Markos Zapiain

Gara ote liteke sorgintzari buruzko mintzamolde bat, sorginaren ikuspuntutik nolabait esateko, sorgin kontuei dagokienez printzipioz eszeptikoak baina adimen zabaleko eta toleranteak diren zientzialariek onartzeko modukoa, hala nola Maider Etxebarria, Xabier Murelaga edota Naia Ormazak? Murelagak dioenez, zientzia amaitzen den mugan hasten da magia eta sorgintza. Zientzia, mekanika kuantikoa agertu arte bederen, identitate hastapenean dago oinarritua: arroka arroka da eta ezin da aldi berean ahatea izan. Sorgintzak, berriz, identitateak astindu eta A aldi berean B izan daitekeelako hastapena darabil. Don Juan bele bilakatzen da. Ez soilik bele dela irudikatzen du, edo bele sentitzen du bere burua: Don Juan da eta aldi berean bele bat. 

Sorgintza garai eta leku desberdinetan agertu da, baina badu beharbada ezaugarri komun bat: jende normalak erabiltzen ez dituen burmuineko zatiak pizten ditu. Sorgintzaren ohiko ariketek, fisiko zein mentalek, horixe dute xede nagusi. Bizimoduz aldatu beharra dago, baita izaeraz ere, eta entrenamendu luzeen ondorioz azkenik garunetako alde ezezagunak pizten ikasten duzu. Horrek jende normalari helezinak zaizkion aukerak eskuratzen dizkio sorginari, baina baita arrisku ikaragarriak ere. Ahalmen anormal horien pizteak sute apokaliptikoa erakar dezake. Hainbat eta hainbat sorgin dizipulu eta xaman aprendiz erotu izan da ikasbidean. Ez dira batere ezohikoak krisi eskizofrenikoen ondoriozko suizidioak.

Euskal Herriko sorginei buruz dagoen literatura gehiena larregi kutsatzen du zapaltzaile katolikoen ikuspuntuak. Pasarte asko ridikuluak dira. Sorginek eskuarki ezkutatu eta disimulatu behar izan dute, apaiz edo filosofo mozorroa baliatu, baina honezkero badakigu haien praktikak ez direla oso desberdinak munduko herri urrutienetan: Siberia, Kongo, Mexiko. Hain zuzen, Mesoamerikakoa da gaur egun sorginen inguruko literaturarik indartsuena: Carlos Castaneda, Florinda Donner-Grau, Taisha Abelar, Victor Sanchez.... Horiek irakurrita hobeki irudika dezakezu zertan zebiltzan gure sorginak inkisidoreen txostenen bidez baino. 

Sorginek askatasuna dute helburu, gizarteak normaltzat jotzen duena gainditu eta mundu berrietan barneratzeko askatasuna, kontsentsu sozialak erabakitako hautemate moldeari gero arte esan eta gauzak bestela ikusi eta bizitzekoa. 

NESKAK ETA MUTILAK

Aurrez aurre jarri izan dira, batetik, Filosofiaren Historia eta Logika zientifiko arra, eta, bestetik, sorgintza emea. Historiak eta soziologiak elikatu izan dute kontrajartze hori, baina aldakorrak dira Historia zein Soziologia, aurkakotasun hori ez da berezkoa, ez dago balizko ezaugarri maskulino eta femenino naturalei lotuta. Auskalo zer esan nahi ote duen, baina datu zientifiko bat da gizon gehiago daudela sorginen artean emakumeak Filosofiaren Historia klasikoan baino.

Egia da, hala ere, baiezta daitekeela ezen, gorabehera historiko kontingenteen ondorioz, Filosofian, ohi ez bezalako izaera eta bizimoduak asmatzeko orduan, gizonak izan direla nagusi; ostera, izaera eta bizimodu berrien bila ibili den emakumeak sorginen artean bilatu izan du, besteak beste, bidea. Arrasto esperogarritik desbideratzen den andreak sorgintza bilatu izan du. Eta sorginen aurkako gurutzadan gizon kristau konkistatzaileen protagonismoa eztabaidaezina da. Gurean, gizon kristauak emakume sorginen aurka benetako erlijioaren izenean. Ameriketan, gizon zuri kristauak indigena fede ustelen aurka, praktika satanikoen aurka. Beti eta nonahi, fede edo normaltasunen bat ezartzeko beharra duen jende beldurtia giza mugak zabaldu nahi dituzten mundu ikuskera eta jarduerak ito guran. Sorgintza sarkasmoz gainetik kentzeko zientifista zenbaiten presa urdurian nabarmenak dira inkisidore eta konkistatzaile haien oihartzunak.  

Ezagutu, sorginak trantze-egoeran ezagutzen du, ezohiko hautemateak erakusten dionaren baitan. Hautemateen korapiloa edo ahokatze edo doitze puntua mugitu eta kontsentsuzko mundu hau, pertzepzio normala, pitzatu beharra dago, gerlariaren diziplinaz burmuineko esparru ezezagunetara bidea ireki eta beste mundu batzuk konkistatu. Ilunabarra da munduen arteko arrakala, askatasunaren promesa.

Carlos Cesar Salvador Arana Castañeda Burungaray Novoa, Carlos Castaneda gisa ezaguna, Cajamarcan jaio zen, Perun, 1925ean, eta AEBeko Los Angeles hil zen, 1998an, gibeleko minbiziak jota. Berak idatzitako hamabi liburu argitaratu dira (azkeneko biak post mortem):

1-The Teachings of Don Juan: a Yaqui Way of Knowledge, 1968, Don Juanen irakaspenak: ezagutzeko bide yaki bat.

Kontagaia 1960ko udatik 1965ko uda arte luzatzen da. Peioteak (Don Juanek "mescalito" esaten dio, "meskaltxo"), deabruaren belarrak eta Don Juanek “little smoke” edo "humito" (euskaraz agian "ketxo") deritzon "psylocibe mexicana" onddoak eragindako haluzinazioen kontakizunek Castaneda ospetsu egin zuten garai hippy hartan.

2-A Separate Reality: Further Conversations with Don Juan, 1971, Bereiziriko errealitate bat: elkarrizketa gehiago Don Juanekin.

Kontatzen dituen gertaerak 1968ko apiriletik 1970ko urrira artekoak dira. Hemen ere psikotropikoak gora eta behera. Drogak kari, lehenbiziko bi liburu horiek Argentinan, Eliza Amaren eraginez, debekatu egin ziren.

3-Journey to Ixtlan: The Lessons of Don Juan, 1972, Bidaia Ixtlanera: Don Juanen ikasbideak.

Kontagaia 1960ko udatik 1971ko maiatza bitartean dago kokatua. FBIak milaka eta milaka folioko txostenak bildu ditu Castanedaz, idazlea bereziki kontrolagaitza den arren. Amerikar gazteak drogatzera bultzatzen omen ditu, eta Castaneda ez da John Lennon kaukasiarra, zeharo kontrolpean halaber,  baizik eta AEBeko paperak berriki eskuratu dituen hegoamerikar beltzaran bat. FBIak idazleari gaztigua eman eta bere liburuetatik drogak desagerrarazteko exijituko dio. Bidaia Ixtlanera-z geroztik, berau barne, idazleak psikotropikoen garrantzia erlatibizatuko du. Castanedak ez zuen inoiz FBIaren presioaz idatzi edo berba egin. Haluzinogenoen garrantziaren erlatibizatze horretan, dena den, Castanedaren beraren izuak izango zuen zerikusirik, ikusita zenbat gaztek galtzen zuen burua psikotropikoak deskontrolatuki irensteagatik, bere liburuak akuilu edo aitzakia.

Bere hurrengo liburuetatik psikotropikoak zokoratzeko Castanedaren arrazoi esplizitua da Don Juanen ustez Castaneda zurrunegia zela bere logika razionala ezagutzeko bide onargarri bakartzat hartzeko orduan, tentelegia bere zientifismo unibertsitarioan, eta bere garunak eta pertzepzioak astindu gogor bat behar zutela defentsazko hesi horiek mugiarazteko. Hala ere, bestelako munduak ikusteko jende gehienak ez du psikotropikoen beharrik.

Nire ustez, kontuak kontu, Bidaia Ixtlanera da Castanedaren libururik ederrena.

4-Tales of Power, 1973, Ahalaren ipuinak.

Kontagai dituen gertaerak 1971ko udazkenetik don Juan Matusekiko azken elkarketa artekoak dira, 1973an. Don Juanen lagun min Don Genarok pasadizo histrioniko gogoangarriak eragingo ditu. Doblea, bestea, bestaldeko bikia, ameste-gorputzaren gaia nabarmentzen hasten da; orobat Tonalaren eta Nagualaren arteko bereizketa. 

5-The Second Ring of Power, 1977, Ahalaren bigarren eraztuna.

Kontatzen du Don Juan Matusekin azkeneko aldiz egon ostean nola elkartzen den bere lagun aprendizekin.

6-The Eagle's Gift, 1981, Arranoaren oparia.

Bere lagun aprendizekin jarraitzen du; eta gero bakarrik La Gordarekin.

7-The Fire from Within, 1984, Barrualdeko sua.

Don Juanen irakaspenak Bigarren Atentzio edo Atentzio Areagotuaz, Carlitosen eta Don Juanen azken elkarketa arte, 1973an.

8-The Power of Silence: Further Lessons of Don Juan, 1987, Isiltasunaren ahala: Don Juanen ikasbide gehiago. Don Juanen irakaspenen “bihotz abstraktuak” kontatzen zaizkigu.

9-The Art of Dreaming, 1993, Amesteko artea.

Amets kontzientearen inguruko Don Juanen irakaspenak jasotzen ditu. Lokartzeko unean oharmena ez galtzea da kontua eta ametsean ohiko kontzientziari eustea. Lehenbiziko urteetan ametseko irudiak geldiarazten eta kontrolatzen ikasi beharra dago, ametsetako gauzen mugimendu eta desagertze lasterrak eragozten, ametsak berregiten. Gero, amets batetik beste amets baterako bidea aurkitzen ikasiko duzu eta bigarren ametsetik lehen ametsean esnatzen.

10-Magical Passes: The Practical Wisdom of the Shamans of Ancient Mexico, 1998, Pase magikoak: Antzinako Mexikoko xamanen jakinduria praktikoa. Ohiko pertzepzioaren hesiak hausteko gorputz mugimendu zehatzen berri ematen digu.

11-The Wheel of Time: Shamans of Ancient Mexico, Their Thoughts About Life, Death and the Universe, 1998, Denboraren gurpila: Antzinako Mexikoko xamanak, beren gogoetak bizitzaz, heriotzaz eta unibertsoaz. Lehen zortzi liburuetako aipamen hautatuak biltzen ditu.

12-The Active Side of Infinity, 1999, Infinituaren alde aktiboa. Castanedaren bizitzako gertaera gogoangarriak. Gerlari aldartez bildutako oroitzapen albuma.

Bere ibilbidean hainbatetan landu dituen bi aztergai gurutzatu ditu bere azken lanean Joxe Azurmendik (Zegama, 1941): gizaberearen azterketa filosofikoa eta kooperatibismoa. Ezinbestekotzat du biologiaren ekarria giza jokabidea zertan den ulertzeko. Hala, Darwin, E.O. Wilson, Richard Dawkins, Frans de Waal eta beste zenbaiten testuak aztertu ditu, Arizmendiarrietaren pertsona kooperatiboak sustrai naturalak izan ditzakeen ala ez bilatzeko asmoz.

Arizmendiarrieta Arrasateko kooperatiben sortzailearen pentsamendua behar bezala ulertzeko Darwinez geroztiko zenbait biologorentzat gizakia zer den aztertu duzu.

Arizmendiarrietaren ideia kooperatiboa gizakiaren kontzeptu klasikotik partituz elaboratua da. Bitartean, eboluzioaren teoria darwinista –biologia, etologia–, kontzeptu hori batzuetan auzitan jartzen eta beste batzuetan argitasun harrigarriak plazaratzen ari da. Arizmendiarrietak gizaki kooperatiboaren gainean gogoeta sakon bat egin zuen, orain gogoeta hori zientzien ekarpen berriekin jarraitzea tokatzen da.

Arizmendiarrieta apaiz katolikoa izan bazen ere, uste duzu bere pentsaera kooperatiboa edozein giza komunitatek bereganatzeko modukoa dela, dela islamikoa, ateista edo animista.

Printzipioz, bai. Hain zuzen Arizmendiarrietaren meritu handitzat daukat, noiz eta bere garaian eta giroan, kooperazioaren ideia erlijiosoki neutrala garatu izana, ez katolikoa soil, eta gutxiago nazional-katolikoa. Horrek ez du esan gura edozein islamiko, ateista edo animistarentzat balio dezakeela besterik gabe. Klabea pertsonaren duintasun absolutuaren aitortza da. Gaur-gaurkoz islamaren zenbait bertsiok hori ez du onartzen. Horrek ez du esan gura, berriro, halakoxeen kooperatibismo islamiko bat ez dela posible. Baina ez da izango Arizmendiarrietarena. Berdin ateistaren kasuan. Ateista arrazista bat, esaterako, ezin da izan kooperatibista arizmenditarra.

Kooperazioaren naturaltasunari gagozkiola, Kropotkin printze anarkistaren ideiek dirudite Arizmendiarrieta apaizaren aurrekariak.

Bai, eta beti harritu nau, gure gazte iraultzaile sutsu askok nola ez duen hurbiltasun hori sumatu. Baina bien aurrekariek Erdi Aroraino eramango gintuzkete. Eta beharbada lehen komunitate kristauaren ‘komunismoraino’.

Merezi duen garrantzia eman ote diote filosofoek Darwinen obrari?

Orokorrean, ez. Gutxi batzuek bai, Nietzschek esate baterako. Baina gaur Darwinen berrirakurketa kritiko bat egiten da, eta Nietzschek egin zuen haren irakurketarena ere bai. Ez Darwin eta ez Nietzsche bihurtu genitzake Biblia berri bat.

Naturaren eta egoismoaren identifikazioa erabili izan da aldarrikatzeko gizakioi kapitalismoa eta inperialismoa berezkoak zaizkigula. Lehiari eta borrokari ukoa azken batean gizatasunari ukoa litzateke, eta kooperazio sozialista berriz antinaturala.

Gerran gizonek elkar akabatzea betikoa eta naturala al da? Platonen arabera, hiru arima mota daude eta arima haserrekorra nagusi duten gizonen jarduera naturala gerran jardutea da. Erdi Aroan odol bat laborantzarakoa zen, beste bat otoitzeko jendearena, eta odol urdinekoen naturala beste guztien jaun izatea eta gerra egitea. Morala, naturatik abiatuz, auto-kontzientziarekin eta kontzientzia pertsonalarekin hasten da, hots, askatasunarekin eta erantzukizunarekin. Orokorrean naturari segitzeko, eta batzuetan naturaren aurka joateko, natura gainditzeko alegia. Gurasoek haurren ardura izatea naturala da, eta askotan bertute morala bihurtzen da. Arrotzaren mesfidak eta arbuioak asko dauka naturala, eta moralak gaindi lezake.

‘Gizabere kooperatiboaz’ lanean aipatzen dituzun biologoek morala altruismoarekin eta kooperazioarekin identifikatzen dute, bestelako moralik ez balego bezala; esaterako, moral indibidualistak, edota gerlariak. Ez dirudi berdin erabiltzen denik ‘moral’ hitza filosofian eta biologian.

Sistema sozial bakoitzak bere naturaltasunaren legitimazioak asmatzen ditu. Bere burua justifikatzeko, Kapitalismoak, kristaua deritzon kulturan hozitua izan arren, egoismoa, lehia, klase-borroka eta inperialismoa naturalak deklaratzen ditu eta progresoaren kausa printzipalak. Zerbait naturaltzat ematea bidezkotzat ematea bezala hartzen da.

Inurriak eta erleak kooperatzaileak dira. Morala deituko zenioke inurri eta erleen jarrera natural kooperatiboari? Morala zer da gehiago, naturaren ukoa ala naturaren zenbait ezaugarriren giza garapena?

Gerra bera moralaren frakasoa da. Jokaera moral indibidualistak, biologoarentzat funtsean egoismoaren formak dira, eta filosofoarentzat ere ongiaren eta gaizkiaren haraindi daudela esan beharko genuke. Alta, egoista hutsa denik ez dago, ezta altruista hutsa denik ere. Kontraesanezko izakiak gara, eta elkarri kontraesaten dioten balioekin orientatzen gara gure bizitzan. Justizia, errukia, etab. Erich Frommi behin irakurri nion, mendebaleko gizartearen bitxikeria bat kontraesan moralean lasai-lasai bizitzea dela. Ez izan egoista, irakasten diogu haurrari, eta nolabait denok hori barneratu dugu. Izan egoista, agintzen diogu ekonomiari, eta hori da gure sistema. Eta filosofoak ez dira eskandalizatzen.

Darwinek giza moral naturala norberaren komunitatera mugatzen du. Arrotzarekin immoral jokatzea da sarritan gutarren artean morala izatea. Ordea, gaur egungo mehatxu anitz globalak izaki, besteak beste ekonomikoak eta ekologikoak, naturala dirudi mundu mailako kooperazioa bilatzeak.

Unibertsaltasuna lehenbizi exijentzia erlijioso bezala agertu da, Israelgo profetekin. Exijentzia moral bezala gero sofista batzuekin eta estoikoekin. Eta gaur denok onartua dagoela esango nuke, teorian behintzat, arriskuak ere unibertsalak direnez. Biologoek gogorarazten digutena da norbere komunitatearekiko eraspen moralak gizadi osoarekikoak ez bezalako sustrai emozional naturalak dituela eta, mundu mailako kooperazioak, moralki funtsatua izango bada, landua izan behar duela.

Hautespen naturalak zibilizazioa ekarri du, eta zibilizazioan, hezkuntzari esker, besteak beste, hautespen naturalak nolabait bere burua ukatu eta ahula babestera garamatza, jarrera zaintzaile anti-selektibo batera. Hezkuntzaren garrantzia nabarmendu duzu, nola Darwinengan hala Arizmendiarrietarengan.

Hezkuntzaren garrantziak bi alderdi ditu bai Darwin eta bai Arizmendiarrietarengan. Batetik, moral primitiboa eta instintu tribalak berak, maila batean oso positiboak, politzeko balio du. Gaixoen ardura, esate baterako, naturan ere badagoena, erantzukizun kolektibo publikoa bihurtzeko. Eta, bestetik, haiek ukatu gabe, moral unibertsal baterantz gainditzeko. Komunitatearekiko moralak sustrai emozional sakonak ditu. Zenbat eta handiagoa komunitatea, hainbat eta ahulagoa eraspen morala. Gaur gaurkoz moral unibertsala aspirazio bat da batez ere.

Aldakorra eta korapilatsua izan zen Darwinen harremana erlijioarekin, ezta?

Bai, zalantzan zegoelako. Baina arrazionalista batentzat erlijioarekin zalantzan egotea da seguru asko jarrera posible erlijiosoena, erlijioa bera dogmatikoa bada batik bat. Spinozarengan gauza bera nabaritzen duzu: erlijioarekin txit kritiko, eta azkenean dena Jainko bihurtzen dizun ateista. Einstein, berdin: ateistak nardagarri zaizkio, baina Yahve biblikoa onartu ezinezkoa

Auskalo ez ote den burutazio natural samarra Wilberforce gotzainak ‘Darwinen bulldog’ ezizeneko Huxley-ri jendaurreko eztabaida iskanbilatsu hartan egin zion galdera ospetsua; alegia, amonaren aldetik ala aitonaren aldetik ote zetorren Huxley bera tximinotik. Alaba bati Darwinen teoria kontatu nionean, ‘baina orduan amatxi txikitan tximino bat zen?’ galdetu zidan…

Oso polita anekdota. Eta arrazoi du gainera, denboraren kontuagatik ez balitz. Alabatxoaren errealismo plastikoz imajinatuta, gure txiki-txikitan denok tximinoak izan gara, orain dela milioi batzuk urte, eta tximino hark bizirik dirau gure barruan.

Hautespen naturala da eboluzioaren oinarrizko legea. Zein da ordea eboluzioaren subjektu nagusia: genea, banakoa, taldea? Talde hautespenaz ere hitz egiten baita...

Hori hobe duzu biologoren bati galdetu, Joan Ignacio Perez Iglesiasi, adibidez. Gai hauei buruz oso informazio interesgarri eta argigarriak argitaratzen ditu bere un tal Perez blogetan. Gaur, monosubjektu batez baino, esango nuke gehiago faktore ezberdinen konbinaketaz mintzatzen direla ikerlariak.

Filosofian aspalditik nagusitu da egoismoaren susmoa, jarrera kooperatzaileen oinarrian ezkutaturik. Norberari ere ihes egin diezaioke interes inkontzienteren batek, norberaren portaera ustez desinteresatu aratzenaren atzean bultzaka. Kooperazioa susmagarri bilakatu da, ‘zera’-ren edo ‘supernia’-ren menpeko despistatuen onkeria.

Izan ere, halaxe da. Nahiko miserableak gara. Edozeini gertatu zaigun anekdota: parkingeko atarian edo kale bazterrean eskean dago norbait. Txanpon batzuk eman eta aurrera segitzen dugu. Gutxitxo iruditu nonbait, eta marmarka entzuten dugu atzean, eta indignatu egiten gara. Ez al genion ba guztiz desinteresatuki lagundu gura? Inkontzienteki gure karitatean ere egoismo apur bat ezkutatzen da askotan. Ez beti. Eta ez egoismoa soilik. Izaki ongaizto nahastuak gara.

‘Ongaizto’ horretan ordea gure filosofiak eta literaturak ez al dute gaiztoa neurriz gain nabarmendu eta ona sistematikoki gutxietsi? Ez al da deigarria kontrastea, jende gehienaren eguneroko eskuzabaltasunaren eta mendebaldeko idazle eta pentsalariek etengabe azpimarratzen dituzten miserien artean? Liburuan aipatzen duzunez, Alemanian hiru milioitik gora lagunek dute bizkarrezurreko muina eskainia, beharrean legokeen edozein leuzemikori emateko, alemanak ez direnak barne. Aldiz, Michel Terestchenkok erakutsi du mendebaldeko literaturak ez dituela sortu lau protagonista benetan zintzo baizik: Mixkin printzea, Pickwick, Jean Valjean eta Billy Budd.

Edozein westernetan ikusten duzu: bat edo bi on beti gaizto pila baten aurka. Azkenean beti onak irabazten du. Pentsaraziko luke, Ipar Amerikarrek euren nazioaren gehiengoaren kontzeptu eskasa dutela, baina western-en mezu modua ez ulertzea litzateke hori. Azkenean ongiak irabazten du, ordena zuzena salbatua geratzen da. Literaturan, zineman, efektu dramatikoak bilatzen dira, eta eszenan denak on-onak badira zaila da dramatismorik lortzea.

https://www.youtube.com/watch?v=Um6XDlVOc2U

Aditu askok 1965 eta 1966ko Bringing It All Back Home, Highway 61 Revisited eta Blonde on Blonde jo izan dituzte Dylanen ibilbide osoko gailurtzat. Talde berean sarrarazten dituzte gainera, auskalo zergatik, hirukote natural bat osatuko balute bezala, hain desberdinak izan arren. Orduz geroztik, gutxitan erdietsi omen du goi maila hura (Blood on the Tracks...).

Ez nago ados. Hirurogei urte bete ostean hasi zen Dylanen hamarraldirik emankorrena. "Love and Theft" (2001), Modern Times (2006) eta Together Through Life (2009) gehiago dira hasieran aipatu hiru LP haiek baino. Bestalde, Chronicles: Volumen One (2004) harribitxi bikain bat da, primeran idatzia eta umore jakintsu batek apaindua, 60ko hamarraldiko Tarantula nahasi hura baino mamitsu eta ederragoa inondik ere. Eta Theme Time Radio Hour irrasaio txundigarria 2006an abiatu eta 2009an amaitu zuen. 

Bob Dylanen azkenaldiko bertsoak sinesgarriak dira, bat datoz bere ahots, kantaera eta itxurarekin:

When you think that you've lost everything
You find out you can always lose a little more

edota

I used to care but things have changed

edota

There's a moment when
All old things become new again
But that moment might have come and gone

edota

Tomorrow is Friday
We'll see what it brings
Everybody's talking
About the early roman kings

Bart arratsean izan zen, Bermeoko Talako Kantinan

-Edu Lartzanguren: Zilegi da norbere kultura estaltzea edo deskafeinatzea kanpotarrari atsegin egiteko?

-Markos Zapiain: Epe luzera frustrazioa dakar eta kanpotarraren aurkako erasokortasuna. ETA sortu zuenak jakinarazi zigun antropologo batek idatzi zuela euskaldunak kanpotarrekin oso irribarretsuak izaten garela, eta hori ohikoa dela desagertzera doazen herrietako kideengan.

Eskuzabaltasuna onuragarria da, ahal den heinean praktikatu beharreko balioa. Bere burua ziur sentitzen duena eskuzabala izan daiteke. Aldiz, ahula baldin bada zure kultura, eta mehatxatua baldin badago, defentsako jarrerak hartzeko joera izango duzu, eta hori eskuzabala izatea baino desatseginagoa da. Edonola ere, oso subjektiboa izaten da norberaren hauskortasunaren pertzepzioa. Guretzat hain indartsuak diren frantses askok eta askok agonia larrian sentitzen dute beren kultura, anglofonoek eta musulmanek itoa, eta defentsako arauak euskaldun askori paranoikoa zaigun kopururaino biderkatzen dituzte.

-E. L.: Non dago muga kanpokoa integratu nahiaren eta makurtzearen artean?

-M.Z.: Kanpokoaren jarrera ere aztertu behar. Batzuetan kanpokoa integratu nahia eta makurtzea ez dira aurkakoak. Esanguratsua da “ospitalitate” eta “ostilitate” latindar jatorri etimologiko berekoak izatea. Ines Arrimadas Andaluzian jaioa da, 26 urte bete arte ez zen Kataluniara joan, hedabideetan dio bere burua salamancar sentitzen duela eta zentralismo jakobinorik agresiboenaren arietea da Katalunian; hala ere, abertzale independentista du bikotekidea. Antzekoa da Andrea Levyren kasua. Gu oraindik ez gara konplikazio horien baitan atseginez elkarbizitzeko bezain helduak. Zaila da Laura Garrido eta Pernando Barrenaren eztei bidaia irudikatzea, Javier Maroto eta Andoni Ortuzarrena, Laura Mintegi eta Rodolfo Aresena.

-E.L.: Horretaz ez eztabaidatzeak ez al dio bidea libre uzten eskuin muturrari Europaren “nortasunaren” defentsan?

-M.Z.: Europako eskuin muturra aporia betean jausi da: Europaren nortasunaren bihotza kristautasuna dela aldarrikatzen du, eta etorkin mairuek mehatxatzen dutela. Ordea, kristautasunaren funtsa etorkinari abegi egitea da, behartsuari laguntzea, lagun hurkoa zure burua bezala maitatzea, are etsaia maitatzea. Ez dut uste luzaro iraungo duenik berriki Fronte Nazionaleko zenbait kidek aporia horri aurkitu dioten irtenbidea: errefuxiatuen jantokietara laguntzera boluntario joan, baina bazkaltiarrei, ia denak musulmanak, txorizoa eta buzkantza baino ez eskaintzea. Jesu Kristoren izenean, irentsi ezak zerrikia edo bestela alde hemendik.

-E.L.: Euskal Herrian badakigu zerbait geure hizkuntza ezkutatzeaz kanpotarra “eroso” senti dadin, ezta?

-M.Z.: Eskuin abertzaleak aspaldi utzi zion euskararen alde serio egiteari, EAEko Hezkuntza Sailaren funtzionamenduak erakusten duenez, eta ezker abertzaleko sektore gero eta zabalagoak euskara abandonatu beharra aldarrikatzen ari dira Euskal Estatua erdietsiko bada; hau da, eguneroko praktikan beti egin izan dena teorian ere ezartzen dabiltza. Ikusita euskaldunon jokaera euskararekin, euskara ikasteko prest datorren kanpotarrak pena ematen du.

-E.L.: Arrazoizkoa litzateke ikastoletan-eta zerrikia menutik kentzea haur musulmanak daudenean? Eta klase egutegia moldatzea ramadanaren garaian?

-M.Z.: Ez, ez litzateke zentzuzkoa klase egutegia ramadanaren garaian moldatzea; aski lan ematen dute kristauek. Arrazoizkoa litzatekeena da eskola publiko benetan laikoa ezartzea. Lehenbiziko galderari dagokionez, gure ikastetxean behintzat menu berezia dute zeliakoek, barazkijaleek eta musulmanek. Eta oraingoa ez bezala zinez laikoa litzatekeen eskola publikoa lortuko bagenu, musulmanei solomoa beharrean oilaskoa zerbitzatzen jarraituko genuke, laikotasun erradikalak badaki eta eskuzabala izaten, benetan axola duten printzipioei eutsiz gero.  

Errege, Raxoi, Pedro Sánchez, Albert Rivera, Pablo Iglesias eta gainerakoak bezala, Urkulluk ez dio deitu ere egin Puigdemonti, ez zoriontzeko eta ez deus. Itsusia bezain ezohikoa. 

Miletoko Tales hartzen da lehen filosofotzat. Mileton jaio zen, Egeo itsasoaren ekialdean, gaur egungo Turkian, Kristo aurreko zazpigarren mendean, eta seigarren mendearen erdialdean hil zen.

Historian interesgarria izan den guztia Europan gertatu dela aldarrikatzen dutenen aurka, gogoratu beharra dago Tales feniziarra zela jatorriz, gaur egungo Israel edo Libano ingurukoa, eta Egipton eta Babilonian ikasi zuela. Orain arte Europaren eta beraz Unibertsoaren ohore eta gailurtzat jo izan den Filosofia grekoa, beraz, asiar batek abiarazi zuen. Are larriago, greziar peto-peto batek, Traziako neskatxa batek, barre egin zion Talesi; gora begiratzeagatik egin zion barre.

Tales lehenbizikoa izan zen fisisaren arjéaz galdetzen (Fisis=Natura; arjé: oinarria, muina, hasiera, arkeologian edo anarkian bezala); arjé hori itxura aldakorraren azpian legokeen batasuna litzateke. Gainera, Talesek erantzuna ez jainkoen artean baizik eta naturan bilatu zuen, eta erantzun hori era arrazoituan aurkeztu. Dagoen guztia funts bakar batetik eratortzen ote da? Talesen eta ondoko filosofoen ustez, bai. Dena da azken finean bat.

Erantzunen askotarikotasunak ez du garrantzi handirik, galdera bera egin izana izan zaigu erabakigarri. Presokratikoen artean, oinarri edo funts hori ez zen ezein Jainko, baizik eta lehengai natural edo logikoren bat. Talesek ura dela esango du naturaren funtsa, Anaximandrok mugagabea, Pitagorasek zenbakia, Heraklitok sua, Demokritok atomoa… Fisikoak dira lehenbiziko filosofoak, astronomoak, matematikoak, poetak, igarleak. Ez lukete ulertuko zientzien eta letren arteko bereizketa.

Filosofoak, definizioz, egia bilatzeari ematen dio bere denbora guztia, ez du denborarik galtzen diru bila. Aristotelesek kontatzen duenez, Talesi leporatu ziotelarik kontu materialekiko bere arduragabekeria, bere txirotasuna, filosofoak, fisiko, astronomo, matematiko eta ingeniari ez ezik metereologo ere bazenak, oliba-uzta oparo bat aurreikusi eta neguan Mileto eta Kios-eko olio-dolare guztiak erosi zituen, merke, eta gero, udan, uzta gauzatu zenean, garesti alokatu eta diru pilo bat egin zuen, erakutsiz filosofoak nahi izanez gero badakiela aberasten, baina ez duela hori izaten helburu nagusi.

Gaur egungo filosoforik ezagunenek ere, Zizek, Onfray edo Joxe Azurmendik, etxe eta bizimodu umilak izaten dituzte. Uko degiote maila batetik goragoko aberastasunari: produkzio filosofikoan ardazten dutenez bizimodua, poxelu lekieke dirutza.

Miletoko Talesek, harira, Kristo aurreko 585ko eguzki eklipsea aurreikusi zuen, eta horrek ere ospe handia eman zion, Zazpi Jakintsuetako bat da.

Bestalde, piramideen garaiera neurtzeko metodo bat asmatu zuen, piramideek proiektatzen duten itzalean oinarritua. Giltza zen itzala neurtzea piramidearen altueraren berdintsua denean. Metodo hori beste esparru batzuetan ere aplikatu zen, eta ondorio ederrak ekarri zituen, besteak beste nabigazioaren artean.

Andoni Egañak zioen bertsolariak behera begira botatzen badu bertsoa batez ere oroitzen ari dela, eta gora begira berriz asmatzen. Gezurtiak gora begiratu beharko luke.

Esoporen alegia batean oinarriturik, Platonek kontatu du behin batean Tales, zerura begira zihoala, bideko zuloa ikusi ez eta bertan erori zela, eta Traziako neskame batek barre egin ziola: “a, Tales, beti astroei so eta mutur aurrean duzuna ere ikusten ez”. Hegelek komentatu zuen Tales putzuan erori zela putzutik kanpo zebilelako. Gu ez gara erortzen, ez garelako inoiz putzutik irteten.

Filosofo mota batek beti begiratzen du gora, putzuan jausteko arriskuaren despit. Gora begiratze heroiko horren ondorioz estropezuka du filosofatzen eta behin eta berriro erortzen da,  gero eta hobeto erortzen da.

Larunbatean, Gipuzkoako finalean, bertsolariek ez zuten ez gora ez behera begiratzen, ezpada parera, zuzen. Egañaren sailkapenetik at, ez zebiltzan ez asmatzen ez oroitzen. Filosofatzen ote zebiltzan? Bistan da Talesen sasoiaz geroztik asko aniztu dela filosofoen behakoen norabidea. Gaur egun Tales ez zen putzuan jausiko, honezkero astronomoek eta metereologoek ez dute-eta ortzira begiratzen, baizik eta, bertsolarien antzera, parera, ordenagailuko pantailara, hortxe jasotzen baitituzte sateliteek igorririko datuak.

Larunbatean erakutsi ziguten bertsolariaren hegaldian ere mamitzen dela Hegelek filosofiaren zeregin nagusitzat duena, ihre Zeit in Gedanken erfasst, “zure garaia kontzeptuz atzematea”. Adibidez, gaur egungo etorkinaren Beñat Gaztelumendiren definizioan: “beti etortzen, beti etortzen, eta iristen ez dena”.

Jende normalak ez du beti filosofia maite izaten. Zenbaitetan barre egiten dio, edota hil. Platonek lotu ditu neskatxaren irria Talesen lepotik eta Atenaseko demokraziak Sokratesi ezarririko heriotza zigorra. Filosofiaren eta agintarien arteko betiko tentsioaren azkenaurreko adierazpena Filosofiaren aurkako Hezkuntza Sailaren gurutzada da, Iñaki Artola pilotariak zein Julio Soto bertsolariak ganoraz salatua.

Dena den, eta behako eta jarrera filosofikoak zein anitzak diren ostera ere ilustratzeko, aintzat hartu beharra dago ezen Talesen jarrera dudarik gabe baldin badagokio filosofiari, traziar neskamearenak ere baduela bere tradizioa. Diogenes zinikoak hurbilago luke neskamearen algara jakintsuaren seriostasuna baino.

Nola mitologian hala filosofia nagusian, bereziki estoikoenean, grekoek mundua kosmos gisa zekusaten, kaosetik eratorritako ordena gisa. Mundu koherente horretan, nork bere tokia dauka. Bizimodu ona, justizia, bakoitza dagokion gunean bizitzea da.

Bi mito iturri nagusiek, Hesiodoren eta Homeroren obrek, kaosetik kosmosera igarotzea darakutsate. Irailean ikusi genuen nola sortzen den Hesiodoren Teogonian harmonia kosmikoa kaosetik. Odiseak Troiako gerra kaotikoa du abiaburu, eta, hamar urteko itsasaldi baten ostean Odiseo/Ulises bere Ithakara heldu eta Penelope emaztea berreskuratutakoan amaituko da. Ithaka baita Odiseori dagokion tokia, Peneloperen alboan.

Odiseoren kasuak erlijioaren eta gizatasun soilaren arteko desberdintasuna ikusten laguntzen du. Erlijioentzat, oro har, benetako bizitza hil ostean hasten da. Hilezkortasuna dago jokoan. Odiseok, berriz, eta, halaber, ikusiko dugunez, Filosofiaren zati handi batek, giza bizialdi mugatu honetan ardazteko joera erakutsiko du.

Odiseo, Ithakara itzuleran, Kalipsoren uhartean gelditu da, Ogigian.

Kalipso izena “kaliptein”-etik dator, ezkutatu edo bahitu esan nahi baitu, eta halaxe du Odiseo, bahiturik. Jainkosa bat da, ezin ederragoa, eta Odiseoz maitemindu da. Bere uhartea paradisua da, beti eguraldi ona, janari bikaina, otarrainak, sagarrak, tigretoiak. Are gehiago, Kalipsok Odiseori hilezkortasuna agindu dio berekin geldituz gero. Hilezkortasuna paradisuan, maite ezin ederragoarekin. Gainera, Kalipso tentuz ibili da, aurreko batean Jainkosa batek hilkor bat hilezkortu eta ohartu gabe azken zahardadeko gogoz eta itxuraz hilezkortu baitzuen. Ez du berriz ere hanka sartu nahiko. Arazo hori kristauei ere sortu zitzaien, alegia, dogmaren arabera denboraren azkentzean gorputzak berpiztuko dira, ez soilik arimak, ados, baina gure bizialdiko zein gorputz? Kalipsok Odiseori aginduko dio gorputz-arimen aldetik orekarik sakon eta ederrena duen unean hilezkortuko duela, 52 urte inguru.

Hala ere, Odiseo egunero arratsaldez Kalipsoren uharteko ertz batera joaten da, Ithakara ematen duena, eta negar egiten du. Penelope ez da Kalipso bezain ederra, Ithaka askoz ere txiroagoa da Ogigia baino, baina horiexek dira Odiseoren erresuma eta Odiseoren emaztea. Odiseoren ildotik filosofo askok nahiagoko dute hilkortasuna, dagokien tokian izanez gero, ezen ez hilezkortasuna deslekuan.

Nori berea, hori da zuzenbidea, diogu euskaldunok. Grekoek ere horrela ikusten zuten kontua: mundua ordenatua da, pertsona eta ekintza bakoitzari toki bat dagokio, eta bidegabekeria, injustizia, toki horretatik ateratzea da. Horri deritzote hybris, gehiegikeria, harrokeria: dagokizunetik bereizteari, zurea ez den toki bat betetzeari. Hori gogor zigortzen dute, Jainkoek mitologian eta epaileek gure mundu arrano honetan.