziak mundua murriztu eta kontrolatu egiten du (hizkuntza bera abiapuntu)

-Naturako liluragarria ekuazio batera erreduzitzen du eta zentzuaren galdera ito

-Gizakiari naturaren jaun eta jabe izatea dagokio (Descartes)

-Lisboa: Jainkoaren gidaritza naturan, kordokaturik

-Kant

-kritikatua ez den arren, batzuetan Eliza bera baino makurragoa

-Zientziak oinazea sendatu nahi; zentzuak eramangarri bilakatu: gatazka

 

7-GIZAKIA, URRADURA LIBREA

-gizakia, naturatik berex

-depresioa, tragedia: arrozte haren oihartzuna

-zentzua, estasia: batasun haren berpiztea

-askatasuna: gertaria norberak asmaturiko zentzuz hornitzea

-baina zentzua tradizioak eskaintzen digu, komunitateak

-zentzua laguntza-eskaintza izaten da, baina, komunitatea eta hizkuntza bezala, babes bezain itogarri izan liteke

 

8-HIZKUNTZA. ZENTZUA IPUIN BAT DA, EZ DA GUTXI

-bizitzaren zentzua hizkuntzak telegidatzen du

-baina zentzuaren azken fundamentua esanezina da

-Txanogorritxo

-guk egiten dugu ipuina, ipuinak egiten gaitu gu, elkar hazten goaz

-ipuinak zabaldu egiten gaitu guztiz bestelakora

-zeinua da, enigma esanezinera hurbildu nahi gintuzkeena

-horixe da Azurmendiri hautsi zaiona

 

9-ZENTZUA HERIOTZAREN AURREAN

-bizialdi mugatua

-heriotza berez gordina ipuinak eramangarri bihurtu nahi du

-eskelak eta konjurioak

 

AZKENA: Jainkoa, aberria, iraultza. Kristauak eta mairuak

 

Zerk ematen dio bizitzari zentzua? Batzuetan bizia zeren alde emateko prest zauden, horrek adierazten du zein den zure bizitzaren zentzua. Eta hemen bilakaera bat izan dugu, Europan bai bederen. Aurrena, Jainkoaren alde ematen zuen europarrak bizia, Jainkoa baitzuen bizitzaren zentzu. Gero, pixkanaka, jendearen odola isuriarazteko indarra zuen Jainko hori hiltzen joan zen, itzaltzen, eta europarra Aberriaren alde edo Askatasunaren alde hasi zen bizia ematen, aberriak, askatasunak, justiziak ematen baitzion orain zentzua haren bizitzari. Zuzen zebilen horri dagokionez Nietzsche, adierazi zuelarik ideal horiek Jainkoaren ordezko direla. Joxe Azurmendik bat egiten du Nietzscheren diagnostiko horrekin: aberria, askatasuna, giza eskubideak, demokrazia, sozialismoa, anarkismoa... horiek denak Jainkoaren eta kristautasunaren antzekoegiak dira, zeren, idealaren edukia aldatu dutela onartuta ere, eta nahiko lan, bistan da idealaren egitura gorde eta errepikatu dutela: hots, dagoena, aurrean duguna, oraina, ez dugu onartzen, eta orainak darakutsanaren ordez helburu bat proposatzen dugu, idolo bat, eta horren bila jarduteari ekiten diogu.

 

Aldiz, gaur egun mendebaldean inor gutxi dago ideal horietakoren baten alde odola emateko gertu. Ez dugu sentitzen gure bizitzari zentzua ematen diotenik. Gaur egun, inguruan galdetuz gero, zerbaiten alde baino gehiago norbaiten alde sakrifikatuko luke jendeak bere bizia Europan, maiteen alde emango luke odola, pertsona konkretuen alde.

 

Horrek Europa ahuldu egiten du noski, kulturen arteko norgehiagokan. Alegia, kristauak gure aroan nagusitu ziren milaka fededun zituztelako Jainkoaren alde bizia emateko prest, Jainkoak ematen baitzion zentzua beren bizitzari. Orain ordea inor gutxi gelditzen da Europan ez Jainkoaren eta ez Europa eratu duten balio edo zentzu horietako baten alde bizia sakrifikatzeko gertu, zorionez ia ez zaigu martiririk gelditzen.

 

Non aurki dezakegu gaur egun munduan jarrera hori? Musulmanen artean. Horiek bai, milaka eta milaka lagun dituzte bizia Alaren alde emateko prest, Alak ematen baitio zentzua beren bizitzari.

 

Mugimendu demografikoak aztertuta, jaiotze tasak, herrien zaina eta ganora, ematen du epe ez oso luzera mairuen nagusitasuna munduan kristau zibilizazioak azken bi mila urteotan izan duenaren tamainakoa izango dela.

 

 

Gertakari historikoak istorio bilakatzen ditugu, interpretatu, zentzua eman: Orreaga eta Amaiur aipatzen ditu Azurmendik. Ukan, bizitzak ez dauka zentzurik, historiak ere ez, hain gutxi heriotzak. Konforme. Baina orduan, zentzuren bat postulatu ezean, nondik nora zaigu makurra Auschwitz?

Erlijioek hitzen bidez funtzionatzen dute, ipuinak kontatzen dizkigute: Jainkoak zeru-lurrak egin zituen, eta gizona eta andrea, hauek bekatu, ondoren Jainkoa gizaki egin zen eta gurutzean hil. Kristauek horrela kontatzen dute gizadiaren historia. Jakina, ez dira gertaeren deskribapenak. Azterketa razionalista bati ipuin horiek ez diote deus esaten, zentzurik gabeko istorio-misteriotzat joko ditu. Aitzitik, Azurmendirentzat, gizakion historia morala kontatzeko moduak dira, ipuin didaskalikoak, Txanogorritxo bezala: “Txanogorritxoren ipuina-eta, beharbada beraiek zentzurik estriktoki ez izanez daude guretzat zentzuz beteak -egia bada ere, zertantxe datzan zehatz-mehaztea gero zaila den zentzu batez daudela beteak, eta ez mundu guztiarentzat”.

Eskelek herioren gordinkeria goxatzen digute. Heriotza berez gertaera naturala da, zentzubakoa, erreala, mutua, baina ezein giza kulturak ez dio bere horretan aurre egiten. Estetikaren bidez, politikaren, filosofiaren, erlijioaren bidez, antzaldatu egiten dugu, jantzi; elezaharrekin, ipuinekin, gogoetekin; heroi, santu eta arbasoen ereduekin (Sokrates eta Jesus, Che Guevara eta Txikia); oihartzun musikal, literario eta artistikoekin. Behin testuinguru musikal, poetiko, erlijioso, filosofiko horretan kokaturik, heriotza zentzuz jantzirik hautematen dugu, eramangarri, ulergarri. Mendian gorputza babesteko txabola eraikitzen dugun bezala, gogoak ere babeslekuak behar baititu; eta zentzua arimaren txabola da.

Zer esan hiltzen ari zaizun aitari? Heriotzaren aurrean, gure tradizioko zentzu erlijiosoan sinesten dutenek, badute fedegabeok ez dugun zerbait; Azurmendiren hitzetan: “itxaropen edo konfiantza modu inseguru bat, otoitz batzuk. Azkenean, hitzak, gehiago ez. Asko da? Gutxi da? Ez dakit.

Nola esplikatu ez dakienari, zer den hiltzeko dagoen gaixoaren otoitz bat -otoitz egin ahal izatea? Zer den gaixo hilurrenari salmo bat irakurtzea, berak eskatuta, hari errezoaren murmurioan bere baitan murgiltzen lagun eginez?

Egia, hitzak besterik ez.

Baina zer egon daiteke, pentsa daiteke, gizakiarentzat, hitzak baino gehiago dena, heriotzaren aurrean?

Hainbat herritan aurkitzen dira ipuinak eta mitoak, norbaitek heriotza nola tronpatu izan omen duen: aurpegia mozorrotuz, bestelako jantziak jantziz, ohean trapu zaharrezko txorimalo bat mantapean ipiniz, heriotza bera atxilotuz, etab., edo nola heriotza garaitu nahi izan den eta huts egin (Euridize), eta holakoak. Xarmagarrienetako bat Mila eta bat gau-ekoa da. Printze batek gauero birjina bat hartzen zuen ohelagun, eta hil egiten zuen gero. Xahrasadek, ordea, printzea erabat limurtzen du ipuin bat kontatuz, hurrengo gauean beste bat, eta beste bat, eta hola mila eta bat gau, printzea bere patologiatik sendatua den arte, birjina kontu kontariak hala ipuinik ipuin heriotzari apustua irabazten baitio.

Beharbada heriotzarentzat hitzak, ipuinak edukitzean datza (hitz eta ipuinekin heriotza eraldatzean, konjuriatzean) abere hiztuna izatearen partikulartasun miragarrienetako bat.”

Gizakiok etengabe ari gara gure bizitza proiektatzen, nortasuna egikaritzen; horrela harrapatzen gaitu heriotzak. Bi denbora molde kontrajarri dauzkagu: batetik, gogoaren etengabeko zentzugintza; bestetik, bizialdi mugatua. Gogoa etorkizunera zabalik dugu bizirik gauden bitartean, nortasunak asmatuz, proiektuak eta zentzuak; alta, etorkizunak azken batean heriotza dakarkigu. Heriotzak amaitzen dizkigu bizilanak, bizi proiektua burutu gabe ebakitzen digu ezinbestez. Hain zuzen, Azurmendiren hitzetan, “heriotza, berez, bizitzaren proiektu edo zentzuaren ukoa besterik ez da, eta ezin zaio zentzurik eman, bizitzari zentzua ukatuz baino, edo -berpizkundearen ideiagaz edo- uko eginez heriotzari berari.”

Heriotzaren etengabeko zemaiak ez digu aukerarik ematen gure denboraren zentzuaren arazoa ez planteatzeko, gure bizitzarena. Iragankortasunak exijitzen dio bizitzari zentzua: kontua da zertarako hartu nahi duzun denbora eta zertarako ez, zeri emango diozun zure bizialdi bukakorra, zerk gogobetetzen zaituen, zerk asetzen duen zure zentzu beharra. Urte batzuk dauzkazu, hautatu beharrean zaude zer egin nahi duzun hil baino lehen. Bazterturiko aukerak galdurik geldituko dira sekula betikoz.

 

Bada tradizio indartsu eta ulergarri bat heriotzaren saihestezina aintzat hartu eta gozamen pribatura jo izan duena. Baina Azurmendik nahiago du aurrekoa bezain gurea den beste tradizio bat, norabide indibiduala gainditzen duten markoetan bilatzen duena bizitzaren legitimazioa eta zentzua, “norbere zoriontxoari uko eginez, bestearen zorigaitzarekin solidario. Ruandako haurrak eskolatzera eta gaixoak zaintzera joango da bat, besteak langileriaren edo aberriaren askapenari entregatuko dio bere existentzia osoa, arteari edo literaturari sakrifikatuko dizkio enkamu guztiarekin orduan eta orduak, euskararen herriaren bizirapuenari eskainiko dizkio praktikan bere ofizio eta afizioak...”.

Ez dago hautemate gordinik, dagoena ez dugu zuzenean ikusten, fenomeno orotan daude barnebildurik kategoria batzuk. Bitartekarien bidez ikusten dugu: hizkuntzaren bidez, oroimenaren bidez, ametsen bidez. Ingurukoaren pertzepzioa bezalaxe, bizitzaren zentzua ere hizkuntzak eta mitoek telegidatzen dute. Wittgensteinek zioen hizkuntza mitologia oso bat dela.

 

Gizakiok hizkuntzan bizi gara eta aldi berean hizkuntza gizakion baitan bizi da; batak bestea elkar eginez bizi gara. Gure bizitza eta bizitzaren zentzua hizkuntzaren parte dira eta hizkuntza, era berean, gure bizitzaren eta bizitzaren zentzuaren parte. Poetak gure paisaiaren ikuspen mitiko bat ematen digu, edo gure bizitzaren zentzuarena, Gandiagak Arantzazukoa; historiaren ikuskera ere poetak telegidatzen du sarritan, Shakespearek kasu Ingalaterrarena.

 

Gizakiak zentzua ipini behar du inguruan, dagoena zentzuz jantzi, duena bilakaraztearren, txabola bizigarri izan dakion errealitatea. Zentzuz jantziriko mundu horren inguruan, azpian, oinarrian, ezereza dago, esanezina, misterioa. Mitoak, erlijiozko ipuinak, ezerez misteriotsu horretara zabaltzen gaituzten zeinuak dira, errealitate isil ezkutuaren seinalkariak, enigmaranzko norabidea iradokitzen digute, eta ez, zientziak bezala, duguna ulergarri eta manipulagarri bihurtu. Erlijioen ipuinen baitan bizi da fededuna; heltzen doan heinean ipuinak, beren esanahiak eta eraginak, aldatuz doaz. Fededuna ere aldatuz doa ipuin horien eraginez. Eta aldaketa horien guztien arabera modu beti berriz ulertuz joango da unibertsoa, errua, heriotza, biziraupena, eta abar. Azurmendik, puskailak aipatzen dituenean, adierazi nahi du, besteak beste, doktrina eta ipuin horien bitartekaritza, bere burua enigma isilarekin harremantzeko orduan, hautsi egin zaiola.

 

Edonola ere, hizkuntzarekin batera zentzuz jantziriko bizitzaren azken fundamentua esanezina da, eta zentzuaren oinarria zentzubakoa, ezereza. Ezerezetik dago zintzilik zentzua. Ezerez horretan zuk Jainkoa ipini dezakezu eta kontsolagarri izan dakizuke.

 

Wittgensteinek esaten bazuen munduaren zentzua ezin dela izan mundua bera, ezta mundu barruko zerbait; izatekotan, mundutik atekoa behar lukeela, Azurmendik erantzungo dio mundutik kanpo bakarrik egon daitekeela guk aldez aurretik han ipinitakoa, eta ipini duenarentzat baino ez. Dena den, zentzuzko ordenaren azken fundamentua zer ote daitekeen adierazteak gainditu egiten du gure adimenaren gaitasuna. Nondik gatozen eta nora goazen, ez adiera fisikoan, baizik zentzuarenean... galdu egiten zaio azken urrun hori gure adimenaren ikusmenari. Azurmendirentzat “horizontea da nolabait, edo horizonteak ezkutatzen duen haraindiko Atzemanezina, Esanezina, hots, Ezereza (hala izendatu dute mistikoek Jainkoa! Oroit Heideggerren Ezereza); bera ezer ez “dena”, den-denaren zentzua delako. Azken hori, “esperientziazko” zentzua inguratzen duen azken zentzua, ez “da(go)”, ipini egiten da, eta inplizituko bederen beti ipintzen da -eta ipini, bakoitzak indibidualki gabe (edo: baino lehen), kulturak ipintzen du, hots, erabaki batek (derrigor akto bat ez den erabakia, gehiago bai jarrera bat), “fede” batek. Horrela, giza kontzientziak (erantzukizunak) norbere ekintza eta bizitzan, hirian, gizadiaren historian, unibertso osoan zentzuzko ordena bat jartzen (ikusten, suposatzen) du. Fisikoki espazio batean bezala, espiritual edo moralki zentzuren batean bizi gara. Baina ezerk ez du agintzen -razionalismo platonikoren batek ez bada- azken ertz edo muga hori zerbait bakar, beti eta noiznahi solido eta homogeneo, aldaezin bezala pentsatu eta formulatu beharra dagoenik, 'Monothéos'.”

 

Zentzugintza plural bat aldezten du Azurmendik; baina ez du jarduera liluragarri hori bideratuko liokeen hizkera egokirik aurkitzen.

 

 

 

Berez ez dago zentzurik, ados; zuk janzten duzu bizitza zentzuz. Baina ez da egia osoa zentzua zeuk ipini duzula: komunitatean aurkitu duzuna onestea baita benetan egin duzuna, edo ezestea. Azurmendik dioen legez, “zerotik hasierarik ez dago adimenaren praktikan”.

 

Zentzua hizkuntzan mamitzen da. Eta hizkuntza bezala, zentzua ere komunitatean aurkitzen dugu nolabait. Ukatu ere, komunitateak eskaini digun zentzua ukatzen dugu. Hizkuntza eta zentzua legetxe, komunitatea babesa da, laguntza, gure ahalmen indibidualak garatzeko egokiera, baina aldi berean muga, itxitura, mehatxu. Esaterako, hitzek gure sentipenak eta sentimenduak bideratu eta gizarteratzeko balio dute, komunikatzeko, baita gure buruari ere; ordea, gure sentipen eta sentimenduak hein batean banalizatu egiten dira ulergarri bihurturik, izan lezaketen arraroa eta ezohikoa berdindurik gelditzen da. Lasaigarria da normaltasuna, baina bizipenen txirotzea dakar.

 

Arbasoek eskaintzen digute mitoaren aukera mundua zentzu batekin eta itxaropen apur batekin interpretatzeko. Ez du zertan derrigorrezko herentzia izan. Tradizio batek zentzu bila bidera gaitzake; besteak berriz zentzugintza oztopatu, zentzua asmatzeko edo are bilatzeko orduan itsutu, zentzuaren galdera bera mututu.

 

Lévi-Straussen metafora bere egiten du Azurmendik: tradizioa, komunitatea, bizitzaren zentzua, tranbia bat da. “Zu tranbian zoaz, tranbiak eramaten zaitu. Baina: bizitzako bidaiari pasibo hutsa ez bazara behintzat, zeuk erabaki behar duzu tranbiara igo ala ez, zein tranbiatara igo, edo ja tranbian bazatoz, eseriko al zaren, non eseriko zaren, leihotik paisaia begiratuko duzun, solastuko zaren bidaideekin ala isil-isilik zeuretzako bakarrik geratuko zaren, gogaitez edo goganbeharrez agian besteenganako, edo irakurtzen ala jaitsi egingo ote zaren, eta non, ala berton jarraitu, etab. Tranbia batean zoaz, eta tranbia badoa, baina berton zu nola joan, zeure erantzukizuna da.”

 

 

Erlijioan zentzuari betieratik, Jainkoaren magaletik, jariarazten zaio; aldiz, gogoeta razionalarentzat gizon-emakumea da zentzuaren iturria, nik ipintzen dut zentzua. Edozein gisaz, bizitzaren zentzuari buruzko galderei erantzunetako bat da erlijioa, baina bizitzaren zentzua zabalagoa da erlijioa baino. Bizitzaren zentzuaren galderari erantzunetako bat da Jainkoa. Hainbat dira erlijiosoak ez diren bizitzaren zentzuak. Esaterako, nola jarri gu geure komunitatearen aurrean: arazo hau ez da soilik erlijioan ageri. Eta hala ere bat egiten du Azurmendiren bizitzaren zentzuaren galderarekin.

 

Naturatik bereizirik egoteak bultzatzen du gizakia zentzua bilatzera. Arrozte horren ondorioz dohakabea da, funtsean ez baita arroztasun hori baino. Gauza eta animalia direna dira; gizakia, aldiz, bada ez dena eta ez da badena, gehiago da ez dena badena baino, alegia, iraganean eta etorkizunean bizi da orainaldian baino gehiago, gehiago oroitzapenean eta proiektuan naturarekin bat eginik baino unez une. Hainbat mitok asmatu dute iragan zoriontsu bat, naturarekiko etenik gabe, lanik gabe, paradisuan. Mito horietan, gizakiak, halako batean, erru edo bekaturen baten kulpagatik, oraina eta natura galduko ditu. Galera hura berpizten du gizakiak zentzugabezian, eritasunean, heriotzan, tragedian. Aldiz, estasiak, pozak eta zentzuak jatorrizko batasuna naturarekin ospatzen dute, horixe da Gabonetako zoriona Gandiagarentzat aita-amen ondoan, Gabonetako suaren argiaren zentzua. Edonola ere, zentzua bilatzera eta onartzera desirak bultzatzen gaitu; orobat zentzua ukatzera.

 

Azurmendi: “ez dugu aski pentsatzen, askatasuna duen aberea izateak (natura gisa “bukatugabea” izateak: beraz berak burutu beharrak bere burua, beraz erantzukizunak, beraz kontzientziak, beraz berak erabaki/eraiki beharrak bere existentziaren zentzua) zelako posibilitateak eta problemak sortzen dizkion gizaberearen bizitzari.”

 

Sartrek ondo azaldu zuen: gizakiaren askatasuna naturarekiko urradura horrek erabakitzen du. Ez dagoenez behin betiko egina, geneek, haurtzaroak, soziologiak edo neuronek eragin diezaioketen arren, hala ere libre da funtsean, gizakiak berak erabaki baitezake edozein gertakarik zein zentzu duen berarentzat, eta ematen dien zentzu horren arabera itxuraldatuko ditu egoerak eta mundua: gizaki libreak sortzen du munduaren zentzua. Zernahiren zentzua norberak erabakitzeko gaitasun horixe da askatasuna. Tamalez, jende gehiena beldur da arriskatzeko, eta gurago izaten du zentzu prefabrikaturen baten menpean artaldetu, bere bizitzaren zentzua berak sortzera ausartu baino.

 

Dena den, Azurmendik, ikuspuntu existentzialista horren mamia onartzen badu ere, ñabardura garrantzitsuak erantsiko dizkio: Azurmendirentzat ez baitago zentzugintza erabat indibidualista heroikorik; hasiera batean zentzua komunitateak eskaintzen digu.