Garagoittiko Orakulua

Aste honetan sorpresa politta hartu dot: Oier Araolazaren bidez, Andoaingo lagun baten etxeko paper zaharren artian zer agertuko, eta aittitta Akilinon kontrako paskin moduko bat.

Lehendik be ezaguna zan bere sasoian, 1900 inguruan, mundu kontserbadoriak (euskaltzaliak barne) tirria haundixa zetsela Akilino Amuategiri. Epoka horretan ezkerreko ideak sartu barrixak ziran Euskal Herrixan eta, kontuan hartuta artian euskaldun elebakar asko zeguala, Amuategik paper garrantzitsua jokatu zeban euren artian idea barrixak zabaltzeko. Ordura arte jauntxuen mende izandako politika / industria munduan, uste eze hau distortsiño faktore haundixa izan zala. Euskaltzalien artian be (karlistak, jeltzale sortu barrixak...) euskal sozialistekingo gorroto haundixa zabaldu zan, militante eta hautesliak kentziangaittik; Tomas Meabe bera EAJ-tik urtendakua zan, adibidez, eta aittitta Akilinoren kasuan meeting-etan emondako euskerazko hitzaldixengaittik nabarmendu zan, ikuslego euskaldun elebakarrakin konektatzeko gaittasun haundixa ei zekalako.

Dabillenari gertatzen jako, eta Akilino, arpegixa publikuan emoten zebanez, kritiken "itu perfektu" bihurtu zan. Bere kontrakuak, pentsau leike iraintzeko asmoz, normalian "Txikillana" esaten zetsen: eibartar askoren modura zezenzalia zan Amuategi, baitta korrida plazan torero ibillittakua be. Ordurako afiziño hau espainiartasunakin lotzen hasittakua izango zan kontizu; eta, nere ustez hori azpimarratzeko asmoz, orduko torero famoso baten ezizena ipiñi zetsen: "Chiclana". Orduko euskaldun elebakar gehixenendako ahoskatu eziñezko berbia zanez, jentiak bere erara moldau zeban izena.

Dana dala, gauzia ez zan kaleko marmarretan geldittu. Esandako moduan, euskal sozialistak kalte politiko nabarmena egitten zetsen karlismo/abertzaletasun esparru politiko barrixari, eta horregaittik kritikia mailla intelektualera be allegau zan. Adibiderik ezagunenetakua Txomin Agirreren "Garoa" eleberrixan agertzen dan pasarte hau da; umorezkua berez, baiña era berian etsipen haundixa (ez diñot nik, honek baiño) erakusten dabena.

"«Langilliak: Euskalerrixan jaixo naiz, baña euskaldun izatiak eznau batere arrotzen!» (Patxikok: Geuk ere i emen jaio aizalako, ze arrotu andirik etzeukagu). «Euskaldun izatia baño lurbiratarra izatia gurago dot». (Plazenzitar batek, Patxikoren ondoan dendatuta: Edonongoa ta iñongoa ez, ijitoak bezela). «Euskalerri guztia, Eibar izan ezik, abadien mendian dago, ta nik eztot iñon mendian egon gura». (Norbaitek: Viva la libertad!). «Gizonak eztau lokarririk biar». (Ermutar batek: Gerrikorik ezpaneuka ba, nire prakak laster litzakez orpuetan). «Danok gara bardiñak». (Elgoibartarrak: andi-txikirik ezta beraz, erren ta elbarririk ez. Badeitzok, Artola? Siñiste aldek, Julian?) «Gizona lotzeko eskubiderik iñork eztauka». (Moxolok, bere artean: Ta bear luke). «Goialdeak utsik dagoz». (Ermuatarrak: Izarren batzuk gabetan ikusten dira, baña, orrek diñonean... jakintsua eidata). «Gure gañean eztago iñor, ez erregerik, ez Jaungoikorik...» (Patxikok: Ondo giñake, astoen gañean iñor ezpalego!) «geuk egin biar ditugu geure legiak, gura dogun modura» (Moxolok: Neuk egiten badizkiat, laster urkatuko diat ire amona). «Iñork eztauka iñor iltzeko eskubiderik»; (Moxolok: Orra orain, orra). «Lurrean ezta batere gudarik biar; guda-gizonak alper-gizonak dira». (Eibartarrak: Ederto jaok, baña orduan gure armak nun salduko jituagu?) «Ugazabak eta lantegien jabiak gure odolez loditu dira». (Plazenzitarrak: Ta zuk ere ori nai, loditu, odolez edo odolkiz). «Zortzi orduko lana gura genduke»; (Moxolok: Askotxo dek, baño, tira, nai duanak egin dezala). «Orain artean baño aloger obea biar dogu». (Denak: Ori, ori! Betor dirua! Venga diñero!). «Diru-etxeak lapur-etxeak dira» (Moxolok: Orrenbesteraño ez orratik). «Asko gara, guztiok alkartu gaitezen ta zor doskuena eskatu daigun». (Ardosaltzalle batek: Neuk ere, zure ondoko batzuei, edandakoen ordaña eskatu bear diet). «Agintarixakana goazen ta esan deixogun geu gerala geixen, geu gerala indartsuen». (Ermutarrak: Ori dok! Ukabilla nagusi). «Ezergaitik ez bildurtu; gogor egin bear da; gogor andiki, agintari, legegille ta abadien aurrian. Geure indarrez, geure kemenez, gauza guztiak goikoaz bera jarri biar ditugu: legiak ausi, agintarixak azpiratu, aberatsak ebaki, pralleak larrutu, elizak erre...» (Plazenzitarrak: Bai, mutil; ator Plazenzira). «Orrela ekarriko degu aginpidia pobrien eskuetara, orrela izango degu dirua ugari». (Lengoak: Orrela izango degu... adarra jotzia). «Adiskidiak, lagunak: danok batera diar egin daigun: gora erri langillia! bera legiak! bera ugazabak! bera gizon alperrak! bera soñeko beltzak! bera argizai jaliak! Biba la repúbica! Abajo inkisisión!» (Geienak: Gora! Bera! Abajo! Txaloak, oiuak, marruak, Trágala, Marsellesa ta Intenazionala...).". (XIX atala, "Bi arpegiak")

Andoaiñen agertutako papel hau be mailla horretan sartu beharko geunke: Amuategi erridikulizatzeko apropos prestatu eta zabaldutako paskina dirudi. Izan be, berak benetan idatzittakua izan leiken beste testu hau kontuan hartuta, paskin honetakua ez dau emoten berak egindakua danik; ostera, modu fortzau xamarrian osatutako "mordoillokeri" txortia emoten dau, Akilinok diskurtsuetan erabiltzen zittuan erderakaden parodia moduko bat.

Izan be, "Txikillana"ren kontrako argudixo nagusixetako bat horixe izan zan: erderakadak (gogoratu artian Sabino Arana bizirik zala, eta abertzalien artian garbizaletasuna zala joeria). Gaur egunian guztiz gaindittuta dago auzi hori, beste batzuk (lotura, lotura) nik baiño hobeto azaldu izan dabena. Baiña iritzi hau asko be asko zabaldu zan, hain da eze, gaur egunian (ondiok!) Eibarko euskerian gaiñian aurreiritzixon aztarna nabarmenak ikusi leikezen (Eibarren "denpora ona trigua maduratzeko..." eta halakuak esaten doguzela pentsatzen daben jente asko dago).

Papelekua guzurra zein egixa izan, kontua da politta izan dala Andoaingo lagun honek bere papel zaharren artian hau topau izana, eta zabaltzia. Halako zenbat gauza egongo diraz gordeta gero, ganbaretan! Halako sorpresa atsegin asko hartu daiguzela.

PD 1: paradoxak! Nahiz eta badirudixan Akilinok ez zittuala sekulan esan hórrek berbok, Eibarko Udalak egindako ekittaldi baten (Alejandro Telleria 1936ko "Alkate Txikixa" omentzeko ekitaldixa) erabilli dittuz, zeiñek eta Josu Mendikute zinegotzi jeltzaliak (baiña halan be lagunak) ;-)

Hamen bideua osorik,

PD 2: Asier Sarasuak "Eibartarrak" zerrendan paskiñan gaineko azterketa txiki bat argitaratu dau, bere interesangaittik hitzez hitz ipintzeko morokua. Hona:

"(...) nik neuk zalantzak dakaraz.

Ez, biharbada, paper hori orijinala ete dan, baina gatxa iristen jata Akilinok idatzittakua izatia. Beste batek (ez eibartarra) Akilinon berbak jaso eta transkribitzia, laburtzia edo moldatzia? Balitteke.

Aurretik esan bihar dot ez dotela nahikua ondo ezagutzen 1900 inguruko testuinguru linguistikua eta panfletistikua, baina behin hori esanda, hementxe neri zalantzak sortzen destezen ezaugarrixak.

* "Defendatu" eta "bainan" nafar-lapurterako aldaerak dira (nagusiki). Eibarren eta 1900 inguruan... ez da ezinezkua, baina bai oso-oso zaila.

* "Mejoramentu" moduko forma bat, erderaz be forzatua da, baina euskeraz ziharo, bestiak beste, erderatik hartuta balego, "mejoramiento" erabiliko leukialako. Zer dala eta "mejoramEntu" hori?

* Testua Z-z beteta dago (dozuez, entuziastiari, bezte, ezaten...), sasoi horretako idazle alfababetatuen artian S-dun formak nagusitzen diran bittartian. Erderazko berba batzuk be "zuzenduta" dagoz eta Z sartuta ("ez decir").

* K guztiak K dira. Zuzen-zuzen ipinitta. Baitta erderazko berbeta be: "okupatzen"? eta ez "ocupatzen"?

* Ez dago Ñ bakar bat bez. Begiratu Mogel, begiratu Toribio.

* Mugatzailiak sortzen dittuan eraldaketa batzuk ez dira agertzen: sozialista, tribuna, diferentea...

* Erderazko pasartiak ez dira naturalak (hori ya nere uste subjetibua), sarreratik bertatik hasitta. Eta testu osua ixa erdera hutsian da. Gauza bat da Eibarko sozialistak ospe txarra eukitzia eskumako fededun eta abadien artian eta euskalgaiztotzat hartzia gure herriko euskeria eta beste bat da 30 berbako pasarte batian 20 berba erderazkuak izatia.

* Izenburua ez zeban idatzi hizlarixak. Hori segurutzat joko neuke. "Aurkezpen sozialista-Eibarren". Hori ez leuke idatziko Eibarren hitzaldixa emon bihar daben sozialista batek. Kanpoko lekuko batek idatzittako berbak dira (eskuz idatzitta dago).

Alderaketak eta ereduak ez dira asko eta ez dira errezak. Baina hartu Toribion euskerazko testuak. Hartu sasoi bereko Iturriozenak. Edo, errezena: hartu 1902ko "Caleco biarguiñac" testua. Ez daka zerikusirik. "Calecon" ez dago Z-rik eta dana da S, ez dago K-rik eta dana da C; "defendidu" agertzen da eta ez "defendatu", ez dago erderazko joskerarik, eta abar.

"Caleco" zeinek idatzi zeban be ez dakigu, hori be egixa da. Akilino izan leikiala emoten dau; edo ingurukoren bat, behintzat. Pare bat esku egon leikiazela be beittantzen jata neri (euskera aldetik parrafuen artian alde dexente dago). Baina edozein izanda be, makaleko aldia dago batetik bestera.

Eta, hau guztiau esanda, ez dot guztiz ezinezko ikusten 1900 inguruko hizlari entusiasta batek, oradore forasteruak etorri ziran egunian, eta euskeraz alfabetatu bakua izanda, goiko lerruak idaztia.

Bainan.

a."

PD 3: eta ondiokan, gaixak sortutako interesa ikusitta, Oier Araolazak berak papelan nundik norakuak argitzeko peskisak egin dittu. Hamen doiaz bere azalpenak, "Eibartarrak" zerrendan bertan emondakuak:

"Hitz egin dut Iñaki Arregirekin. Horrela du izena paskina bidali didan lagun andoaindarrak. Bere aitaren paperen artean agertu da. Aita ere Iñaki Arregi zen, abuztuan hil da 92 urterekin.

Iñakik kontatu didanez aita horrelako papertxoak batuzalea zen, eta horietako batzuk buruz ere esateko zaletasuna zuen. Hau berau, zatiren bat behintzat, esaten omen zuen memoriaz, beste esaldi xelebre batzuekin batera, hala nola "Era de noche y sin embargo llovía..." xelebrekeria literarioa eta abar. Semearen ustez paskin nonbait jasoko zuen eta gorde "dibertitua iruditu zitzaiolako".

Orritxo beraren bizpahiru kopia omen zeuden, eta kopia horiek aitak berak eginak izango zirela uste du semeak, horretarako ohitura bazuelako, dibertigarriak iruditzen zitzaizkionak banatu ahal izateko. Orrietako batek beste paper txikitxo bat, tira mehe bat pegatuta zeukan, eta bere garaiko post-it horretan idatzita zegoen "CHIKILLANA" Amuategui". Iñakik (semeak) berak papertxoan jartzen zuen hori, paskinean bertan jasota uzteko idatzi du guri bidalitako irudian ageri den orrian. Hain zuen, "HE DICHO"ren azpian eskuz eta urdinez idatzita dagoena, "OHARRA: behean "CHIKILLANA" Amuategui".

Euskararen inguruko topikoetako batzuk, bateko euskara zela garbiena eta bestekoa berriz aldrebesa, oso presente omen zituen aitak, baina inor gutxiesteko asmorik gabe, kontu xelebreak iruditzen zitzaizkionak batu eta kontatzen omen zituen. Sozio-politikoki kokatzeko, gurasoak abertzaleak baina ez militanteak, eta fededunak eta eliza girora lotutakoak izan direla kontatu dit. Hori bai, adina kontuan hartuta, orritxoa aitaren eskuetara handik edo hemendik iritsiko zela sumatzen du semeak. Izan ere, 92 urterekin zendu berri da, 1927-28 inguruan sortua zen beraz, gerra garaian 11 urte zituela aipatu dit Iñakik, eta beraz, ezinezkoa dirudi zuzenean edo gutxienez garai berean bildu izana.

Pena du azken urteotako berriketetan orritxo hori ez aipatu izanaz, aitak nondik atera zuen jakin ahal izateko.

Oier A."

Umore fiña, bon vivant honek eztena zorrotza jeukan, neri gustatzen jatan estilokua gaiñera: berba zatarrik bakua, kritikatzen dogunari "berun konpittak maiteki" jaurtixaz. Taraskongo okzitandartasuna (hizkuntza eta guzti), ezagutzen ez nittuan topikuak barne (basarrittar hizkera sahietszalia), noble izandakuen jaikixa, miles gloriosus arketipoa... Pamperigouste asmakizun kulinarixua be oso sujerentia (madarizko ogixa??)

Gaizto burlatixa, aristokratak bere lekutik kanpo jartziakin barre eragitten. Inglesei be beria emonda: "La actitud digna de Tartarin cuando subio a la cubierta del Tomahawk impresiono mucho a los ingleses (...) respetaban, en efecto, sobre todo, la jerarquia, el funcionarismo y la chifladura".

Gustau jata bai, "Ocho apellidos vascos" okzitandar hau; bere sasoian bertakuei gustau etxaken beste (autoria mehatxatzeraiñok). Lehelengo eta bigarren liburua irakortzeko pendiente.

Errezelua dakat, nik emakume hau ez ete doten ezagutu Diaspora Vasca taldiakin ibilli nintzan sasoi hartan. Internazionalista asko ibiltzen ziran atzera-aurrera, eta nik askotan ez neban oso ondo jakitzen zeintzuk ziran. El Salvador? La Pollaren abestiren bateko aipua, eta lagun batek lagatako musika-zintta bat kenduta, ez nekixan ixa nun zeguan be, eta gitxiago hango gorabehera politikuen barri. Beraz, Odriozolak bere erresistentzia guztiak egin ostian (bere bizitzia interesgarrixa ez zalakuan), pozten naiz azkenian amore eman izatiaz, eta epiloguan esaten daben modura: "Agian nire historia idatzita, jendeak, El Salvadorko historiaz gehiago jakingo du, eta hemengo jendeaz eta herrialdeaz interesatuko da". Horixe gertatu jata neuri eta, leku ezezagun batera leihua zabaltzia legez izan da.

Interesgarrixa egin jata, baitta be, liburuan egitturia; adabaki-lekukotasunez osatutako kontakizun collage bati formia zelan emon leikixon erakusten dabelako, erreiterazioan sartzeko arriskuak, neure idazlan propio baterako kontuan hartuko dotena.

PD: bide batez, liburu honetan agertzen diran izen batzuekin, "pertsona interesgarrixen detektoria"ren pilotua ixotu jata. Julio Cesar Monge honekin, adibidez.

Behin baiño gehixagotan, bestiak baiño gehixago sentidu naiz, badakadazelako bizitzeko motibaziño onak (kultura, zientzia, familia, natura...). Beste batzuen aldian ("jente grisa", askotan despektiboki erabilli izan doten esamoldia) nere zioak jasoaguak dirazelakuan. Jente gris horren bizitzia "hutsa" dalakuan; eta huts hori betetzeko erabiltzen dittuezen atxakixei barre egitten: kirola, ehizia, beharra, musa, jatekua... Bai: askotan, krutwigkerixa beltistokratikuak jo izan desta (kontzeptu gogorragua ez erabiltziarren), beste jente guztia baiño hobia naizela pentsatzeraiñok.

Baiña, azken fiñian, gure animali izaera honetan, jatia, lo egittia eta (ahal badogu) erreproduzitziaz gain, enparaua hutsa da. Beleidade intelektualak izan edo ez -anomalia bat?-, ez dago alderik kalian juntatzen garan pertsona guztien artian, izan elite, izan masa, izan lunpen. Danonak diraz bizitza hutsak; eta bakotxa bere gustoko gauzekin betetzen saiatzen gara. Artikulu zientifikuekin bete, zein Marca izperringiakin, biologikoki ez dago alderik.

(pedestalera igotzeko tentaldixa dakatenerako ohar iraunkorra)

Zelan aurkeztu leike maittasunez pertsonaia gorrotagarri bat? Liburu honetan dogu adibide bat. Maitte dogun kultura baten, estimatzen dogun jatorri baten, gauza txarrak badagoz -ez naiz "moruen" matxismo eta autoritarismuari buruz luzatuko, hori azpimarratzen daben jente askotxo dagonez-, zalantza barik kultura eta jatorri horretan eskua sartu behar dogu, desguaze moduko bat egiñaz, balekua gordetzeko eta bestia ezabatzeko (hamen bardin, e? Europako herri kulturako osasun praktikei buruz askotan esan dot hori). Bistan danez, idazle honek herentzian sutan erretzeko moduko gauza asko jaso dittu: eta liburu honetan gogoz ekitten detsa horri (azken mendeku-eztenkada xelebre eta guzti). Orekatua da, halan be: kontraesanak dagoz, ez da argumentaziño perfektua. Zentzu horretan, benetakotasun haundixa daka: kultura horretatik datorren andrazko batek, feminismuan barneratu nahi badau, bere muiñian txerta-txerta eginda dagozen kodeak ezabatzia ez da gauza erreza; zailtasun horren adibide asko ikusi leikez liburu honetan. Kultura horren parte ez dan iñork ezingo leukena idatzi (gitxiago gizon batek) errezkerixan eta arrazismuan (guk be badakaguz gure kode txertatuak) sartu barik. Bikaina eta bereziki pozgarrixa, musulmanen mundu barruan bertan askatasun hazixak ernatzia, europarren paternalismorik bakua.

Ariketa literario bat, horrek dakarren arrisku guztiekin. Orokorrian gustau jata, nahiz eta une batzuetan dakan introspekziño maillia (idea asoziaziñuak, erreferentzia literario eta filosofikuak...) hermetiko xamarra bihurtu. Bestalde, etxata asko gustatzen "literatura femenino" kontzeptua (halako liburu asko asko gustau izan jatazelako), baiña kaso honetan egokixa dala uste dot; izan be, "muiña" emakume izaeriari oso lotuta ikusten dot, eta -kaso honetan bai- pixkat jokoz kanpo laga nau horrek. Une batzuetan, kontatzen dabenari buruzko interes faltia...

Gizon serio, herrigile, kezka sozialdun eta erbestean zaildutako intelektual horren bildumian lehelengo txatala zer, eta umiei zuzendutako txontxongillueri buruz! Alde dramatikua bakarrik ez: txontxongilluak eurak egitteko teknika, buruak, soiñekuak, krokis eta guzti. Horrek irabazi nau: txikixei zuzentzia, haundittasun zeinua da. Eta, antzerki mota honen eskola baten premiñia seiñalatzian, Bizkaiarako neurriko eztenkadia: "Bear bada lan eder au gure erriko fabrika gizonen batek artu bear luke. Beste errietan oi dan bezelako Fundazio bat sortu ta diru askorik gabe erakunde au errez gerta liteke. Baiñan gure diru-gizon aundi oiek ez dute, ordea kultura bideko lanik sorbaldan jaso nai, bere diru-geitze orrek ziaro nekatuta baitauzkate".

Basamortuan, bakardadean kogitatutako asmuak, lotsa barik botatzia. Zergaittik eze, "Ametsa ez da utsa, ez da aizea. Amets utsekin asita egin ditu gizonak lan aundiak. Ametsa da gizonen ezaugarri nabarmenena . Ametsak biurtzen dira egi, baldin amets egizkorrak badira".

Liburuan lehelengo zatixa txontxongillotarako piezak datoz, 5 bat urteko umiendakuak, tolesturarik bakuak. Geto datozen ipoiñetatik lehelenguak be halakuak diraz. Bateren bat oso politta (erregeak eta arto alearena...) esango neuke Ugaldek berak asmautakua dala, baiña gehixenak klasikuen refrituak dirudixe (ez dittu akreditatzen). Azken ipoiñetako batzuk 9-11 urtekuendako be egokixak (erregian jantzixana, berunezko gudarixana, urretxindorrana).

"Ama gaxo dago" antzerkixa. Moldez klasikua, baiña azken kolpe modernuakin -pixkat lekuz kanpo laga nabena-.

"Itsasoa ur bazter luzea da". Existentzialistegi eta biribildu bakuegi nere gustorako, baiña iñoiz irakorri izan doten trintxeretako giruan deskribapen zirraragarrixenetako batekin.

"Hiltzaileak" bildumia, lehergaillu bat frankismuan. Idatzi zan sasoian sardinzarrak ale batekin harrapau ezkeriok, Okendo kalera. Erresistentzixian arnasa.

Eta "Mantal urdina" eta "Bihotza golkoan", estilo ariketatik asko daken ipoin bildumak. Indar haundiko unekadak badakaz be, pixkat sintoniatik kanpo irakorri dittudazenak.

Ixa alderdi guztietan ezagutzen dittudaz pertsona onak, fidagarrixak, zintzuak. Guztietan gero! Halan be, euren alderdixen morroi dira. Euren arrimuan, jente eskasa babesten da. Eta nere lagun hauek, diziplinatuak diranez ("era un hombre de partido" epitafio ohoretsua nahi),  men egitten detse alderdi-dizipliniari. Nahiz eta, neuri aitortuta, gauza batzuekin konforme ez egon "Badira 3 pertsona klasemunduan: lagunak, etsaiak eta alderdikidiak").

Harreman mota berezixa sortzen da alderdi politiko baten kidien artian, eta gehixenetan ez daka interes publikuakin zerikusirik. Gure gauzak.

Blogerako gauza bat idaztekotan nenguan, asteburuan izango dirazen hauteskundien kontura, baiña ez dau merezi.

Ez naiz ni diktadura baten alde urtengo ("partido politiko guztiak kaka hutsa diraz! debekatu daiguzen") baiña, egixa esan, gure sistema honetan, alderdixen korporatibismua sistema parlamentariuen galga legez ikusten dot, abantaillia baiño.

Abantailla bakarra, alderdi bakotxian biltzen dan "lagun taldiandako" da.

Gobernu hobia lortuko litzake hautagaixak banan-banan aukeratu ezkeriok, alde bakotxian dagon jenterik onena aukeratuta. Ez alderdi-pakete osua hartuta, ustelak eta zintzuak, danak batera.

Bueno, ba azkenian bai idatzi dot zeozer blogerako.

Eskutara pronostiko txarrakin allegau jatan: "Ezin izan naiz xx pajinatik pasau". Irakortzeko gatxa ei zala. Baiña halan be saiakeria merezi zebala erabagi neban: zientzia fikziño otxenterua euskeraz? Hori irakorri behar juat nik.

Ez naiz damutu. Egixa da idazki bilduma heterogeneo xamarra dala, eta lehelengo olerki eta ipoin motzak ulergaitzak egin jatazela, bere sasoiko estiluan (zeiñek ulertu zeban Blade Runner filma lehelengo ikustaldixan? Ez nik). Baiña "Aireontzi fantasma"tik aurrera gauzia aldatzen da: ez dakitt idazlian idazkerara (otxenterua hori be)  egin naizelako, edo kontakizunan egitturia klasikuagua dalako, baiña ipoiñak gero eta ulergarrixaguak -eta erakargarrixaguak- egin jatazela.

Nere kontroletik kanpoko beste gauza bat -baiña gustoko dotena, halan be- erreferentziak diraz. Idazlia okzitandar euskalduna da, eta esango neuke euskal erreferentziak beste (Byjorn, etc) dagozela ok lurraldekuak, nahiz eta nik harrapatu ez. Buelta asko emoteko moduko testuak, beinke! Etorkizuneko aztertzailliendako.

Izan be, azken nobelia (Teleamarauna) zinema purua da. Hor pelikula baterako gidoia dago.

Lehen, gaztetan, basarrixan bizitzia zan nere amesa; halan be, bizimodu hori ezagutu ahala, gero eta kalezaliago bihurtu naiz. Hori dala eta, liburu hau hartzian ez neban espero gauza haundirik: irakorketa diagonala egin, eta bookcrossingera bideratzia; hori zan nere asmua.

Baiña, sorpresia: interesatzen jatazen gai askori buruzko detalle argigarri asko topau dittudaz (sukaldia, garixa, errotak, errentak, gaztaiñia, gaztaia, basogintza...), benetako entziklopedia bat. Eta, neretako oso garrantzitsua: modu didaktiko, jator eta bizixan emonda. Izan be, ikerketa etnografiko askoren arazua horixe izaten da: ikerketak dirazela, lan "notarialak" esate baterako, irakortzeko latzak eta batzutan pixkat aspergarrixak. Hamen, ostera, "Aztiri"k (itxuraz Bedaio inguruan jaixotakua, eta Arantzazun fraille) euskera ezin jatorragua darabil (garbizalekerixatik zein erderakadetatik urrin), eta berez da irakortzeko atsegiña eta pizgarrixa. Ondo gordetzia merezi daben liburua, beinke! Eta askotan kontsultauko dotena.

Jauntxuen sistemako deskribapena, adibidez, kopixatzeko modukua da. Izan be, gaur egunian ondiok indarrian dago, "bezerotasun"forman. Ez bakarrik hauteskundietan gaiñera: osasun sisteman, administraziñuan, mundu akademikuan... egoten dirazen fideltasunak hobeto ulertzen laguntzen gaittu:

"Baina besteak beste, urteroko errenta zen maizterraren gurutzea eta lorra. (...) Eta hori gutxi bailitzan, maizterrak bazuen beste gurutzerik ere. Behin batez, 1976an, Bixente Astaburuaga, 88 urteko frantziskotar anaiari galdetzen nion nik:

- Akordatzen al zara, zu mutiko zinela, gurasoek ze errenta ordaintzen zioten nagusiari? (Oñatiko Azpikoa delako baserrikoa zen bera eta maizterrak ziren)

Eta A. Bixentek hitzetik hortzera:

- Akordau? Akordauko ez naiz ba! 24 ta erdi anega gari, 4 anega arto, 3 kapoe, 2 burdi egur... eta botua.

- Botoa? - nik harrituta galdetu.

- Bai, botua, elesiñotako botua bebai - berak ostera-. Bestela etxetik bota egitten eben maisterra!

Hori dela ta, Arantzazuko Azpilleta-goiko etxekoandreak, Martxeliña Madinabeitiak, aitortzen zuenez, bera Araotzen neskatila zelarik, lege bezala, entzuten omen zuen hauxe: "Botua obixaren alde emun bihar da beti". Eta maizterrarentzat nagusiaren eskuetan izaki ogia edo artoa...

Gauza bera gogoratzen digu Joxe Ramon Zubillagak ere: "Beraioko lurralde eta etxeen jabeak bere maizterrei iragarri oi zien autakuntza edo botazioak zetozen garaia, eta maizter guztiak Tolosara joan eta euren nagusiari edo aldekoari botoa ematen zioten, nagusiak agindu bezala. Beraioko lurralde guzian, ordea, bi nagusi ziran, baiña politikan ez ziran partidu batekoak, bi aldetakoak baizik. Eta maizterrak ere bi aldetara eman behar euren botoa".

Era horretara, Bedaion, auzotasun ederrean elkartuta bizi zirenak, nagusien aginduak zirela bide, botoak bereizten zituen!

Eta auzoa ez-ezik, norbera ere berezia eta puskatua atera ohi zen frankotan. Legazpi aldetik gertatua daiteke adibiderik jatorrena. Hauteskundeak izaki, diputadugai batek gogor eraso omen zion bere ezagun bati:

- Hik jo dek beltza! Nere partidukoa izan eta botoa nolatan eman diok kontrarioari?

- Bai. Oponioa orain ere zuretzat dauket, baino botoa nagusiari eman behar (ogiari, noski) - erantzun omen zion umilki baserritarrak.

Lehenik bizi, gero gerokoak!

Bazen maizterrarentzat beste bereizketa bide bat ere, eta gogoan jasotzekoa gainera. Euskaldunok aitorren seme eta odol garbiko bezala jo dugu geure burua. Eta ez dut dudarik egiten! Baina euskaldun guztiak ez ziren maila batekoak; eta besteak beste, udaletxe eta karguetan etxaldekoak bakar-bakarrik sar zitezkeen, etxe eta lurjabetza eskatzen zelako: "millares" deitzen zitzaion erderaz; ondasunak behar, noski. Gehiago oraindik. baserrietako emazteki gazteek berek ere bazuten heuren bereizketa: etxaldekoak zirenak "alaba" izena zeramaten, maizterrei ostera "neskak" deitzen zitzaien. Maizterra, maizter eta meneko beti!"

(p.35-37)