Gainbalioa eta sindikalismoaren sorrera
Kapitalaren lehen liburukian azaltzen du Marxek gainbalioaren teoria, eta lehergailu bat da. Luc Ferry bezalako liberalentzat ere zuzena eta egiazkoa da, justua, gainprodukzioarena ez bezala. Liberalentzat gainprodukzioa kritikatzea naturako hautespen naturala kritikatzea bezain hutsala da: merkatu librean ez dago planifikaziorik eta gerta liteke hamaika kapitalistak aldi berean ekitea pianoak ekoizteari. Piano gehiegi, eskaria jaitsi, enpresarik ahulenak itxi behar, langileak kalera. Zer egingo diogu ba. Ordea, begirune beldurti bat diote gainbalioaren eskandaluari.
Marxek ez du eskaintzaren eta eskariaren legea ukatzen; arazoa da eskaintzaren eta eskariaren legeak espekulazioa baino ez duela azaltzen; ez ordea kapitalismo industriala, enpresaren mundua. Kapitalismo industrialean gertatzen den aberastea gainbalioak erakusten du.
Finantza-kapitalismo espekulatzailea dirua eskuz aldatzera mugatzen da: etxe-agente nabil; tipo baten enpresa itxi dute, eta lanik gabe utzi dute; ezin hipoteka ordaindu; itota, etxea saltzera behartuta dago; erosi egiten diot, 100.000 euro; hiru hilabete barru, ama bat datorkit, halaber itolarrian, bikiak eduki berri ditu eta kosta ahala kosta behar du etxe bat haurtzaindegitik hurbil; 130.000 eurotan saltzen diot. Etekin ederra sakelaratu dut, baina ez dut gizartearentzako ezer sortu. Aitzitik, kapitalismo industrialean burgesa aberastu egiten da bide batez bere lurraldea ondasunez hornituz: trenbidez betetzen du, zartaginez, eta abar.
Marxek, bestalde, erabilera-balioa eta truke-balioa bereizten ditu. Erabilera-balioa kontsumoa da, zertarako erosten dudan merkantzia: bost euroko bolaluma idazteko, bost euroko zigarreta-paketea erretzeko. Ezin dut zigarretaz idatzi, ezta ere bolaluma pipatu. Aldiz, truke-balioa salneurria da, bost euro.
Kapitalismoan langilea salgai dago, zartaginaren pare, eta kapitalistak erosi egiten du, dagokion truke-balioaren arabera, hori bai, langilea ez baita esklaboa. Lan-indarraren truke-balioa kapitalistak langileari ordaintzen dion soldata da.
Marxek merkantziaren fetitxismoa deritzo uste izateari merkantziak berezko balioa duela. Ez ba. Merkantziaren balioa bertan mamituriko batez besteko lan-denbora sozialari dagokio. Gainbalioa denbora da. Hau azaldu beharra dago. Gainera, kapitalismoa era berean argitu beharreko formula batek erabakitzen duela diosku Marxek: D M D’ (D dirua; M merkantzia; D’ dirua gehi gainbalioa).
Eta D M D’ ekuazioari dagokion merkantzia bakarra langilearen lan-indarra dela.
Nondik nora?
24 orduko lanaldiari dagokion soldata bat etorriko da beste langile batzuek behar izan duten batez besteko lan-denborarekin, langileak kontsumitu beharko dituen merkantziak fabrikatzeko, 24 ordutan bere lan-indarrari eutsi ahal izan diezaion; soldata hori, lan-indarra den merkantziaren truke-balioa, 60 eurokoa izango da Luc Ferryren adibidean.
Jo dezagun 60 euro horiek 6 orduko lanaldi sozialari dagozkiola, alegia, beste langile batzuek 6 ordu behar dituztela fabrikatzeko gure langileak bere lan-indarrari eutsi ahal izateko 24 ordutan kontsumitu behar dituen merkantziak.
Baina, behin 6 orduko baliokidea erosita truke-balioan, kapitalistak lan eginaraz diezaioke 12 orduz, eta kasu horretan 6 orduko etekina irabaziko du. Horixe da gainbalioa, D M D’ formulak adierazia: ugazabak 24 ordurako erosi du langilearen lan-indarra, 60 euro; demagun 6 orduko lanaldiari dagozkiola; baina langileari lan eginarazten dio 12 orduz; lan horren bidez 120 euro balio duten merkantziak egiten dizkio, eta ondorioz kapitalistak 60 euroko gainbalioa sakelaratu du.
Ikaragarri ederki ikusten du Marxek lan-indarra besteak ez bezalako merkantzia dela, bakarra munduan, bere erabilera-balioa kontsumituz gero truke-balioa emendatzen baita: langilearen lan-indarra kontsumitzea langileari lan eginaraztea da, merkantziak ekoitzaraztea, balioa eta aberastasuna sorraraztea. Eta langileak aberastasun gehiago sortzen du kontsumitzen duena baino. Lan gehiago egiten du beste langileek egin behar dutena baino fabrikatzeko gure langileak bere lan-indarrari eutsi ahal izateko kontsumitu behar dituen merkantziak. Langileak balio gehiago sortzen du, diru gehiago, lan horren truke ordaintzen zaiona baino. Horrela aberasten da kapitalista, aldi berean mundua ondasunez hornituz. .
Gainbalioaren teoriaren ondorioak mila bider sakonagoak eta ahaltsuagoak dira gainprodukzioaren krisien edota eskaintzaren eta eskariaren teorienak baino, liberalentzat aski ahulak. Hemen benetako analisi batek erakusten du kontraesanezkoa dela kapitalismoaren funtsa, eta lehertu beharra duela.
Gainprodukzioaren analisian, Marxek zioen kapitalismoak ezinbestez sorraraziko duela iraultza komunista, burdinazko saihetsezintasun batez, naturako metamorfosiak eta kataklismoak erabakitzen dituen ezinbestekotasun berberaz.
Gainbalioaren analisiaren ondorioak, berriz, ez dira mekanikoak eta deterministak. Ez dugu derrigorrez etorriko omen den klaserik gabeko gizartea, baizik eta klase borroka eta boluntarismoa; honezkero ez gaude historiaren filosofia automatiko eta fatalista batean; orain militantismoa da garrantzitsuena, gizarte gatazkan engaiatzeko gogoa.
Gainbalioaren diagnostikoaren ondorioetako bat izango baita klaseek borroka egin beharko dutela soldata eta lan-denbora erabakitzeko, arazo historiko eta morala baita soldata eta lanaldia finkatzea, ez dago zeruan idatzia; eztabaidagarria denez, soldata handitzearen eta lanaldia murriztearen alde borrokatu beharra dago. Horixe da sindikalismoaren zentzua. 1789ko iraultzak monada sakabanatu autista eginda utzia zuen langilea. Orain, berriz, langileek antolatu beharra daukate, indartsu agertzeko ugazabekin soldataz eta lanaldiaz eztabaidatzeko orduan.