Markos Zapiain

Heriotza izan da Txillardegiren kezka nagusietako bat, idazten hasi zenez geroztik Horretaz azken liburua arte. Biziki hunkitu zuen, gaztetan, Marilyn Monroeren suizidioak; baita, txikitan, asto baten heriotzak ere, Igeldoko Muitza baserrikoa. Aitak kontatu zion eta sekula ez zitzaion ahaztuko. Muitzatik itsasorantz labar labain more-beltz bat dago, harkaitzezko txirrista bat. Baserrian bazuten asto bat; zahartu eta itsutu egin zen. Ez zekiten nola akabatu. Azkenik, begiak zapi batez estali eta labar hartatik behera amildu zuten.

Hainbat arlotan egiazta daiteke Txillardegiren aitzindaritza. Narratibara mugatzearren: Eli Laztangurenek jakinarazi digu gaur egungo genetistak liluraturik dituela Txillardegik 1957an Orangutanen ugartea ipuinean iradoki zuen aukera batek: milioika urtez, gizakiak eta ziminoak elkarrekin nahasturik jo zuten larrua, eta nahasketa horren ondorio ginateke edo txinpantzeak edo bestela gu gizakiok; euskal eleberri modernoa abiarazi zuen (Leturia eta Peru arazoz betetako protagonista aldakor eta gogoetalariak dira); emakumea zen Elsa Scheelen, eta gainera suizida; Haizeaz bestaldetik eko esperimentu sinboliko poetiko ausart haiek…

Txillardegik baino lehen inork ez dio lotu Euskal Herriaren aldeko borroka animalienganako maitasunari. Gizakiaren animaliatasun nabarmenak durduzaz eta dardaraz jarri izan ditu sistema filosofiko klasikoak, Jainkoaren antzirudiko ikusarazi nahi izan baitute kosta ahala kosta humanoa, izpiritu aratz. Txillardegirentzat, mendebaldeko pentsamendu nagusian animaliak betetzen duen baztertokia bat dator indarrean dauden egitura politikoetan estaturik gabeko herri txikiek betetzen dutenarekin: «arazo» dira, «konpondu beharrekoa», edo bestela zuzenean desagerrarazi beharrekoa, ziminoaren ispilu kezkagarria bezalaxe. Txillardegi, ostera, baztertokiko ispilua argitzen eta duintzen ahalegindu da, bihotzak bultzatuta.

Aitzindari izan dugu, halaber, heriotzari aurre egiteko erari dagokionez. Txillardegik bat egin du Spinozarekin eta Einsteinekin Jainko pertsonal epaile transzendentea ukatzeko orduan. Izatekotan, Jainkoa Natura bera litzateke, dagoen guztia.

Guk etxeak eta tunelak helburu batekin egiten ditugunez, suposatu izan dugu Unibertsoak ere baduela Egile bat eta helbururen batekin egingo zuela Bere Obra. Txillardegiren ustez, giza proiekzio hutsa duzu xedetasun hori, Unibertsoa ez baitoa inora. Honelaxe formulatu du auzia Horretaz bere azken liburuko azken galderan: «Hegalak dituztelako egiten dute hegan txoriek? Ala hegan egiten dutelako dituzte hegalak?». Dudarik ez Txillardegirentzat: hegalak dituztelako egiten dute hegan.

Unibertsoak ez du berezko zentzurik, gure bizitzak eta heriotzak ez duten bezala. Txillardegik garbi ukatu du Adimen Onberaren batek dagoena taxutu duelako ustea, gizakia xede. «Antropokeria» hitza asmatu zuen jarrera horri kontra egiteko. Antropokeria gai da Jainkoaren trebetasun zintzoa goraipatzeko, gizakiok sudurdun sortu izanagatik, gainean betaurrekoak kokatu ahal ditzagun. Txillardegiren esanetan, «txiripa hutsez heldu gara geure honetara». Unibertsoa ez zen gizakiarentzat egin.

Horrela, Txillardegi heriotzaren oinazea bere gordinean adierazten ahalegindu da eleberrietan zein saiakeretan, gizakiok geure buruari asmatzen dizkiogun kontsolagarriak erantzirik. Hauxe da, beraz, unerik desegokiena Txillardegiri traizio eginik heriotzaren ikaragarria baretzen ahalegintzeko.

Astero legez, Padma Devak, 31 urteko beltzaran erakargarriak, hotelean itxaroten dio bezeroari. Behin gelan, bezeroari arropa erantzi eta masajea ematen dio; gero, fereka dezan eskatzen dio, eta, sarritan, larrua jo diezaion. Bi ordu barru, bezeroak ordaindu eta hurrengo saiorako hitzordua jartzen dute, bakoitza bere etxera lasai-lasai itzuli baino lehen.

Honaino irakurririk, balirudike Padma Deva call-girl bat dela, luxuzko prostituta bat. Ez ba: londrestar hori terapeuta diplomatua da, ospe handikoa eta txit ofiziala den International Professional Surrogate Association-ekoa. Bertako kideek ikasten dute bakardadeak edo etsipenak edo ezinak jotako pertsonen behar afektibo eta sexualak era zehatz eta eragingarrian betetzen. Padma Devaren paziente guztiek dituzte sexu arazoak, batez ere inpotentzia eta isurketa goiztiarra. Ezkonduak zein ezkongabeak dira, eta edozein maila sozioprofesionalekoak: legelariak, ikasleak, igeltseroak, medikuak. Gazteenak 25 urte ditu, zaharrenak 65; hauek biak birxinak ziren, barneratua zuten ezinezkoa zitzaiela edozein sexu harreman. Padma Devak arestian eman du bere lanbidearen berri Daily Mail egunkarian, eta erantzun sutsu mordoa jaso du.

Devaren aurkakoek prostituta hutsa dela leporatu eta bere lana iraingarritzat jo dute. Ez dute sinesten bere praktiken onura terapeutikoan, edo zalantzan ipintzen dute. Auzitan jarri dute, halaber, bere legezkotasuna (baina Erresuma Batuan ez omen dago sexu terapiaren aurkako debeku garbirik).

Padma Devak ihardetsi die 4000 liberaren truke (4800 euro inguru) eskaintzen dituen 2 orduko 9 saioen ondorioz, isurketa goiztiarragatik joan zaizkion ia guztiek lortu dutela beren sexu harremana 30-60 segundotik 5-10 minutura luzatzea. Eta tentetzen ez zitzaien pazienteen ehuneko 90ak lortu du erekzio sendo bat.

Sexu terapeuta ingelesak, bere metodoaren zientifikotasuna aldeztearren, Masters eta Johnson-en ikerketa ospetsuan oinarritzen da. AEBetako sexologoek 11 urtez lan egin zuten arazoak zeuzkaten 510 bikoteekin, eta bakarrik bizi ziren 3 emakumerekin eta 54 gizonekin. 54 emakume lortu zituzten, azken hauekin oheratzeko gertu, borondatez.

Aurretik, 54 gizon horiek saiatuak ziren sendabidea bilatzen, ohiko psikoterapien edota psikoanalisiaren bitartez; arrakastarik ez, ordea. Mastersek eta Johnsonek sexu terapiako programa bat ezarri zieten, aste bi zirauena, eta pazienteen ehuneko 75a sendatu egin zen. Padma Devak era ikusgarrian hobetu ditu emaitza haiek.

Laura Mintegiren hitzak, Jakin aldizkariko 187. alean, 2011ko azaro-abenduari dagokiona, 65-66 orrialdeetan: “Goizegi da jakiteko nola eragingo duen aro politiko berriak kulturgintzan, bai industrian nola produktuan, baina pentsatzekoa da eragina izan izango duela. Sintomatikoa da, esaterako, aurten Markos Zapiainek atera duen Etakideen ametsak liburua, erakundeak jarduera armatuaren amaiera iragarri baino hiru aste lehenago argitaratua. Zapiainek aurkezpenean esan zuen “ETAren ekarpenik garrantzitsuena Euskal Herriari, ETAri buruzko euskal literatura izan da”, eta boutade kutsua badauka ere, garai berri baten zantzua delakoan nago. Fribolizatzeko beta irekirik balego bezala.”

Laura Mintegiren hitzei sumatzen zaie, batetik, ministroen tankerako gogoeta inportante eta pisutsuak idazten dituenak arinkeriaz dihardugunok zorrotz epaitzeko ohitura ulergarria. Bestetik, eta ez da hain ulergarria, unibertsitateko irakasle batzuek institutukooi begiratzeko hartu ohi duten goitik beherako jarrera; adibidez, Etakideen ametsak irakurri gabe, bertan mamituriko urteetako lana gezur labur baten bidez suntsitzeko eraso klasista.

Eta, azkenik, euskal literaturaren aurkako mespretxu sakona, euskal literaturari garrantzia aitortzea fribolotzat jotzen baitu.

Gatazkari dagokionez, Saizarbitoria da ziurrenik barne kontraesanak modurik nabarmenenean agerian uzten dituen euskal idazlea, lotsa gaindituz eta koherentziaren obligazio moralaren gainetik hegan eginez, esanez bezala “ni ez naiz buruzagi bat, ezin dut inor eraman nire atzetik, zeren ez baitakit zer egin nire buruarekin, eta kakanahaste hau naiz, ecce homo: alde batetik, ateoa eta antikristaua, batez ere apaiz frankistak sakonki pairatzearen ondorioz, baina aldi berean errukia dut teklarik sakonenetako bat, kristau askorentzat ere eragingarriena den bertutea”. Halatan, ETAren kontrakoa izan arren, 1995ko “Hamaika pauson”n gupida barnekoi bat sentitzen du Daniel Zabalegi etakidearengana.

Bestetik, Saizarbitoriak gorroto dio moralismoari literaturan, literatura engaiatuari, baina aldi berean bere liburu guztiak dira modu ohargarrian aldarri etiko bat, gaizkiaren alderen baten aurkako gurutzada. Zeharka, jakina, sotilki, korapilatsuki, baina Saizarbitoriak, eguneroko bizitzan eta politikan engaiatzeaz gain, literatura ere gatazkaren aurrean konpromiso ageriko bat hartzeko erabili du.

BI MUTURREN ARTEAN

“Exkixu”ren eta “Bizia lo”ren artean koka genitzake “Ehun metro” eta “Hamaika pauso”. Biolentziak odolustu eta hil egingo du Euskal Herria, gaztigatu zigun hirurogeita hamarreko hamarraldirako Saizarbitoriak. Frankismoaren zapalkuntzari erantzutea zilegi da, baina indarkeriak epe luzera hondamendia dakar. Errepresioaren aurrean okerrena ezaxola da, beste alde batera begiratzea. Engaiatu beharra dago; baina ez edonola. Eta Saizarbitoriak1974erako garbi zuen ikusia Euskal Herrian bizitzaren aldeko engaiatzeak zaizkigula premiazko, eta, ostera, hilketak hilketari deitzen diola, heriotzak heriotzari, hauxe izaki etsai nagusia.

IDAZLEAREN NAHIA ETA IRAKURLEAREN INTERPRETAZIOA

Gorago esan bezala, euskal idazleek inpaktu emozional bat eragin nahi dute irakurlearengan; eta bilatzen dute emozio hori jarrera etiko-politiko bilaka dadin. Aldez aurretik badituzte gatazkak eragindako sentipenak, ideiak, asmoak, gorrotoak; eta pertsonaien eta kontakizunaren bidez gorroto, sentipen, ideia eta asmo horiek irudikatzen dituzte, ondoren irakurleak antzera senti eta ikus dezan ahaleginduz, edo jakin dezan zein den idazlearen ikuspuntua, bederen.

Gerta daiteke, hala ere, irakurleen interpretazio nagusia bat ez etortzea idazlearen asmoekin: hori gertatu zen Saizarbitoriaren “Ehun metro”rekin. Idazleak tortura, zapalketa linguistikoa eta orotarikoa nabarmendu zituen, eta ez zuen aski garbi adierazi ETAren ihardukia gaizki iruditzen zitzaionik.

Egia den arren Joxe Zuazalagoitia etakidearen heriotzaren alferrikakoa ere azpimarratu zuela, giza hilketen zoritxarra eta etenezina, eta hilketa horien aurreko gizartearen ezaxola, hala ere irakurleek ez zieten jaramonik egin ñabardura horiei. Irakurle arruntak ETAren laudorio garbitzat hartu zuen “Ehun metro”, poliziak krudelki akabaturiko militante zintzoaren gorespen hunkigarritzat, eta era berean irakurtzen dute gaur egungo gazteek irakasleak aurretik testuinguru eta historia osoa azaldu ezean.

INTELEKTUALA

Hori bai, nola “Exkixu”n hala “Bizia lo”n, eta baita Saizarbitoriarenean ere, eta oro har gatazkaren inguruko euskal literatura guztian, pertsonaiarik gorrotatuena, torturatzailea bera baino gehiago, intelektuala da, alegia, borroka armatuaren aldeko idatzi eta mintzaldi xaxatzaileen bidez gazteak zizpoleta hartzera bultzatzen dituena, eta espetxera, eta hiltzera, haiek bizimodu erosoan dabiltzan bitartean, benetan busti eta engaiatu gabe: “Zeru horiek”en ere nabarmena da mutil-lagun ohiaren aurkako Ireneren herra. Jokin Muñozen hitzetan: “Intelektualak okerrenak dituk. Asko eta asko beraiek konbentzituta sartu ziren mobidan, eta kartzelan geratu ere bai urte askotarako. Beraiek hor daude, ordea, zinegotzi, irakasle, tertuliano...” (“Bizia lo”, 108)

Fernando Aranbururen adierazpenei oso espainola den errespetugabekeria darie, inolaz ere ezagutu ez daitekeenaren aurkako mespretxuzko epaia. Esan du euskal idazleek ia ez dutela ETAren indarkeriari buruz idatzi. Zergatik? Ez direlako aske. Aranburuk dioenez, euskal idazleek "Euskal Herrian bakarrik banatzen dituzte liburuak, ehunka irakurle bakarrik dituzte eta diru laguntzei esker argitaratzen dira. Bere iritzia emanez gero, amaitu da idazle horren literatura". Ez da egia: gure literaturan bada etakide zintzo eredugarria, baina baita ere etakide zeharo gaiztoa, etakide ergela, ETAren ankerkeriarekin kolaboratzen duen hiritar arrunta, Euskal Herriaren genozidioan kolaboratzen duen pertsona normala, konstituzionalista on eta gaiztoa, estatutuaren aldeko koldar kolaboratzailea, estatutuaren aldeko zintzo jakintsua…aberatsa duzu panoplia.

GATAZKAZ IDATZI DENAZ IDAZTEKO ZAILTASUNAK

Erakutsi ote du euskal literaturak gatazka fideltasunez? Fideltasuna deitu izan zaio dagoenaren deskribapen ahal bezain objektiboari, baina gatazkaren koordenadak aldatze-nahi politiko batean oinarritutako literatura ere fidela izan liteke. “Literatura eta gatazka”z galdetzen dizutenean, ematen du idazlea hiritar den heinean epaitzea ere eskatzen zaizula. Eta hemen, irakurketa zuzen bat egiteko orduan, badugu arrisku bat: idazle horietako asko busti egin da bere literaturaz aparte, eta beraz garbi esan digu literaturaren bitartekaritzarik gabe zer nahi zuen. Batzuetan, dena den, idazlearen ageriko jarrera etiko-politikoen azpiko sentimendu nahasiak adierazteko ere erabili izan da literatura.

Literatura eta gatazkari buruz mintzatzeko eskatzen dizutenean, etika da kontua: zer jarrera erakusten duen idazleak testuen bidez, ETAren alde edo kontra dagoen, eredugarri izateko sortu ote dituen etakideak, edo nazkagarri, edota ahal bezain errealista, atentatuak zuritzen ote dituen nolabait, ETAren krudelkeriarekin batera zapalkuntzaren eta zehazki torturaren ankerkeria ere erakusten duen, gatazkaren testuinguru osoa aintzat harturik...

Alegia, galdera ez da literaturaren kalitateaz, baizik eta idazlearen bustiduraz eta engaiamenduaz. Ordea, idazleak eskuak aski zikin ote dituen epaitzen duena ez da estralurtar garbi bat izaten, neutroa eta objektiboa; aitzitik, ikuspuntu etiko-politiko jakin batetik mintzo da. Idazleak ez ezik idazleen epaileak ere ezin dira gatazkatik kanpo ibili, ezikusia egitea esku hartzeko moduetako bat baita, Euskal Herrian bizi zarelarik bederen.

Arazoetako bat da oso dela zaila gogoeta orokor zuzenak eraikitzea. Etengabe bilakatu da ETA, etengabe bilakatu da euskal gizartea, etengabe bilakatu da literatura eta etengabe bilakatu da idazle bakoitza. Are gehiago, liburu berean ere, protagonista bakar baten baitan kontrako jarrerak ager daitezke esna zein ametsetan, Antton Ihartzegarairen kasuan bezala Txillardegiren “Labartzari agur” nobelan. Halatan, zentzuzkoagoa da aztertzea idazle bakar batek obra bakar baten bidez gatazkaz adierazi duen jarrera, eta aski lan hala ere.

EMOTIBISMO MORALAREN FROGA: GATAZKAREN LITERATURA

Gatazkaren aurrean euskal idazleen duten jarrerak emotibismo morala deritzonaren ikuspuntuak baieztatzen ditu: erreakzio sentimentalaren ondoren datoz zuribide razionalak. Hori da gure idazle gehienen jarrera gatazkari dagokionez: ez dago aurrena analisi razional hotz bat, neutrotasunaren eta objektibotasunaren aldeko ahalegina, eta gero argibide horrek eskatutakoaren araberako narrazioa, analisi horrek ondorioz lekarkeen proiektua bultzatzeko. Aitzitik, bultzatzaile nagusia bihotza da, bihotzak irudimena pizten du, eta arrazoia ez da bihotzaren eta irudimenaren tresna xumea baino. Helburu nagusia zirrara baita, eta irakurlearen sentimenduan eragitea. Funtsean dena da bihotza: aurrena sentimenduak du onartzen edo gaitzesten, eta gero narrazioak irakurlearen sentimenduei dei egiten die, irakurleen sentimenduei eragin nahi die. Literaturagileak sumatzen baitu berak bezala funtzionatuko duela irakurleak, inpaktu emozionalaren ondorioz etorriko direla burubide-aldaketak, ez alderantziz. Bestela, saiakera idatziko luke eta ez kontakizuna.

Hori bai, bihotza ez da ezinbestez inertzia: Saizarbitoria, adibidez, ETA nolabait onartzetik ETA gaitzestera igaro zen, eta donostiarraren kasuan, behintzat, bistan da arrazoia ez zela kalkulua izan (“nire merkatua zabaldu behar dut, espainolen gogoko bilakatu”), edo iritzi nagusiari amore ematea, baizik eta bilakaera sentimentala, bihotzaren erantzuna. Egia da eztabaidagarria dela zein neurritan izan daitekeen autonomoa sentimendu bat, baina ulertzen da, espero.

LAUROGEITA HAMARREKO ZIABOGA

Esan liteke euskal literaturak, oro har, gerra zibilari eta errepresio frankistari lotu diola ETAren agertzea eta lehenbiziko urteak, eta erantzun hura onetsi duela (Saizarbitoria, Izagirre, Sarrionandia, Atxaga). Orotariko zapalkuntza zital haren pean, zintzoagotzat eta ausartagotzat hartu izan du ihardukia deus gertatuko ez balitz bezala jarraitzea baino bertan goxo. Ez “Ehun metro”k (1976) ez “Exkixu”k (1988), ez dirudite ETAren aurkakoak. Saizarbitoriak ez du etakidea kritikatzen, baizik eta euskal gizartearen ezaxola etakidearen borrokaren eta heriotzaren aurrean. Eta Txillardegik ETA militarraren jarduera ulertzen du, borrokalari adoretsu gisa aurkezten digu Exkixu, honen alde satanikoak gorabehera.

90eko hamarraldian euskal gizartea nekaturik dago, ezin ditu burutik kendu, besteak beste, Yoyes eta Hipercor, eta Aljerreko porrota; eta eleberria ere ETAren jardunaren aurrean kritika, akidura eta nazka erakusten hasten da: “Etorriko haiz nirekin” (1991), “Gizona bere bakardadean” (1993), “Hamaika pauso” (1995), eta abar.

 AITZINDARITZA

Idazleen egoa ez da makala izaten, eta ETAren aurkako salaketa gogorra nagusitu denez geroztik aitzindaritzaren gatazka piztu da literato batzuen artean: “Atxagak baino zazpi urte lehenago terrorismoaren aurkako ipuin gogorra izkiriatu nuen, baina biktima posibleen beldurrarekin goitik behera bat egitea erabaki nuen, haien sentimendua nire baitan barneratu, eta azkenik ikararen erruz ez nuen argitaratu. Dena den, neu izan naiz aurrendari dudarik gabe, eta baditut frogak: ipuina bera”. Eta azken belaunaldiko IPAD 2 batean idatziriko ipuin ausarta erakutsiko dizu.

Beste batek: “Bidegabeki ebatsi didate aitzindaritzaren ohorea. Atxagak baino zazpi urte lehenago neronek kondenatu nuen ETA; hori bai, modu sinbolikoan egin nuen eta inork ez zuen ulertu. Ipuineko itsaso urdinkarak sinbolizatzen zuen ETA, eta noraezean zebiltzan arrantzaleak biktimak ziren. Dena esplikatu behar. Herri puta honek ez du kultura maite, ez da batere sentibera sinbolismo kontuetan. Eta jakina, gero ez da ohartzen nor den zinez aitzindari”.

 MUTUR BI: EXKIXU ETA BIZIA LO

Gatazkaren aurreko euskal idazlearen jarrera bi muturren artean koka liteke beharbada: Txillardegi genuke batean, Jokin Muñoz bestean. Zehaztasunez hitz egin nahi izatera ñabardura batzuk erantsi beharko lirateke, zeren, adibidez, “Bizia lo”ko ikuspuntua ez da “Antzararen bidea”koa, eta “Exkixu”ko Txillardegi ez da “Labartzari agur”ekoa, ezta “Ehun metro”ko Saizarbitoria “Hamaika pauso”koa ere. Zentzu honetan, “Bizia lo” eta “Exkixu” dira, agian, eta ez Txillardegi eta Jokin Muñoz, mutur biak, euskal narrazioak gatazkaren aurrean erakutsi dituen jarrerei dagokienez.

Zintzoa da Exkixu etakidea, eredugarria bere hautua, ulergarriak bere ekintzak.

Aldiz, “Bizia lo”n Jokin Muñozek ETAk eraginiko oinazea eta heriotza erakusten du, ETArena baino ez, tortura-eta hondo gisa ere aipatu gabe, aipamen horrek oinaze hura testuinguru batean kokatuz apaldu edo zurituko lukeelakoan. Ordaina: ondorio mota bakar batera mugatzen duzula gatazka. Dena den, ikuspuntu partzial hori beharrezkoa da literaturan, literaturan pertsonaia baita garrantzitsua, gatazkari buruzko nobela ez da tratatu soziologiko edo politiko bat.

“Bizia lo”n etakideak espezializatuta daude hilketa bereziki krudelak umeen aurrean egiten; gainera, etakideak ez ezik, ezker abertzaleko guztiak dira zitalak, mendekatiak, egolatrak eta tentelak, eta ezker abertzalekoak baino ez. Saritua eta goraipatua izan da: Euskadi Saria eta zortzi kritika laudoriozko Literatura Zubitegian. Arrazoi osoz, gainera, manikeismoa eta fobia goi mailako literaturaren akuilu izan baitaitezke.

“Bizia lo”n ezker abertzalekoak ez direnen ezaugarri nagusia da hunkigarriro errukitsuak direla eri dauden umeekin, bereziki ume atzeratuekin. Igual ezker abertzalekoa ez den bat ateratzen da apur bat alproja eta porreroa, baina anaia txiki atzeratuaz arduratzen da, arroka batera eramaten du itsasoaren aurrean elkarrekin amets egitera, aitak, ezker abertzalekoa, paso egiten baitu zeharo seme tontoaz, eta azkenean Irungo bi etakidek, horiek baitira okerrenak, ankerki akabatuko dute porruzale sentibera.

Beste ipuin batean ezker abertzaleko gaizto batek bultzatuta inuzente bat ETAn sartu eta oso gauza graziosoa gertatzen da: galtzontzilotan dagoela atxilotzen dute, irrigarri. Muñozek erakutsi zitzakeen zartako batzuk, poltsaren bat, horixe baita ia beti gertatzen dena, testuinguru osoaren berri fidelkiago ematearren, baina gaiztakeria guztia ezker abertzalean kontzentratzea erabaki du, eta zilegi da, jakina.

Estrabagantetzat joko genuke gaur egun alderantzizko ikuspuntua,  nekez irabaziko luke inongo saririk. 80ko hamarraldian posible zen etakide zintzoaren eta espainol inbasore higuingarrien eskema. Aldiz, ezinezkoa zatekeen, euskaraz, etakide eta ezker abertzaleko guztiak ergelak bezain ankerrak izatea, eta beste guztiak berriz txintxoak, gaur egun saritua eta goraipatua den ikuspuntua. Bagoaz pixkanaka Patxi Lopezen errelato bakar nagusiaren sustrai bibliografikoa osatzen. Martxa honetan, narratibako hurrengo Euskadi Sarian Basagoiti printze urdinak muxu goxo batez esnatuko du Rosa Diez loti ederra, eta Ajuria Enean biziko dira sekula betikoz.

PERSPEKTIBISMOA

Nobela bat idatzi dezakezu ETAk ikaragarri sufriarazi duen errugabe bati eta bere familiari buruz; errealista izango da gainera, egiazkoa, eta zintzoa izan liteke. Baina aukeratu dezakezu, orobat, Espainiak ikaragarri sufriarazi duen errugabe bati buruzko nobela idaztea, eta hori ere errealista izango da, egiazkoa eta zintzoa. Eragin etiko-politikoak kontrakoak izan arren, duinak izan litezke biak, eta estetikoki goi-mailakoak, noski. Bi kontakizun horiek eskaintzen baitizkigu errealitateak, eta baita muturreko bi horien artean egon litekeen multzo aberats zehaztugabea ere, ñabardurarik oraingoz imajinaezinenekin.

Hori dela eta, gatazkari buruzko kontakizun bakar bat eratzen tematu beharrean, banako ugariren kontakizunak behar dira. Kontua ez litzateke esperientzia desberdinak integratu nahiko lituzkeen kontakizun bakarra eraikitzea, baizik eta esperientzia desberdinak adieraziko dituzten kontakizun autonomoak asmatzea, ezin integratuzkoak ezein osotasunetan, ez baitago sortzerik esperientzia desberdinak barnebilduko lituzkeen kontakizun bakar oro hartzailea.  

GATAZKAREN LITERATURARI FALTA ZAIONA

Aukera piloa dago oraindik jorratu gabe: besteak beste, torturatzaile zintzoa, gure herria desagerrarazteko lanetan kolaboratzen duen pertsona jatorra, zuzentzat jotzen dituen xedeak lortzeko tortura erabiltzea beste erremediorik ikusten ez duen hiritar onbera.

Nobela interesgarria dauka, orobat, ertzaintzako aditu genetistei esker Pagazaurtunduaren hilketa leporatu eta ordainarazten ari zaizkion Gurutz Agirresarobe errugabearen tragediak.

Bada webgune bat, beautifulagony.com, non jendeak igotzen dituen bere aurpegia erakusten duten bideoak, aurpegia laukian ongi kokaturik. Aurpegia baizik ez da ageri bideo horietan, orgasmorainoko bidean, orgasmoan eta ostetxoan. Autoerotikoa dirudi ia beti sexu jardunak, baina ez da zehazten.

Bestalde, Madrilgo unibertsitateko hiru ikerlarik, Jose-Miguel Fernandez-Dols, Pilar Carrera et Carlos Crivelli-k, “Facial behavior while experiencing sexual excitement” artikulua argitaratu dute Journal of Nonverbal Behavior aldizkarian, 2011ko martxoko alean. Ikerketan Beautifulagony.com webgunea baliatu dute.

Analisi-sistema berezi bat erabili dute aurpegiak aztertzeko, FACS izenekoa, eta tentuz hautaturiko ehun inguru bideori aplikatu diote. Emaitza: orgasmoa baino lehentxeago eta bitartean kopeta belztu egiten dugu, bekainak zimurtu, begiak itxi, ahoa ireki eta masailak uzkurtu. Gutxi gorabehera, horiexek dira sufrimenduaren aurpegi-adierazpenak. Bideoen testuinguruaren berri jakin gabe behatzaile asko tronpatu egiten da, oinazezkotzat jotzen ditu orgasmo-keinuak.

Masters eta Johnsonek asmatu egin zuten. Erantzunik gabe dirauena da zein ote den imintzio oinazetsu horien eta gozamen gorena omen denaren arteko lotura. Izan liteke batere zentzurik ez duen erantzun erreflexu bat; izan liteke, lacaniano jarrita, alegiazko behatzaile birtualen bati bidalitako zeinua, hirugarren bati; edota, gaur goizean lehenengo C-ko Eneritz Germanek adierazi bezala, behin muturrera eroanda plazera eta mina nahastu egiten direla.  

Hori bai, orgasmoaren ondoren begiak ireki egiten dira, eta zinezko irribarrea da loratzen, eta esker oneko lasaitze atsegin horrek hobeki adierazten du gogoan duguna orgasmoaz mintzo garelarik.  

Alderdi politikoek, gehiengo osoak lortzean, ez ohi dute dotore erantzuten. Zentzu horretan, ezusteko atsegina izan da, nabarmentzeko modukoa, PPkoen bilakaera: bada aurrerakuntza, badugu hobekuntza, poztu gaitezen. Bi mila garren urtean, Aznarrekin “Pujol, enano, habla en castellano” tamalgarri hura nagusitu bazen, atzo berriz jauzia izan zen gailen. Irabazleek eta miresleek, Madrilgo Genova karrikan, eskatzen zuten: “Mariano, bota!”; eta Marianok, zintzoa eta langilea baita, baina ez kirolaria, ezta antzezlea ere, hasieran lotsati erantzun zuen, baina azkenik saltotxo bitxi bat egin zuen, izterrak elkarri itsatsi eta irribarreari nekez eusten zion bitartean. Gero, herriak berriro: “Elvira, bota!”: eta Raxoiren emazteak zer egin jakin ez eta Marianok: “venga, xalta, he he he”, tokiz kanpo koitadua. Hurrena, “Cospedal, bota!”: eta Marianok: “Dolorex, he he he, venga”... Eta horrela Gallardon, Esperantza, eta abar. “Xoraya, tú no puedex, he he he ”, entzun genion orduan presidenteari, erditu berria baita Soraya Saez de Santamaria. Txit alaia izan zen, txit harrigarria.

Ondoren gertaera lazgarri bat sufritu behar izan genuen ordea. Hemengo UPyDko Gorka Maneirori bere miresleek jauzia eskatu zioten halaber baina Maneiro berotu, zuhurtzia ahaztu, gaizki erori, zerbait apurtu eta ospitalera eraman behar izan zuten. Lehenbailehen senda dadin opa diogu separatistok, aurrerantzean sinpatikoak eta maitagarriak izango baikara, hasiak gara honez gero.

Nogent herri aberatseko biztanle txiroek ezingo dituzte aurrerantzean zakarrontziak miatu, lege berri batek isunaz mehatxatu baititu, edo bestela espetxeaz. Nord departamentuko La Madeleine herrian ere debekatu egin zuten, abuztuan, zakarrontzietan janari bila ibiltzea.

Irailaren 16ko ordenantza baten arabera, zigor berdinei egin beharko diete aurre zakarrontzietan jakia bilatzen duenak eta karrikan ttu egiten duenak, edo pixa.

Nogenteko alkateak (J. P. Martin, UMPkoa, Sarkozy bezala), osasun publikoa babesteko neurriak direla aldarrikatu du: “edozer topa dezakezu espaloietan, dramatikoa da”, adierazi dio Le Parisien egunkariari. "Osasun arazoak sortzen dira, eta arazo estetikoak. Gure herria turistikoa da, eta hondatzen ari dira. Hortaz, zigorra ezarri behar".

Ezkertiar askok txarto hartu du araua, erran gabe doa, pobreen kontra jotzen baitu zuzenean; eta krisi garaiotan jende franko dugu jan ahal izateko zakarrontzietan bilatzera beharturik. Gainera, ez da gauza bera karrika publikoa pixa eginez edo txistua boteaz lohitzea, edota, goseak behartuta, arrain zati erdi ustel bat zakarrontzian bilatzea. Aski zuen ordenantzak karrikaren zikintzea zigortzea; gosetien aurkako amorru hori ez da parte onekoa.

Auzapezak ihardetsi du ordenantza horrek inor ez duela estigmatizatzen, gizatasuna duela helburu, hiritarrak ongi portatzera bultzatzea, ordena ezarri eta zakarrontziak komertziorako erabiltzen dituen jendea zigortzea.

Emauseko lehendakariak Nogenteko alkatearen adierazpenak Maria Antonietaren ateraldi ospetsuarekin alderatu ditu. Paristar herri goseak ogia galdegin ziolarik, opilak eta pastelak jateko iradoki zion. Emauseko buruak esan du Nogenteko auzapeza “à côté de la plaque” dagoela zeharo, tronpaturik eta galdurik.

Estetika kontua baino gehiago, arazoa da zergatik ote dagoen jendea hazkurria zakarrontzietan bilatzera derrigortua, eta saiatzen ote diren Nogenteko udaletxean pobreziak eraginiko dramak konpontzen, lorategiak apain atxikitzeaz gain.

Hainbat topiko dabil Platonek maitasunari buruz pentsatutakoaz. Ordea, “Sinposioa” irakurrita (Jesus Mari Arrojeriak euskaratu digu eta Jakinkizunak bilduman argitaratu da), Platonek maitasunari buruzko bere pentsamendua ongien adierazi zuen elkarrizketa, agerian geratzen da sakonagoa eta benetakoagoa dela topiko haiek adierazten dutena baino, edo antiplatonikoek hedatzen duten estereotipoa baino. “Maitasun platonikoa” esaten denean, ulertzen dugu maitaleek ez dutela elkar ukitzen, maitasun urrun edo ezinezkoa. Gainera, antiplatonikoak, besteak beste Michel Onfrayk, Platonen irudi idealista kontenplalaria zabaltzen ari dira. "Le souci des plaisirs"en Onfrayk "Sinposioa"n Aristofanesek dioena Platoni berari egozten dio. Platonen ideiak haatik Sokratesek adierazitakoak dira, ez Aristofanesek.

Bestalde, ezaguna da Diotimaren mintzaldiaren arabera maitasunak maitalea gorputz ederretatik arima ederretara igotzen duela, gero arima ederretatik ohitura, lege ea jakintza ederretara, eta azkenik maitasunak maitalearen arimari gure munduko gauza, sentimendu, ekintza eta gogoeta eder guztien jatorri den Edertasunaren ideiara jauzi eginaraziko diola. Antiplatonikoen esanetan, Platon hor geldituko litzateke, kontenplalari aratz, edertasunaren ideiaren ondoan, edertasuna argi eta garbi kontenplatuz.

Baina “Sinposioa”n Platonek sormena nabarmentzen du maitasunean, ernalketa, kumea. Gizakiak hilkorrak gara, eta hilkorrak iraun egin nahi du; iraungo badu, sortu egin beharko, ugaldu: eta hain zuzen maitasuna edertasunean sortzea da, bai gorputzaren eta bai arimaren bidez, alegia, umeak zein hitzaldiak ekoiztea. Egia da maitasunak gorabide batean gorputzetik arimara eta arimatik edertasunaren ideiara gidatuko gaituela, gero eta espiritualago; hala ere, Platonek ez dio gorputzen elkarketaren ondoriozko umegintzari uko egiten; hain gutxi ekoizpenari oro har, ekintza kreatzaileari.

Gaur egun, desira bi modutan ikusten dugu: edo eskasia gisa, falta gisa, Freudek, Lacanek eta Zizekek bezala; edo bestela poztasun gisa, lorategi zoragarri gisa, bere horretan oso eta betea: Spinozak, Nietzschek eta Deleuzek ikusten dute horrela. Lehenbiziko ikuspuntuaren hasiera Platonen “Sinposioa”n dago, Sokratesen eta Diotimaren hitzetan, maitasunaren laudoriozko seigarren hitzaldian, Platonen jarrerarekin bat datorrena. Maitasuna edertasunaren bila dabil hain zuzen ments duelako. Edertasuna falta bazaio, ez da eder; ezin baituzu desiratu ez duzuna baizik. Hori azpimarratu dute Freudek, Lacanek eta Zizekek; oroitu adibidez Lacanen ateraldi jeniala: maiteminduak ez duen zerbait eskaintzen dio maiteari, eta maiteak zinez ez du eskaintza hura nahi. Maitalea erreala ez den irudi bat antzezten ahalegintzen da maitearen onarpenaren bila, eta maitearen barne-muinek itxurakeria sumatzen dute. Suizidioaren antzekoa litzateke maitasuna. "Sinposioa", aitzitik, aurrerago doa, osoagoa da. Platonek maitasunaren ama Eskasia dela badio ere, ezin uka azpimarratzen duela Baliabide duela aita. Freudek eta Lacanek desiraren Eskasia ezaugarria nabarmendu zuten, Baliabideren kaltetan. Ez ziren aitaz fio, faltsukerian ei dabil beti aita. Platon orekatuagoa da. Itzuliko gara aurrerago.

“Sinposioa”k badu hari narratibo bat: Agaton poeta tragiko gazteak literatur sari bat irabazi duela ospatzeko afari, oturuntza edo sinposio bat antolatzen dute Agatonen beraren etxean. Giroak Euskal Herriko txoko ugari oroitaraziko dizu, emakumeek parte hartzerik ez dutelako eta ardoa edaten duten grinagatik (Sokrates izango da erruz edan arren afalosteko gaupasan mozkortu edo lokartuko ez den bakarra).

Agatonen gonbidatuek eta Agatonek berak ordu arte laudoriorik jaso gabeko jainkoa, Eros, amodioa, goraipatuko dute, txandaka. Sokrates baino lehen Fedro literatoa, Pausanias legelaria, Eriximako sendagilea, Aristofanes poeta komikoa eta Agaton poeta tragikoa mintzatuko dira, hurrenez hurren, bakoitzak bere jakintza edo sormen-arloaren arabera goralduz amodioa. Fedroren eta Agatonen kasuan, Platonek sofisten diskurtso aipamen literarioz zipriztinduak parodiatuko ditu. Platonek aldiro gutxietsiko du mintzaldi apain liluragarriak sortzeko ohitura. Ironiaz, hori bai, bera halakoak asmatzeko ezgai delakoan. Edo amorruz apika, idazle liluragarria izaki uko egin behar izan baitio joera horri konbentzimendu filosofiko baten erruz: idazki eta mintzaldi seduzitzailearen gainetik behar da aldeztu egiaren bila dabilen elkarrizketa soil biluzia. Platonentzat, egia zintzoro bilatzen duen hitzak zirrara sakonagoa eragiten du zirraragarri izan nahi lukeen hitzaldi literario edo politikoak baino, egiara gehiago hurbiltzeaz gain.

Eriximako medikuak "medikuntza, labur esanda, bete eta husteko gorputzaren joeren jakintza" dela dio; euskal usadio zaharrak ere gorputzeko korapiloak lotzen eta askatzen jakiteari lotu dio osasun ederra, erritmo egokiaren arabera txandakatzeari betetzeak eta husteak. Eritasuna, barrualdean korapiloren bat nozitzea da; behin korapiloa askatuta, ondo libratuko dugu berriro, eta osasuna berreskuratuko dugu.

Gure gorputzetan kontrakotasun ugari dago: beroa eta hotza, gozoa eta mikatza, hezea eta lehorra... eri garelarik, gatazka dabil kontrako horien artean, gorroto diote elkarri. Baina badugu kontrako horien arteko oreka sortzea: maiteminduta gaudenean, adibidez, harmonia eder bat jabetzen da gure organo guztiez eta gorputzak bere osotasunean distira egiten du. Bete, hustu, lotu, askatu: lauburu horrekin ondo konponduko bagina, gatazka gutxiago genuke, eta gogaikarri bakar bat ere ez.

Platonek “Sinposioa”n Eros goraipatzeko darabiltzan hitzaldien hurrenkerak mailakatze bat adierazten du; gero eta bikainagoak dira diskurtsook. Eta, Platonek “Politeia”n poetak hiri idealetik egotziko dituen ber, “Sinposioa”n hurrenkeraren bidez adieraziko du gehiago dela Filosofia Poesia baino, Sokrates filosofoaren hitzaldia Aristofanesenaren eta Agatonenaren ostean kokaturik.

Atalen kokatze estrategiko horrek, egitura horrek, badu zerikusirik “Sinposioa”k irakurlearengan eragiten duen hunkimendu estetiko itzelarekin, Mendebaldeko kultura bideratu baitu maitasuna maitatzera eta Sokrates maitatzera. Badu zerikusirik, halaber, hain bizi eta koloretsu pintatu izanak Sokratesen garaiko Atenaseko lagunarte hura, girotxo hura.

Hirugarren motibo hunkigarria: zein esker onez irakurriko zuten homosexualek “Sinposioa”, kristauak nagusi izan diren mende ilun luzeetan! Egia da Fedroren eta Pausaniasen laudorioen arabera maitaleak oroz lehen maitearen dohain espiritualen garapen betea bilatu behar duela, maitasunak nolabait pedagogikoa behar duela, baina hala ere kontsolamendu ederra eskainiko zien homosexualei egiaztatzeak ezen jendea inoiz gizonen arteko edo emakumeen arteko maitasun fisikoaz ere “Sinposioa”k darabilen mintzamolde patxadatsuaz aritu izan dela; ez zituztela homosexualak bizirik erretzen, bederen, kristau sasoi luzeetan bezala.

Laugarrena: Platonek ez du inoiz hitzez hitz adierazten, baina “Sinposioa” irakurrita maitasuna Sokrates dela jasoko duzu ia ohartzeke, eta Sokrates maitasuna.

Ez bakarrik hasieran bertan Sokratesek garbi uzten duelako bera ez dela aditua maitasun kontuetan baino. Gainera, Diotimak azpimarratuko du maitasuna ez dela ez Jainko ez hilkor, ez eder ez itsusi, baizik bitartekari bat. Ulergarria, zeren, gorago esan bezala, Baliabide eta Eskasia izan baitzituen guraso, biak. Inor ez dabil  baduenaren bila: maitasunak ederra bilatzen du, ez baita eder. Baina aldi berean maitasunak Baliabiderengandik jasoriko trebezia du, eta eskuzabaltasuna, maitaleak bere buruaren gainetik jartzen baitu maitea, zilborkeria ahantzirik. Eta, Freuden eta Lacanen despit, emankortasun hori zintzoa izan liteke zenbaitetan, amodioa ez da soilik toleskeria eta suizidio, alde hori ere barnebiltzen duen arren, bitartekaria baita.

Era berean, Sokrates filosofoa ez da ezjakina, ustez jakin bai baina benetan ez dakiena baita ezjakina. Filosofoak badaki ez dakiela. Ordea, Sokrates jakintsu ere ez da, ez da “sofós”, ez baita egiaren jabe, baizik eta jakinduriaren maitale, egiaren zale eta bilatzaile. Sokratesek maitasunak bultzaturik bilatzen du jakinduria, eta irakurleok maitasunaren bitartekaritzaz abiatzen gara Sokratesengana, “Sinposioa”ren bitartez ohartu baikara jakinduria bilatzeko orduan bitartekaririk egokiena Sokrates dela, alegia, bere baitan besteak beste pedagogoa, saindua eta pailazoa biltzen dituen mago gogoetalaria. Dakien gauza bakarra ezer ez dakiela dioenak hutsa erakusten du, eta hobe da arbaso abiarazletzat hartzea hutsunera bideratuko zaituena, ezen ez doktrina positiboren baten profeta; tradizio filosofikoa beste zenbait tradizio baino indartsuagoa baldin bada, oinarri arrakalatu hari zor dio.

Faltak falta, salbazioari eta egiari hurbiltzeko moduak bereizten ditu, besteak beste, Aita Saindua eta Dalai Lama. Behin batean, Dalai Lamak Europako hiriburu batean konferentzia bat eman zuen. Ondoren, frantses bat inguratu eta jakinarazi zion budista bilakatu nahi zuela, Dalai Lamaren erlijioa bere egin. Eta budisten gidariak erantzun: “Zertarako? Frantzian baduzu kristautasuna, eta ongi da”. Erantzun hori pentsaezina da katolikoen buruzagiaren ahotan. Txillardegik eta Lévi-Straussek horregatik izango dute beharbada zibilizatuagotzat budismoa kristautasuna baino.

2008ko Gabonetan, Aita Sainduak homilia egin zuen erromatar kuriarentzat, ohi bezala, eta “gender studies” edo genero ikasketen aurka jo zuen. “Desira desordenatuak” da genero ikasketek gurean eman duten libururik interesgarriena. Genero ikasketetan, oro har, zalantzan ipintzen da giza sexuaren naturaltasuna; aldiz, sorkari sozialtzat hartzen da maiz. Benediktorentzat genero ikasketei darien ikuspuntu hori Jainkoaren aurkako harrokeria da, nork bere burua Jainkoaren gainetik jarri nahi izatea, Bibliak gizakia berez gizon edo emakume dela baitio. Bekatu litzateke berezkotasun natural hori erlatibizatzea eta konplikatzea, nork bere sexua artistikoki asmatzea. Benediktoren arrazoibidea, hitzez hitz: “Elizak dio giza natura gizon edo emakume gisa ageri dela, eta exijitzen du ordena natural hori begirunez har dadin… Sarritan 'gender' terminoaren bidez adierazia eta ulertua dena da gizakiaren autoemantzipazioa, kreazioaren eta Kreatzailearen aurrez aurre. Gizakiak berak bakarrik nahi du bere burua eraiki, eta berari dagokion edozeri buruz berak bakarrik erabaki. Ordea, modu horretan, egiaren aurka bizi da, Espiritu kreatzailearen aurka.”

Euskal Telebistak daukan dirutza erabili beharko luke ika-mika horren tankerakoak argitzeko ahaleginetan, buruz buruko eztabaida bat emitituz adibidez Benediktoren eta Josebe Iturriotzen artean.