Zigorra eta grazia
Hiru tratatu biltzen ditu liburu honek. Lehenbizikoa, kristautasuna balio garaien aurkako jendailaren mendeku gisa margotzen duena, eta azkena, ideal aszetikoez, oso ezagunak dira, sarritan ageri baitira testu liburu zein filosofiaren historietan. Bigarrenaz arituko gara beraz hemen, kezkagarrienaz.
Nola da posible geu bezalako abortu batailoia agertu izana lur azalean? Hori litzateke arazo genealogiko orokorra. Nietzscheren arrano begiak milaka urte arakatzen ditu, eta arazoa zehaztuz doa pixkanaka: zelan sortu da kontzientzia txarra? Zigorrari ote dago loturik? Zer da zehazki egiten dena, zigortzen delarik? Zein da Estatuaren jatorria?
Krudelkeriarik gabe gizakia ez zatekeen hitza bete ahal izatera iritsiko. Nietzscherentzat, gizakiaren eginbeharretako bat izan da hitz ematea zilegi zaion animalia haztea. Baina gizakiaren ahazmena indartsua da, ezinbestekoa gainera orainaz gozatuko badugu. Halako batean, haatik, oroimen bat sortu behar gizakiari, hitza bete dezan, harremanek eta gizarteak eskatzen baitute. Nola? Larru zerrendak atera, mutildu, oliotan irakin, lehen semea sakrifikatu eta antzekoak, mnemoteknika dira funtsean. Memoria lasagoa, zigorra latzagoa. Berez zakarra, arduragabea eta txoroa den gizakia serio eta solemne jartzeak aditzera ematen du oroimena sor zekion eraginiko oinaze basa.
Zigortzeko eskubidea, bestalde, oraintsu arte, ez zaio inolaz ere kaltegilearen balizko askatasunari lotu (kaltegilea ez da erantzuletzat hartu izan), zorrari baizik. Kaltegilea jatorriz zorduna da: aurreneko giza jarduera trukea eta salerosketa izan baitzen, gizakiak bere burua balio-emaile, tasatzaile eta tratularitzat zuen harro, ordaingarri bilakatzen zuen guztia. Halatan, arau-hauslea zordun bilakatzen zen kaltetuarengana. Baina gaizkilea txiro zelarik, kaltea ezin bazuen diruz edo lurrez ordaindu, orduan kaltetu/hartzekodunari zordunaren gorputza torturatzeko eskubidea ematen zitzaion, edo bikotekidearena, edo seme-alabena. Haserrea asaskatzeko bidea izan da oinazea eragitea, bide pozgarria sarritan: orain dela oso gutxi arte ez da izan lurrean krudelkeriarik gabeko jairik (zezenketak). Harrigarria da, baina kaltearen eta kaltetuak kaltegileari eraginiko minaren izaera trukagarria ez da berriki baizik auzitan jarri. Komikoak bezain negargarriak dira kaltearen eta ordainezko sufrimenduaren arautze zehatzak (hik niri behi bi ebatsi, nik hiri belarri bat ebaki...).
Nietzsche fidagaitzak bereizten ditu alde batetik zigortzea bera, ekintza, eta bestetik zigorraren xedea. Zigorgintza antzinakoagotzat du bere zentzua baino, helburuak gerora asmatu zaizkio. Gaur egun ere, ezin da zehazki esan zergatik zigortzen den. Gurari mordoa nahasten da: aipatu oroimena sortzea eta ordainsaria ez ezik, izua eragitea, usteltzat hartzen den giza talde bat erauztea, zigortzailearen ospea, mendekua, gerra aldarrikatzea, etsai bentzutua torturatzeko jaia.... Kaltegilea bide onera erakartzearena gezurra da. Lege-hausle oso gutxik sentitu izan du gaizto dela, errudun, baizik zerbaitek huts egin diola, harrapatu baitute: kazkabarra ere botatzen du noizbehinka. Zigorrak ez du hobenduna hobetzen: larritasun geldo bat, zuhurtzia, mesfidantza eman diezaioke apika. Edonola ere, poliziak ere bortizkeria erru ausikirik batere gabe darabilela egiaztatzeak zigortuari eragozten dio serio hartzea agintarien kurrinka moralaren eta giza eskubideen gainean. Kontzientzia txarra, horrenbestez, ez du zigorrak eragin.
Estatuak baizik. Aldi berekoak dira Estatua eta erru sentimendua. Estatuaren agertzeak ez zuen zerikusirik izan gizarte hitzarmenarekin: aldiz, giza harrapari ikaragarri batzuek sortu zuten, forma-emaile oldartsu eta arautzaileek, askoz ere gehiago ziren beste gizaki alderrai aske amorfo batzuk esparru batean hertsatzera behartu zituztenean. Barruti itxia ezarri arte erabilgarriak izan zituzten senak ezdeus bilakatu zitzaizkien ezustean, hesia ez baita mendia, itsasoa, basamortua. Sortzaile eta estatugile ez zen gizaki berriak, beraz, ezin baitzuen bere botere nahia kanporantz asaskatu, norabidez aldatu behar izan zuen, bere baitara isuri. Orduan, Nietzsche aker dantzariaren ustetan, animalia/gizaki gizajo hark bere burua bihurtu zuen bere aginduen xede, bere gurari naturalak zizelkatzeari ekin zion. Kontzientzia txarra funtsezko grinen aurkako borrokak eragin du, norbere baitako zimino beltzaren aurkako krudelkeriak. Gatazka hau dute erlijioek sorkura.
Edozelan ere, Nietzscheren ikuspuntua artez ulertzearren, kontuan hartu beharra dago, alde batetik, Mirabeau bere ahazmen miragarriagatik miresten zuela: irainek eta bidegabekeriek ez zuten haserretzen, ez zituen barkatu behar izaten, berehala ahazten baitzituen. Eta, bestetik, gizartea zenbat ahulagoa hainbat zigortzaileagotzat zuela, gizabanakoa bezalaxe: Nietzsche filosofo-medikuaren esanetan, batak zein besteak, aski sendo sentitzen delarik, uko egiten dio zigortzeari. Horixe da hain zuzen “grazia”, zuzenbideaz haraindi: zorriaren ausikia aintzat ez hartzeko bezainbesteko kemen alaia.