Amuategi-Gisasola artxiboko materialen liberazioa (CC-BY-SA) - 3
Behiñ aittitta Akilino hil eta gero, jakiña, familixakuak segidu zeben, tallarrakin-eta. Horregaittik, interesgarrixa begittandu jata euren argazkixak be ipintzia.
Hau 1930ko hamarkadakua dala kalkulatzen dot. Bertan, lurrian jarritta dagozen lau nagusixak ezagutzen dittudaz: Aurora Amuategi, Valentina Gisasola, Ines Amuategi eta Manuel Gorosabel.
Amuategi-Gisasola artxiboko materialen liberazioa (CC-BY-SA) - 2
Hamen azaldutako moduan, artikulu honetako material grafikua CC-BY-SA lizentzixiakin argitaratzen dot hamen.
Argazkixotako batzuen autorerik ez dakigu, eta horretara ez dago lizentzia arazorik: argazkixak gure jabetzakuak dirazenez, erabilpen libria baimentzen dogu, eta kitto. Hónek, zuzenian, Wikimedia Commonsen kargauta dagoz.
Datozen bixak, 1915eko hauteskundietakuak izango dirala uste dot. Urte horretan, sozialistak lehelengo kontzejala etara zeben Eibarren (Akilino); imajinatzen dot ospakizun haundixa egingo zebela, eta eskumako lagun hori burukide sozialistaren bat izango dala. Ez dot identifikatzia lortu.
-
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Amuategi_ca._1915.jpg
- https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Amuategi_eta_beste_bat_ca._1915.jpg
Hurrengo argazkixa, Guillermo Torrijosekin; buruzagi historikua hau be. 1917ko huelgian kontrako represiñuan ondorixoz, bixak Frantziara iges egin behar izan zeben (modu txarrian, gabaz mendixetatik, euripian... hor gaixotu zan aittitta). Nagusittuta agertzen da, ule zurixakin. Imajinatzen dot argazki hau atzerrixan hartutakua izango dala, familixakuei bialtzeko-edo. Oso gastauta dago.
- https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Amuategi-Gisasola_familia_ca._1917.jpg
- https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Aquilino_Amuategi_ca._1917.jpg
Amuategi-Gisasola artxiboko materialen liberazioa (CC-BY-SA) - 1
Justu artikulu txorta hau prestatzen nenguala jasotako erregalo politta, Ixile trintxera-lagunan eskutik.
Zorionez, urtietan egindako bilketa eta toloste sistematikuak halako gauzak errezten dittu. Halan, aman pisua hustutzia tokau jakunian, argazki asuntua kontrolpian nekan (senidiekin artxibo grafiko guztia neuk gordetzia adostu dot, X urte barru kontsultau nahi daben ondorenguei gauzak errezteko) eta jatorri bakotxeko argazki moltzuak tolostu xamar: alde batetik Larrañaga Berasueta, bestetik Gorosabel eta bestetik Amuategi. Egunen baten dan-dana digitalizatzia etorri beharko da (bertigua emoten dau biharleku hori pentsatziak! momentu honetan behintzat ez dakat horretarako ez adorerik, ez astirik, ez baliabiderik) baiña tarteka banako "altxortxo" batzuk sareratu dittudaz, bere garaian argazkiak.org-en, eta hamendik aurrera (Arrateko Amakin adostuta) Wikimedia Commonsen segitzeko asmua dakat.
Nunbaittetik hastekotan, bistan da, interes jeneraleko gauzak aukeratu bihar: gehixen dakana, nere ustez, aittitta Akilinon gauzak diraz. Momentu honetan, Wikipedian gaztelerazko artikulua daka, txukuna, baiña nere ustez asko hobetu leikiana; euskeraz ez dago ondiok artikulorik: horra aukera ona, Akilinon ezaugarri izan zan hizkuntzia leku onian lagatzeko! Neuk ez dot egingo, jakiña (gogorik ez izatiaz gain, Wikipediako oiñarrixen kontra doia); ostera, iñoiz iñok egin nahi izan baleu, dakadazen materixalak eskuragarri ipintzen saiatuko naiz. Momentu honetan nik kontrolatzen doten materixala Akilinoren seme Tomasengandik eta alaba Inesengandik jasotakua da; gehixago be egon leike baiña, tia Doloresen ondorenguena (Salvador Marzana, eta senidiak) eta igual tia Aurorana.
Azkenaldixan konturatu naiz, lehen uste nebanan kontra, aittitta Akilino ez zetorrela familia pobre batetik. Ez dakitt zergaittik hartu neban iritzi hori: igual sozialistia zalako (pobrien alde), edo bere jaiotetxia (Amurutegi > Amutegi > Amuategi, Abuaga azpixan) gaur egun ruina bat dalako, eta han ezin bizi izanda kalera bajatu zan errentero familixia izango zala irudikatu nebalako. Baiña oin konturatu naiz hori ez zala halan izango: 1892 inguruan aittittak Bilboko estudixo baten etaratako argazki bat dakagu; beste bat Parisen, 1902 inguruan (bere "botadura" politikua, via Chastang? orduantxe ezagutuko ete zeban Jean Jaurès, "benetako sozialista" hori?); arpegixan ezagun dau gose haundirik ez zebala pasau; torero be ibillittakua zan; musikia ikasten, bonbardinua jotzen; endredu sindikaletan (horregaittik bialdu zeben Orbeanetik, amama Valentina atzetik urten zanian); bere tallar propixua ipintzeko aiña diru izan zeban; Untzagan piso eraiki barrixa erosi zeban (Txoko tabernako etxietan); politikia egitteko astixa etara zeban (1906 Bilbon, Espainiako Gazteri Sozialisten sorrera kongresuan egon zan)... Hórrek ez diraz ekonomikoki estu dabillen familia bateko semiak egitten dittuazen gauzak. Baiña dana konjeturak diraz: izan be, etxian jasotako lau detalle kenduta, Akilinori buruz dakitten guztia (politika kontuekin lotuta) kanpuan ikasi dot nik. Bere gurasuen gaiñian ez dakitt ezer: Zenona eta Jose Jacinto zekezela izenak, honek Andres izeneko anaia zekala (Txistoren-eta aittitta)... Erdi-erretako papeletatik errekuperautako izenak baiño ez diraz, Sabin Egiguren biblio-arratoiari esker eskuratuta. Eibarren bai, baiña nun jaixo ziran zehazki? Agiñan, kalian? Zer egin zeben XIX. mendeko 3 gerretan? Liberalak, karlistak? Hónen galderon erantzunik ez dakat; baiña ezagun da familixia ez zala estuasun haundixetan bizi izan.
Beste gauza bat, papelok tolostian begi bistan geratzen dana, Akilino Amuategik izan zeban karismiana da. Hasteko, hil eta 9 urtera halako omenaldixa antolatzeko; gero, 36ko gerran, batalloi bati bere izena emoteko (Gazterixa Sozialistako kidiak osatua, bera pertsonalki ezagutu ez zebenak); tio Tomasek jasotako kartia be oso esanguratsua da -ezkutuko miresle batek idatzitta, frankismo gogorrenian-. Bai; Eibar inguruan dagon "anomalia sozial"horretan (euskal abertzaliak nagusi diran eremu batian, "ugarte" sozialista bat) badirudi eragin haundixa izan zebala aittitta Akilinok; mundu abertzalera bideratuta zeguan publiko euskaldun elebakarran zati haundi bat bereganatu zeban, eta publiko horren loibak dira, ondiokan, gaur egunian Amuategi begirunez gogoratzen daben jente ugarixa. Etxeko sukaldian behiñ eta barriro entzundako kontuak errepikauta.
Guazen ba gure albumeko irudi batzuk argitaratzera, domeinu publikuan geratzeko moduan. Honen ostian artikulu serie bat dator.
"Arte lan totala"
Kode grafiko berezixak; ez nere gustukuenak, inpresionistegi. Halan be, historia indartsua, Europa iparraldeko ahozko literaturako giruan, hain ezezaguna neretako. Eta Islandiako edertasun basatixa, komikixan alde guztietatik.
Milla urtian, danok senide
Txalo bero bat, Urturi. Aurreko liburuan ostian, honetan barriro goixa jo dau: trama interesgarrixa, ondo josittakua, eta interesa mantentzeko gimmick-en manejo bikaiña. Benetako plazerra, liburu hau irakortzia. Bada detalle flojoren bat (gaizkillien etorri aitortzaillia), baiña kasu honetan ez dau iñundik iñora idazlanan biribilttasuna illuntzen.
Bistan danez, liburuan kako nagusixetako bat "los ricos también lloran" efektua da, kaleko jentiandako jauntxuei begira hain kontsolagarri izaten jakuna; diru eta lur asko bai, baiña... alfonbra azpiko zikiña be, ugari! Baiña liburuan amaieran ondo ikusten dan moduan (eta edozein azterketa genetiko/genealogikok erakusten daben legez), gutako ixa guztiak gara Erdi Aruan umiak izan zittuan ixa edozeiñen deszendiente, eta beraz ez daka zentzu haundirik "haiek eta gu" kontzeptuak bereiztia. Eta hori oso ondo dago.
Asko gustau jatan beste gauza bat: XII. mendeko Bittorixan rekreaziño historikua: hirigintza, herri barruko gatazkak, orduko politikia, gerria. Sasoi hartara biaje politta egitten dau irakorliak.
Bosforo ertzeko amildegixen altua!
Beste kulturan, beste pentsakeran egindako kontakizuna. Denpora-erreferentzia barik, liburuan zihar ezin izan dot igarri kontatzen dana 1850ian edo 1650ian gertatzen dan, baiña horrek historixan muiñari ez detsa asko eragitten: jopu batek bere izaera miserablian (sic) erakustaldixa egitten dau, erret familia baten barruko intrigak eta podere-burruken zurrunbilluan barruan. Erretratu psikopatologiko moduan ona.
Pasarte batek pentsatzen laga nau...
"En el pasado solía deleitarme con mis visitas al monasterio mevleví, cerca de Galata, y con mis conversaciones con el jefe de la orden mevleví. Yo no podía llevar a aquel anciano efendi de barba blanca al palacio, pues el mundo no le importaba ni lo más mínimo, y no le interesaban la fama, la reputación ni el dinero. Se pasaba el día rezando en el monasterio mevleví, instruía a sus alumnos e ignoraba por completo los asuntos transitorios del mundo.
Yo no podía llevarle regalos cuando lo visitaba, pero como ir con las manos vacías iba contra nuestras tradiciones, por el camino recogía una hoja verde y se la ofrecía. Él aceptaba con gentileza aquel humilde obsequio. El jefe mevleví sólo bebía agua y no comía otra cosa que pan seco. Vestía siempre el mismo traje de lana, viejo y áspero.
Cuando le pregunté por qué vivía así, por qué no comía y bebía otras cosas cuando podía hacerlo, por qué no se ponía pieles de marta para protegerse del frío, él me contestó:
- ¡Por la libertad y el poder!
Según él, cuando el alma se liberaba de la esclavitud de las comodidades mundanas, se volvía más libre, más independiente, y adquiría un gran poder que ningún rey ni emperador de la tierra podía aspirar a conseguir.
Sus palabras me desconcertaron, pero reconocí en ellas algo de verdad.
Aunque recorrieras todo el ancho mundo, aunque exploraras los cuatro rincones de los siete reinos, no encontrarías ningún emperador que no necesitara nada. Todos necesitaban palacios, ropas, armas, animales, comida que ofrecer, verdugos, soldados, oro y plata. Sin esas cosas no podían gobernar."
Diapositiba kolorez
Ez dakitt ze mekanismo psikologikongaittik ete dan, baiña argi dago galtzaillien historixak gustatzen jakuzela. Halakua da hau: Francoren Espainian, bihargiñen giruan hazi dan ume batek kontatzen daben auzo-historixa bat (ba ete dago gai honekin azpigeneroren bat definiduta?? halako asko dagoz eta), bizirauteko kristonak eta bi egitten dittuan jentian peripeziak, eta -danen gaiñetik nagusitzen dan- emakume amargatu eta amargatzaillian erretratu zirraragarri eta garratzakin. Galtzailliak, frustrauak, pikaruak, eta amaieran kolpe batekin -happy end barik- amaitzen dan historia errealistia. Liburuan idazkeriari buruz, estilo bizixa eta irakorterreza da, harixan interesa ondo mantentzen da puntatik puntara.
Egun bortitzak
Amaiera kanonikua ez daken liburuak gustatzen jataz. Edo ipoin afrikarrak. Ohitturazko planteamiento - nudo - desenlace garapena erosua da, eta oso kontakizun gustagarrixak emoten dittu -ondo dakitt nik- baiña batzutan kontakizunari egittura ausartagua emon leikixo, eta emaitzia bikaiña da. Liburu honetan legez. Batzuetan, gaiztuak txarto amaitzen ez daben, eta onak irabazten ez daben istorixak be irakortzia komeni izaten da; bizitzia gehixenetan halakua da eta.
Liburua ez da didaktismuan jausten ("akats" gustagarrixa hau be, neretako) eta idazliak ez dau indarrik gastatzen Espainiako Independentzia Gerrian testuingurua azaltzen. Gauza batzuk kontatzen dira -burrukan dagozen alde bixen arpegi txarrak, esate baterako- baiña hori ez da kontakizunan parte nagusixa. "Buscavidas" historia hau bardin gertatu zeikian beste sasoi eta leku baten.
Kontakizun laburra, garbixa, eraginkorra, txorradarik bakua. Bizitzia be, batzutan, halakua da eta.
Akabau biharra
Zelan egoten dirazen pieza politt batzuk, oso landuta dagozenak, baiña akabau txarrakin? Ba traza hori hartu detsat liburu honi.
Jakiña: idazle-trikimailluen efektu sorpresak gatxaguak diraz. Lehelengo liburu bikaiñan aurrekarixakin, susmatu geinkian pista faltsuak egongo zirala, hau da, hiltzaillia duda barik X izango zala pentsatzera eruango ginttuezenak, gero gure susmuak ezertan bez gelditzeko; baiña tira! Hau be ez da zihetz halan izan, eze, kasu honetan errua -eta hau bai gustau jata- banatutxuagua dagolako: hiltzailliak, esate baterako, mendekurako atxeki hobia daka lehelengo liburuan baiño, eta "gaiztuena" ez dalako bera; ezin gehixago esan, liburua irakorri nahi dabenari gauzak estropiau barik...
Izan be, liburua irakortzeko atsegiña da, oso atsegiña, eta lehelenguak zekan erritmo bizi eta gogotsu hori daka; idazliak gu engantxatzeko klabiak ezagutzen dittu, eta alde horretatik dana ondo. Baiña... esandakua, elementu onez, interesgarriz, osatuta egon da be, akabatzaille biharra ez dago ondo burututa. Hari solte larregi geratzen dira -igual, halako nobela bat egittian gatxena-, traman hutsune nabarmenak lagata, eta historia nabarmenetako batzuk, potentzial haundikuak, landu barik geratzen diraz. Gitxien gustau jatana "Agatha Christie" estiloko desenlazia, hiltzaillian konfesiño eta guzti, bere gaiztakerixak aitortzen; betiko legez, emoten dau idazliak txarto kalkulau dabela, eta pajina kopurua gaindittuta, korapillua askatzeko asti edo gogo barik geratu dala. Ez dago txarto, e? Makiña bat liburu irakorri dittudaz, hori baiño akats larrixaguekin. Kontua da, lehelengo liburuan "erloju egittura" perfektuan aldian, kontraste egitten dabela. Emoten dau (jakin barik nabil), haren arrakastian ostian autoria errelajau jakula. Bestalde, ez dakitt noraiñok zekan buruan idazliak trilogia bat idaztia, baiña hamen begibistakua da pertsonajiei "tira" egin nahixa, hirugarren liburuan barriro hartzeko (proten umia, aittitta inmortala...). Eta bueno, anekdota moduan, lehelengo liburuan sinisgatxa bazan Bittorixa baten halako serial killerrak izatia, hille gitxiren buruan bigarren kaso bat izatia, sinisgatxagua da. Baiña bueno! Fikziñuan lizentziak dirala izanda, ez dogu asko protestauko horregaittik. Ikusi daigun zelan urtetzen dan kinka honetatik hirugarren liburuan...
Izan be, kritikak kritika, esan biot behin liburu hau atzo amaittuta, zapatuan, gaur domekan "zeozerren faltan" nagola! Askotan gertatzen dan legez, ezagutu ahala, irakorle-voyeurrak kariñua hartzen detsa pertsonajiei, eta bere bizitzako gorabeherak jakin nahi izaten dittu! Eta bixar arte liburutegirik ez!
Banpiro kanpetxanuak
Urtiak dira hain komiki punkixa irakortzen ez nebanetik.
Plus bat osagilliondako, gure munduko kodiguak eta barne-kontuak modu zorrotz eta sarkastikuan destripatzen dittualako. Gidoiak, bikainak.
Zeladore punk maittagarrixak, ospittaleko tripak bizitzaz eta alaittasunez betetzen dittuezen osagille kanpetxanuak; hizkera fresko, dotore eta adierazkorra (punk izatia ez dalako birauak eta aho-gorotza botatzian sinonimua). Parrandia, eskatologia eta halakuak bai, baiña baitta pasarte oso hunkigarrixak bebai -Covid19xari buruzko azken txatala adibidez-. Horrek, eta komikixan itxura kutre-dotore koloretsuak -autoeditauta, Dortoka inprimategixan ekoitzia, eta modu artesanalian banatuta- aparteko argitalpen bihurtzen dau.
Hizkuntziari buruz, atentziñua deitzen dau egillien aukeria: bixak euskaldunbarrixak, erreztasun gehixago dake gazteleraz, eta hala dagoz testu gehixenak; baiña euskeria eskuma-ezker sartzen da, gitxien usten dan lekutik, Mendaroko ospittalian errealidadian islada fidela emonez (gune oso euskaldunan erreferentziako osasun etxia). Naturala hori be, eta nere gustokua! Ez neuke esango diglosia tipikua danik, eta bai ostera erderaz bizi dan mundu batian kontrol barik, eta espontaneoki -behetik gora- sartzen diran euskerazko briztadak. Euskaldunizaziño instituzionalan aldian, nahixago!
Inprimategixakuei eta egilliei egindako elkarrizketia hamen irakorri leike. Halako asko etorri daixezela!
PD 20250520: honen aurretiko komikixa lortu juat, Txarlik bakarka argitaratutako lehelengua, "Relatos incómodos", hamen iruzkiña eginda.
PPD: Paperjale.eus-en erreferentzixia sartuta.
