Garagoittiko Orakulua

“Los pilotos de altura” eta “La estrella del capitan Chimista”, Pio Baroja.

Bitakora nobelak, edo etxakixat zela izendatu hónek liburuok. Ez dakit idazliak hala aukeratuta, edo berez hala urtetzen jakozelako, modu zazkarrian idatzitta jagozak, buruak emon ahala edo. Igartzen dok planifikaziño pizkat ba daguala (Chimistan linea biografiko txikixa, Embil bere “kerizian” flashback jokuak) baiña pizkat bakarrik: esandako moduan, nobela bixak flete eta singladura ugarixetako abentura eta gorabeherak dittuk, bere gordiñian, juzko moral barik, bata bestian atzetik. Oin dala 200 urteko mariñelen bizimodu fidela izan nahi juek eta horren itxuria jaukek, behintzat; ezin dana itsuki siñistu baiña, Donostian jaixo eta Beran bizi izandako mediku batek idatzittakuak dirazela jakinda, lihorreko batek. ¿Biharbada bere inguruko senide edo lagunei entzundakuekin osatuta egingo ete zittuan? Izan leike. Kontua dok, itsas bizimodu latzan gaiñeko erretratu oso konpletua osatzen dabela hónek nobela bixok: hasi barkuetako lanpostuen deskribapenak, karga-deskarga eta portuetako biharrak, mariñelen enrolatze-tratuak, “mobilidade laboral” eta geografiko itzala, egualdi eta itsasaldixetako detalliak, mundu guztiko portuetako girua...

Lehelengo liburuan parte haundiña (“Los pilotos...”) barko negreruetako berezittasunak, baltz ehizian detalle gordiñez osatuta jagok. Nobelak kokatzen dirazen girua, XIX mendeko hasieria, esklabu trafikua debekatu barri zanekua dok; Inglaterrak –sasoiko itsas potentzia indartsuenak- debekatu jok, baiña beste guztiak ondiok ez: horrengaittik baltz jenerua garraiatzia arriskutsua dok armadore eta mariñelendako, eta iges baten dabiz denpora guztian. Oso kuriosua dok Afrikako tratuen deskribapena. “Factor” izeneko bat geratzen dok Ginea edo inguruko herrialden bateko kostan, hango erregiekin tratuetan hasteko; harek “factoria” bat antolatzen jok, eta baltzak erregiei beste generuen trukian erosten juan ahala konzentraziño esparru baten pillatzen joiak “erosketia”... handik hille batzutara barkua jatork. Ondo deskribatzen dok barkua zelan adaptau egin bihar dan baltzak garraiatzeko, ze komisiño daukan bakoitzak “bizirik heldutako baltz bakoitzeko”... Halaxen.

Bigarrengo liburua igual entreteniduagua dok. Luzetxuagua be, han mariñel bizimoduan aberastu ostian beste negozixuetara zelan pasatzen dira kontatzen dok, piraterixa eta kontrabandua batez be. Hau lehenago irakorri najuan eta ez nauk oso ondo gogoratzen (ah, zer dan momentuan idaztia).

Atentziñua deittu zestan be, prologuan zelako egurra emoten detzan kritikuak (Jose Ortega y Gassetek) Barojari. Etxakixat, Frankon errejimenan parteko bengantzatxo bat izango ete zan, zeozer publikatzeko baldintza moduan halako prologo gogorrekin izatia, edo... Batek daki. Hónek dittuk irakorri dittudazen Barojan lehelengo liburuak, eta hurrenguetan be ikusi bihar.

Izan be, liburu hónetan komentarixo nahikua ironikuak agertzen dittuk errelijiño kristauari buruz, disimulatuta. Kontua dok, Afrikako tribuen ohitturen gaiñian dabillenian, hainbeste erritual absurdo edo basati itxurakuak azaldu eta gero (ez errespetuz, gaiñera; zentzu horretan morroia ez da bape politikoki zuzena), Chimistan ahotik etortzen dala zirikadia, kristauen erritualekin konparatuta.

Uste eze, Barojak alter ego bi darabixela nobelotan: batetik, Embil zazkar, fatalista eta gafia, kontatzaille papela egitten dabena, eta bestetik Chimista elegante, argi, sinpatiko eta zorte onekua. Denpora guztian pentsatzen egon nauk Baroja hau pertsonálidadía desdoblatuta izango zebala edo; bere inpultsuak iritzixak... segun eta zelakuak dirazen, Embil edo Chimistan ahotan jarritta. Edo bestela, bera Chimista abenturerua izateko fantasixak zittuala, bere bizimodu aspergarri eta amargatuan erdixan, eta Embil sortu zebala haren kontrapuntu kontserbadore eta zozo legez.

Eta hamen aittatuko juat Ortega y Gasset kritikuak esaten daben gauzetako bat: gramatika akatsak. Pertsonajien arteko elkarrizketetan, eta batez be Embillen solasaldixetan, makiñatxo bat euskerakada agertzen dittuk, gramatikalki gazteleraz akatsak diranak (“Esta tarde le he visto a Chimista...”). Kostatzen jata siñistia, Barojak nahi barik egingo zittuanik halako hankasartziak. ¿Ez ete zan izango herri hizkerara hurreratziarren? Edo batek daki, kritikuak izorratziarren bakarrik...

Azkenik, harrittu egin nau zenbat euskal esakera botatzen dittuan Chimistak. Ondo erabillitta gaiñera, nahiz eta idazliak euskeraz jakin ez arduria hartu zeban esaldixa apuntatu, ondo ulertu eta kontesto egokixan sartzeko. Bajirudik Barojak estimu haundixan daukala “herri jakitturixia”, nunbaitt.

Ez dot nik esan gero, Saturrarango hondartzan dago idatzitta. Lea-Artibaien sortu da halako "komando" bat, futbolzale zapaltzaillien aurrian motorzale harrotasuna aldarrikatzen dabena.

(Puagh)

Eta Markos Zapiainek topatu dau azalpen filosofiko bat.

Ondiok zapatuko aje guztia kendu barik, horra burutaziño batzu Eibarko Matrallako irratixan gaiñian.

Lau urte bete dittu aurten “0”tik hasittako radixo libriak. Hasieran Pottoka izena berreskuratu nahi izan ba genduan be, arrazoi onak zeguazen izena aldatzeko; printzipalena, hizkuntza irizpidiak eta antolakuntzia zihero desbardiña zalako. Horretara etorri zan izen barrixa asmatziana.

Urteurren ospakizunak prestatzeko deialdixakin batera S.O.S. mensaje bat bidaltzen zan, radixua aurrera etaratzen saiatzeko deittuta. Gauzak txarto zoiazela siñistuta juan nintzan billerara (arazo kronikuak: jente faltia eta diru faltia) eta disolbatzeko plan formal batekin. Ba neukazen pentsatuta propuestak: materixala zein radixori eskaiñi, likidaziñoko lamaikuak zein talderi emon... Baiña ustekabe gozo bat hartu neban billeran: bizi da, osasun nahikua onez gaiñera.

Zapatuan, Matrallakokin batera ibilbide paralelua egindako Tallarra Gaztetxian bertan egin zan urteroko jaialdixa, eta hara juan nintzan Lekeittiotik. Barriro suspikazixiak jota, betiko lau katuak topatzeko esperantzan juan nintzan Asua Errekara eta, to, beste ustekabia: gaztetxia topera. Musika taldien arrimuan etorrittako jentia (E-dolls, PAM, Los envidiosos) izango zan edo ez, baiña kontua da gabeko 5.00ak arte egon zala jarania han, eta nik aspaldixan ez nebala hain ondo pasatu.

Badiruri radixua krisixan dagoala. Asko esatia da igual, baiña... hortxe dago medixo bat, helburu desbardiñak lantzeko: agitaziño soziala egin nahi dabenak, hor dauka bere “speakers cornerra”; musikia entzun eta zabaldu nahi dabena, bere medixo naturala; exhibizionismua edo kreatibidadia landu nahi dabenak, mugabako aukerak; eguneroko lanetik “deskonektau” eta ondo pasatzia besterik nahi ez dabenak, horra evasiño forma bat, duhan. Baiña... jente gitxi agertzen da programak egittera. Aurreiritzixak: gatxa dala, kuadrilla itxi bat garala... edo lotsak, edo beste barik modatik kanpoko gauzia dala... Ez dakit ba, zer izango dan. Baiña jakingo baleu jentia zelako ondo pasatzen dogun radixua egitten, zelan gozatzen dan mikruakin, soiñu ediziñuakin, gabeko ordu txikixetako giro sorginduakin...

Bueno: Matrallako ondiok ez da hil ¡aprobetxatu!

Ereño inguruko txara artian, aran hondo baten osin bat egitten da. Bertan, sasixak pizkat arakatu eta tatarrasian mundu miragarri batera sartu zeinke...

Gotzonen argazkixak, ADES taldekua.

Uste eze Okzitania aldeko euskal erresumaren baten kokatzen dabela Anjel Lertxundik Erdi Aroko nobela hau. Izurri baltzan sasoian. “Flash-back” estrukturia, batetik, eta hizkuntzian aberastasuna bestetik, hasieran harixa hartzia galazoten zesten; baiña bigarrengo egunerako gaindittuta jeguazen oztopo danak, eta egunetik egunera engantxatu eta geruago eta bizkorrago irakortzen juan nok, azken egunetan takada bakoitzian 20-30 pajina iruntsi arte.

Printzipioz nobelia nahikua errealistia dok, eta horixe da gehixen gustau jatana: usaiñen, illuntasunen, toki zikiñen deskribapenetan batez be bertako giro errealakin fantaseatu ahal izan juat, benetan bertara trasladatuta. Baiña estruktura konplikatu horretan gertakari ugari eta bigurri guztiak enkajatu bihar horretan, ba dira faktore ez oso sinesgarrixak; nobela guztian giro errealista horren aldian pizkat “txirriatu” egitten dabenak: estoldetako biztanlien kontua bat, azkenian protagonista bixen heriotzian susmatzen dan esku sobrenaturala bestia...

Dana dala, istorixia entretenigarrixa dok guztiz, eta zer pentsatua emoten jok, irakorketa aktibua eskatzen dok ñabardura guztietaz jabetzeko. Hizkera aberatsa dala eta, hiztegixa aldian erabiltzekotan egon nintzuan dan-dana ulertzeko, baiña egixa esan ez nauk horren zalia: puntualmente hau edo bestia begiratu bai, baiña berba gehixenak kontestotik ulertu jittuadaz, eta ondo xamar. Baiña azkenian... ¡asko ikasi, berba eta lokuziño barrixak etabar! Ez najeukan irakorritta Anjel Lertxundin beste ezer eta gustau jata estilua: atsegiña eta didaktikua.

Hortaz gain, berez etxatazak asko gustatzen “hain interpretaziño zabal”ekuak diran amaierak... Gusto kontuak dittuk horrek, baiña kasu honetan gehixago begittantzen jata idazliak ez dabela burua asko nekatu nahi izan, eta “dra!” lehen bait lehen amaitziarren amaittu dabela halan (“Tercer milenio” telesaixuan aje bera: gero datorrenan gaiñian ikusmin demasa sortu, eta gero... ez hainbesterako izan).

Edozelan be, honen guztionen gaiñetik geratzen dana Erdi Aroko herri giruan deskribapen sentsuala da: bodega zaharren usain miña, hezetasuna eta bentilaziño faltia dauken aretuetako girua, izurrixan kalte eta erremedixuen irudixak... zaldun garbi inmakulatuen topikuan aldian gauza errealagua kontizu.

Bittorixako garbigunian topatutako kajoi hartako beste ale bat amaittu juat. Txiki-txikixak izanda, "marikoneran" sartu eta autobusian edo tabernan irakortzeko oso egokixak dirazenez, hor darabiltt beti bateron bat.

Ezin ahaztu noiz egindako liburua dan: 1960, Frankon regimenan fase gogorretik desarrollismorako pasoko hamarkadia. Demokrazia organikuan sasoi gozuak, teknokratak, "25 años de paz"... eta ipoiñ hónetan dibertimendu amable bat baiño gehixago ez billatu. Cine de Barrioko pelikuletakua, zurittabaltzekua: Alfredo Mayo, Paquita Rico, Alberto Closas... Interesgarrixak dira, batzu eder-ederrak; Movimientuan gusto-gustokuak ez ziran idazle batzu be agertzen dira tartian (Blasco Ibáñez, Unamuno, Baroja...) baiña beti be amabilidade horrekin desentonatu barik; frankismuan propaganda eta errepresiñuan lenguaje harroputz eta epikotik aldenduta, bere oiñarrixen intzentsu usain eta nazional-sindikalismo populistian regustua nabarmena da ipoiñetako batzutan; surrealismua bestietan... Sasoi háretako erretratu topikua: potentziau gura ziran ideia paternalista eta ludikuei gorazarre, eta alfonbrapeko kaka ezkutau. Ilustratibua, oso.

Gauzak hala, ipoin batzu bikaiñak dira: "Noche servia" (Blasco Ibañez), "De dos a cuatro"(Julio Angulo), "La suerte" (Joaquin Calvo Sotelo)...

Periferiak jardunaldixen azken egunian, Espainiako Guda Zibillak Euskal Herrixan izan zeban azken posiziñuen defentsa batzu bisitatu ahal izan doguz.

Ekimen politta egin dabe antolatzailliak. Autobusez hara juan, eta hiru bat orduko ibillaldi baten "Cinturon de Hierro"ko zati baten ibilli gara (Larrabetzu - Astoreka - Gaztelumendi - Loroño - Larrabetzu) eta hainbeste bunker, trintxera, refugio eta zulotatik pasatu gara, Taxio lagunan azalpen interesgarrixekin. Zaparrada pare majo bat jasan doguz be, eta hori dala eta desbandada txiki bat egon da eta azkenengorako egin nahi zan puesta en comun hori ezin izan dogu egin, baina tira. Hala eta guzti be, ondo. Dokumentaziño lan politta zeuken eginda gaiñera, Frenor taldeko adituei eskerrak.

Gauza asko ikasi doguz. Adibidez: "Cinturon de Hierro" izena ez zetsela errepublikarrak ifiñi, frankistak baiño. Teknikoko nahikua erreza izan zan "Cinturon Defensivo de Bilbao" izenekua gainditzia, baiña propagandarako hori ezkutatzia komeni zan; gauza garaitueziñezko itxuria emotiak, golpisten armadiari glorixia gehittu zetsan.

Hamen dozue Larrabetzuko sarreretako bat babesten zeban horma zuloduna, gaur egunian zerrategi batian integratuta:

Guda Zibillan inguruan bueltaka nabillen honetan, beste kuriosidade bat gertatu da: "gorrixok" Gaztelumendira pasiua egitten genguazen bittartian, "gudarixak" Bizkargin zeguazen euren urteroko ospakizunian . Printzipioz euskal munduan hain tradizionala dan jaixen deskoordinaziñuari (hainbeste jai!), ezusteko ñabardura bat urten jako: oin dala 70 urte legez, errepublikian alde burrukatu zan ideologia entsalada hartan legez, biñagria eta orixua ezin nahastau. Apisonadora faszista hari aurre egin bihar zetsan talde heterogeneo hartan, alkar ezinikusi larregi zeguazen, eta putetxe haren koordinatzeko ezinttasun horretan, apisonadora sendo eta disziplinatu harek gaiñetik pasatu zeskuan.

Gaur egunian be, bakoitzak bere aldetik. Eta ez dot nik esango ondo edo txarto dagoanik norbere ideologia eta pertsonalidade desbardindua defenditzia, ez horixe. Bakarrik, lehendik hona gauzak ez dirala asko aldatu.

Gaztelumendiko puntako monumentu frankistia da hurrengo hau, eta bertan dagozen pintada kontrajarri bi (iñork izango baleu aurreko pintada horren argazkixa, suntsitu baiño lehenagokua, eskertuko netzake).

Gaztelumendittik iparraldera sartu zan golpisten ejerzitua, ziharka, zintturoian nahitta geratutako gune ahuletik (ingeniero eraikitzaille nagusi bixak, Murga eta Goikoetxea, frankisten aldera pasatu ziran). Bertara begira dago taldia hurrengo argazkixan, Taxio azalpenak emoten dagola. Hor beheko mutil hori bunker baten bisera gaiñian tente dago:

Larrabetzuko kaskotik oso hurre, Loroño auzuan, beste tirogune bat ikusi genduan. Harriz eginda dago, beraz obus baten aurrian ez zeban askorik aguantatuko, bildurra kentzeko izango zan batez be.

Eta lehengo zerrategiko kasuan legez, hamen dogu Larrabetzuko beste sarrera bat babesteko egindako beste fortifikaziño bat, Sarrikolea auzoko basarri baten integratuta:

Askoz be elementu gehixago dagoz: mereziko leuke zaindu, lokalizatu eta bisittatzeko moduan ipintzia, gure historixian zati oso garrantzitsua dalako, eta asko ikasi leikialako (ez nabil estrategia militarrangaittik: bestela).

Oindik aurrera beste begi batzukin ikusteittudaz parkeko bankuan jarritta dagozen agure zahar txapeldunak.

Bihargiñen egun honetan, idazten hasi biharra jaukat. Normalian enok hasten komentarixuak idazten liburua amaittu arte, baiña kasu honetan sentsaziño larregi pillatzen hasi jatazak, eta ezbadittudaz kanalizatzen inguruko lagunen kalterako izango dok.

Liburu hau Egunkaria egunkarirako idatzittako artikulo sorta bat dok, gero liburu bihurtuta. Horregaittik, idazteko formia oso ariña eta irakurterreza dok, horrek dakarren superfizialidadiakin. Baiña tira, oso abiapunto ona da gero bakoitzak interesatzen jakozen gaixetan sakondu ahal izateko. Beste kazetari lagun batzuen kolaboraziñuak daukaz, esateko, Jabi Zabala eta Oier Narbaiza.

Neri gertatzen jatak, golpe baju baten modura jaso dotela. Eta ez dok idazliengaittik, gaixangaittik baiño. Beti afektatu izan nau asko Guda Zibillan gaixak, eta etxuat ulertzen zergaittik: gerrian gorabeherak gorabehera, familixan zorixonez ez genduan seniderik galdu, gero danak itzuli ahal izan ziran pizkaka... Baiña bonbardeuekin gogoratzen naizen bakoitzian (batez be Eibar gaiñian abioiak irudikatzettudazenian) gaixorik jartzen nok. Horretara, liburu honen kapituluetan aurrera egin ahala, frentia geruago eta hurrago sentitzen juat, eta horrekin ni geruago eta txartuago. Gaurko goize argitsua, Mokuko atxetan, zihero illundu egin nau azken kapituluak eta bildurrakin najagok liburuari barriro heltzeko. Baiña eztok kuriosidade morbosuhori, hartukot-eztot hartuko... ez. Etsipena dok.

¿Zela izan leike ni jaixo baiño 35 urte lehenagoko kontuak honenbeste afektatzia neuri? Esandako moduan, gure etxian eztittuadaz ezagutu ez afusillaturik, ez kartzelaraturik, ez frentian hildakorik, ez errepresaliatu gogorrik... guraso edo aitttittak ez dittuadaz izan batallitak kontatzen...

Biharbada horrengaittik.

Konturatzen hasitta najagok nik, orain arte, gaine-gainetik pasatu izan dotela Guda Zibilleko gaixa. Beti erakarri izan nau asko, historia kontu guztiak lez. Esku tartian jausi izan jatazen artikuluak irakorri izan jittuadaz: izperringietan, Eta Kittoan... Batez be zaharrei egindako elkarrizketak gustatu izan jatazak. Aintziñako argazkixak, bardin. Edo honek trintxerak dirala, edo Akondia tontor azpiko tunela dala, edo... Baiña etxuat sekulan, esateko, Guda Zibillari buruzko liburu bat irakorri. Jakin izan juat beti, bai, gerra aurreko egoeriak zerikusi asko izan zebala: baiña etxuat pausorik emon hortan sakontzeko. Baitta errepublikako armadan gorabeherak eta desadostasunak izan zirala: baiña etxuat ahaleginik egin gehixago jakitzeko.

¿Eta zer gertatu ete dok oin ba?

Oin dala 10 bat urte Billano lurmutur inguruan topatu najittuan kañoi postu batzu kasualidadez (oin jakin juat ez dirala Cinturon de Hierrokuak, 1940 ingurukuak baiño, baiña tira) eta ordutik najenbixan gehixago jakitzeko gogoz. Halako baten, Julen Gabiria ciberlagunan ahotik jakin najuan berak ba zittuala tunel batzu lokalizatuta, eta oin dala hillabete inguru ezagutu najittuan. Sasoi berian lokalizatu jittuadaz Guda Zibillian espezializatutako arkeologo edo trintxera-billatzailliak, eta euren eskutik jakin juat Eibar inguruan nik uste nebana baiño askoz be ugarixaguak dirala gudako arrastuak. Horrek eruan nau Euskalherrixan gertatu ziran soldadu-mobimenduak zihetz jakin nahi izatera, eta abiapuntu oso majua da liburu hau. Ni fortifikaziñuak nun topau neikiazen jakitzeko hasi nok irakortzen, baiña horrekin batera “fantasmen sarkofagua” zabaldu juat, eta...

Ezingo jetzat ba gaixari iges egin betirako. Heldu dok momentua, itxuria.

Irakortzen segitzera najoiak.

Oin arte terrenuan sakabanatutako erreferentziak ziranak, hilvan ikustezin batekin lotzen doiaz automatikoki. Mendixetan pasiuan nahi barik topatu izan dittudazen puzzlian pieza soltiak bata bestiakin alkartzen joiazak, falta ziran tartekuak ipinitta. Intxorta, Arrate, Durango, Bizkargi, Gernika, Peña Lemona... eta Bilboko atietan najagok, zintturoia Gamiz-Fika zulatu biharrian.

Harrigarrixa sentimenduen jokua: oin nasaixago najagok. Esaten da herixotzian hurbiltasunak lasaittasuna emoten dabela, eta horixe izango dok: sufrimendua behingoz amaittuko dala jakitzia, liberaziño legez bizitzia.

(...)

Eta halaxe izan dok: aurrera egin ahala, azken EH-ko territorixuak... desbandadia... salvese quien pueda... abertzaliak errendidu, bestiak segi burrukan... barkuetan ebakuaziñuak... komunidade internazionalan abandonua... errefuxiatuei tratu txarra (Euskalherri barruan be)... Eta liburua modu mingotxian amaitzen dok, etxagok amaiera zoriontsurik, ez zalako halakorik egon. Mingotxa baiña era berian trankilla, jakinmin bulimikua aseta, eta gaur egunian norbere burua kokatzeko mesedegarrixa.

Imajinatu daigun Euskal Terroristako umien programaziñoko aurkezliak. Betizu klubeko neska-mutiko alaixak, 16-17 urte, euren edadeko denporapasa, jolas eta zittalkerixetan. Hain “sinpatikuak” egitten jatazen nerabiak. Hartu eta jarrixezuez: bati, esku-granadaz betetako zintturoi bat eta smitz rebolberra; bestiari, metro ta erdiko mauser rifletzarra eta 30 killotako sakela. Eta bere 20 urteko anaiari Kludeportiboko mendi mapak emon, eta sarjentu. Edade eta preparaziño hori baiño ez zeuken Peña Lemonan gotortu ziran Amuategi Batalloiko eibartar “soldaduak”: Galerosko bankuetan pipak jaten egoten dirazen kakaumiak, ejerzito regular baten artillerixa indarrari aurre egitten. Eta dana emonda gaiñera: golpistak behiñ baiño gehixagotan atzera-eragiñ zittuezen esku-bonbazo hutsez eta han euki zittuezen pasatu ezinda Maiatzan 28tik Ekaiñan 5erarte, Euskalherriko gerra-pasarte gogorrenetako horretan. Dozenaka geratu ziran han hilda, granodun arpegixak zurbil euzkipian.

Halan, hori jakinda, aldatu egitten dok norbere ikuspegixa: Otxabiña agure inofensibo horrek Arratetik gora datorren rekete bati tiro egitten ikusten dok, harek bera lehertu baiño lehen; Isaias gure azpixan bizi zan “gizon arraro” ha Armada Gorriko caza batetik ametralladora batetik nazixei tiroka... Bakoitza bere lekuan jartzia ona dok beti.

Introdukziño parebakua izan juagu ba, Luistxo eta Josun liburu hau, inbestigaziñuakin jarraitzeko, Mediterraneua deskubritzen hasteko.

Pintada hau Pagolan dago eta oso landu eta artistikua da.

Aurreko baten esan neban Xiberuan pintada bakarra zeguala uste nebala. Baiña zorixonez oker nenguan: lehengunian Gotainetik pasa eta beste hau topatu neban.