Garagoittiko Orakulua

Euskal blogosferako idazle famatuena egingo juat: testua idazten juan ahala hamen argittara emon, zuzenketa eta guzti.

Eztenkadak liburua 1965kua dok, Zirikadak baiño 5 urte geruagokua. Eta igartzen dok, hainbeste gauzatan: hamen batzu, boteprontuan:

• Zirikadetan mozkortixak sinpatixaz begiratzen bettu be, hamen tonua mingoztu egitten dok. Uste eze, nekatzen hasi dala eurekin, edo.
• Istorixak elaboráuauak dittuk. Zirikadetan espontáneúauak dittuk, entzundako moduan blaust; hamen, desarrollatu egitten jittuk eta esango neuke lizentzia literarixuak hartzen dittuala. Hizkuntzia lehenengo liburuan be apaintzen juala uste dot; baiña hamen, gaiñera, susediduak osotu egitten dittuk, eta -ígual- pizkat asmau be.

Aurreko rebuznaketan idazten najuan ustezko apaintze horren adibide legez: "-e alde". Beste bat: "barik" esateko, "-ka" atzizkixa. Adibidez: "Sartu barik geratu zan" = "Sartzeka geratu zan". Asko be asko erabiltzen jok, ixa ipoin bakotxian. ¿Gaur 90 urteko jentiak erabiltzen ete jok, Asier?

Beste gauzarik: LXV zirikadan, Eibarko kalietan zabatzen ei diharduan "garbizaletasunan" kontra agertzen dok. Sevillan aspaldi bizi dan euskaldun bat da Martzelo, eta Eibarrera dator halako baten: lagunekin txikiteuan dabillela, euretako batek "izparringia" hartzera doiala eta, trago klase bat dala pentsatzen jok. Honekin argitzen dok nere aspaldiko duda bat: ia noiz sartutakuak diran berba klase hónek nere etxian. Izan be, gurian "izperringia" eta "orlegia" esaten juagu, eta honekin ba dakitt 50ko hamarkadan sartutakuak izango dirala, orduko kontuak dira, ta, Eztenkadenak.

Egunotan Polo Garat argazkilarixa izan dizügü etxian. Indalezio Ojanguren xiberotar baten modura, harat eta hunat ibilli düzü bere kajoitxuakin, graffitixak erretratatzen. Izan be, Orakulua-Pertokiz-Garmendia konexiñuari esker egin dogu kontaktua: nik bilduta daukadazen 200tik gora grafitixak ikusi eta háretako batzukin argazki-lan bat egitteko asmuakin etorri da. Eta, jakiña, betikua gertatu da: astebeterako bialdu juek Pays Basque Magazinetik (askondako egitten jok biharra berak, free-lance estilora) baiña hillebetian jarduteko besteko harrobixa topatu jok.

Hala ibilli gaittuk ba, astegunetan Lea-Artibaikuak egitten ibilli jok, eta gero astebürüan ba, ehizara juan gaittuk. Xelebria izan dok: nik graffiti jakin batzu erakusteko asmuakin eruan juat Trabakua, Berriz, Durango, Leioara... eta nik ezagutzen nittuazen %80ª desagertuta jagozak. Baiña.... tatatxaaaan.... háren ordez 15-20 pintada barri erretratatuta ekarri jittuadaz.

Egixa esanda, ondo pasatu juat. Astegunetan arratsalde partian erakusten netzen pintadak Polo eta bere laguntzaile Laetitia Kitegi-ri, eta bixamunian nik biharrian najiharduan artian, eurak be beria egitten juen. Lantzian behin urten, eta eurekin egon, eta... oso kuriosua zan 20 killotako kamara-metralleta hori montatzen eta erabiltzen ikustia, dana burdiñezkua, tripode haundixakin, hauspuak eta bururako tela baltzakin, 12x15 negatibo plantxa haundi-haundixekin... Erretratu bakoitzakin ordubete pasatzen juen, gehixago ez ba zan: montatu metralletia, enkuadratu, argixa milla bidar neurtu, eguzkixa ez-dakit-nora mobitzeko zain egon... Interesgarrixa, oso.

Artista benetakua dok Polo, hori ebidentia da; baiña ez dok hori gustatzen jatana, pertsona normala eta apala dala baiño. Halako montajia eta kalidade horretako biharrak egitten dittuana, etxakixat ba... harruagua eta “estrellona” tipokua espero najuan, eta iñundik bez. Izan be, lotsatiegixa dala esango najeukek, eta kostatzen jakola bere buruari daukan balixua emotia. Bera Okzitaniako Tolosan bizi da 17 urte zeukazenetik, eta Frantziako aldizkarixekin egitten jok biharra gehixenbat (Liberation, Pyrenees Magazine, le Monde...). Hala eta guzti be, xiberotar tipikua legez, beti jagok Euskalherrira begira, sarri etortzen dok aitañi eta gurasuak bisittatzera, eta ba dakit gogo onez hurreratuko litzakela EH-ko aldizkarixendako biharra egittera. ¡Baiña ez dok bape saltzaille ona!

Pays Basque Magazinendako biharra amaittu dok onezkero, baiña susmua daukat gehixagotan be agertuko dala Polo graffiti billa...

Zelako ondo pasau doten liburu hau irakortzen. Aspaldixan nekan Zirikadak eta Eztenkaden barri, baiña esku tartian etxatan subertau. Pasa dan udan baiña, Úntzagan izaten dan feria del libruetako baten, hantxe ikusi nittuan eta ¡tak! etxerako. Ondo merkiak gaiñera, bosna euro. Hasieran pentsatu neban reediziñuak izango zirala, baiña liburuak diñuanari jaramon egin bihar badetzat 1960 eta 65an Itxaropenak etaratakuak ei dira, bere depositto legal eta guzti... arrarua egitten jata 45 urteko liburuak hain barri-itxuriakin egotia... Bai ete?

“Zirikadak” liburuan autuak edo barriketak kontatzen dira. San Martiñek kalian entzundakuak ei dira, eta bertan nahastatuta agertzen dira kalian benetan gertatutako susediduak, Euskalherrixan zihar zabalduta dagozen ipoin batzukin, edo txiste itxuria dauken kontakizun motz-motzekin. Ezagun da idazliak ez dabela jasotakua interpretatu nahi izan, eta umoriari emon detzala garrantzixa nagusixa, Eibarko euskeria erreibindikatziaz gain (artian euskera batu ofiziala ondiok sortu barik zeguala).

Darabixan Eibarko euskerian kontura dudia daukat, ia benetan kalekua dan ala berak pizkat txukundutakua. Pentsamendu horretara bultzatzen nabe takian potian erabiltzen dittuan espresiño batzu: “(aditza)-e alde”, asmua adierazteko, adibidez (ate paretik kajak kendu zittuan, pasabidia libratze alde). Besteren bat be oso sarri erabiltzen dau, eta nahixago neuke Eibartzaindiako kideren batek zeozer argittuko balesta.

Esaten dabe San Martiñek “amor-odio” harreman bat zeukala eibartar jentiakin, edataille eta ardurabakotzat zeukezela. Nik ez dakitt 1960ian hala izango zan be, baiña ederto egitten dau barre liburu honetan mozkortixekin (ez mozkortixen kontura), sinpatia haundixa somatzen jako behintzat. Andrengaittik barriz, gaur egunian politikoki bape zuzenak ez diran gauzak botatzen dittu, baiña tira: bere sasoi eta kontestuan kokatu biharreko jarrera bat da, orduan normalena seguru.

Antz haundixa hartu detzat irakortzen nabillen beste liburu batekin: Resurreccion Maria Azkuen “Euskaleriaren Yakintza” sortan dagoan ipoin zaharren bolumenakin. Azkuek oin dala 120 urte bilduko zittuan hárek, eta San Martinek oin dala 50, baiña ipoiñetako askok antzerako zapore eta usaiña dauke. Esaten dabe bai, gizartia eta kaleko jentian bizimodua bardin-xamarra izan zala 1950 alderarte, gero etorri zala gaur eguneko aurrerabide abixara zoro hau.

Ondo pasatu dot liburu hau irakortzen, engantxatu egin nau.

Esaten neban ba, aurrekuan, Disneylandiako Ivanhoe bat zana nik ezagutzen nebana, Hollywoodeko kartoizko gazteluena. Ba, hain zuzen be, gaztelu hónen atzian sartu da irakorri doten liburua.

Ben Hecht XIX mendeko amaieran New Yorken jaixo zan, eta “amets amerikarran” eredua da. Mutiko pobre eta ikasketa bakua zan zirko batekin juan zanian, etxetik iges eginda; antzerki talde batekin ibilli zan bebai, harik eta kazetari biharretan hasi; bere estilo zorrotz eta gaiztuakin (oso iparamerikarra) arrakasta haundixa lortu, eta nobelak egitten hasi zan. Hortik zine industriara pasatu zan, gidoilari biharretan lehelengo eta produktore, zuzendari eta danetik amaitzeko.

Behin baiño gehixagotan pensatu dot zerk egitten daben iparamerikarran estereotipua hain berezixa. Eta uste dot erantzuna topatu dotela. Hartu kaleko jentia; kalian hazi ta hezittakuak, azkarrak, pobreziak emoten daben bizittasuna daukenak, eta egun batetik bestera aberastizuz. Luxu asiatikuan bizitzia gustatzen jakon kuadrilla bat lortuko dozu, derrotxadoriak, erropa eta kotxe ikusgarrixekin (biharbada ikusgarriegixak), eraikin supermodernuetan, ehundaka bihargiñ dauken enpresa haundixen jabiak... baiña eskulangille afrikarra, jornalero andaluza edo mariñel ondarrutarran modu eta formekin, adarjotzailliak, bizixak, zazkarrak. Biharbada horrengaittik egitten jaku hain sinpatiko estereotipoko iparamerikarra; kaleko jentian formak haundiki baten azalian.

Eta jente klase hori da Ben Hecht-en liburuan agertzen dana, kaso honetan estudixo (fabrika) zinematografikuetako fristi berezixak. Liburuan titulua ikusi nebanian irribarre gaiztua jarri jatan, bambalinetatik kanpoko mundua pixka-pixkat ezagutzen dotelako, eta benetan milla liburu idazteko lain dagoalako aktorien mania eta histrionismuakin. Hala agertzen dira, fidelki erretratatuta liburuan: diva harrua, lur-sorotik metro bateko altura baten oinez doiana; zahartutako galana, gaztaroko arrakastiari eutsi nahixan; kilometroko arpegi gogorreko politta, sedukziñuan bittartez biharra lortu nahixan; aktorien arteko protagonismo burruka irrigarri eta infantillak... eta ez aktoriak bakarrik: danengandik dirua etara nahixan danei guzurretan diharduan errepresentantia, estudixuetako jabe ahalguztiduna (“faraoi” berbia erabiltzen dau Hecht-ek), poliziakuak baiño inbestigaziño zorrotzaguak egitten dittuan kazetarixa... danak zoruan pare eta dialogo bizi-bizixekin, Ondarruko portuan entzun leikezenen parekuak.

Aktorien mundu harruan begirada gaizto horren billa nebillen ni eta hala da, zati baten, liburu hau. Munduan parekua baiña apartekua dan ilusiñozko mundu hutsal horretan sartzen da idazlia, berorren papela eginda –Empire estudixuetako gidoilarixetako bat da- eta portaera barregarri/tamalgarri horretxen lekuko zuzena da. Gero krimen-maitasun-enredozko-argumentu tipiko bat desarrollatzen dau –azken fiñian, idazlia Hollywoodeko gidoilarixa da- eta interesgarri eta engantxadoria da, bai, baiña tira, hori ezagunagua egitten jatan eta ez neukan hainbeste kuriosidade.

Ba dago pasarte bat be, gustatu jatana. Nobelia 1945 aldian idatzittakua da, eta XIX mende amaierako datu etnografiko kurioso bat agertzen da, historia liburuetan sekulan ikusiko ez dogun datu sabroso bat. Nobelian gorabeheran ez dauka bape garrantzirik, baiña gure arbasuen mundura teletransportatzen gaittu:

(Jentiak zine-izarrei detzen miresmenandako esplikaziño bat topatu nahixan dabil idazlia)

“(...) biharbada arrazoi nagusixa jentia fotografixa-zale amorratuak izatia da. Zinia sortu baiño lehenago, jente guztia gaba osua pasau zeikian familixako argazki-albuma ikusten. Biharbada pelikukak oingo familixako argazki-albumak dira, eta zine izarrak gure iseko, osaba eta oin dala urte batzu hildako lehengusu bilduma barrixak.(...)"

Hala izango zan ba, gure etxietan be.

Hecht honen liburu gehixago topatu egin biharko jittuagu. Atsegiña.

Telebisiñua geruago eta gitxiago ikusten dot, eta harro nago. Dakirazen gorabehera edo kotilleuak, "Telezaborra" blogian irakorrittakuak dira. Eta artikulu hau be, bertan egokittuko litzake hobeto hamen baiño, baiña...

Nere bizilagunak fidelki jarraitzen dau El sodomizador del fin del mundo telesailla. Hala egin zeban aurreko ediziñuan, eta hala dabil oingo honetan be. Ni, telebisiñuari bizkarra emonda, irakortzen edo idazten jarduten dot egongelan, eta ezin dot ekidin lantzian behin zeozertaz enteratzia.

Jakin neban, adibidez, lehelengo ediziñuan EH-ko eta Argentinako euskaldunak jarri zittuezela alkarrekin lehixan. Tira, ez zeukan itxura txarrik: alkarrezagutzia, konpetiziño sano bat... Baiña gero, harrittuta, jakin neban zelan EHko guztiak batu eta blokian bialdu zittuezen Argentinarrak. Poker arpegixakin, pentsatu neban nere kautan: Hauxe da, Eusko Jaurlaritzan telebisiñuak "diasporako anai-arrebekin" daukan konsideraziñuan adibidia?

Nere martxan segidu neban, telebisiñua ikusi barik. Eta halako baten, hor ikusten dot barriro nere bizilagun ttikixa engantxatuta: "¿Zer, barriro ala?" eta "Bai" eta...

Nun enteratzen naizen... ¿ez dabe ba lehenengo programako euskal-argentinar konfliktibuena hartu, probokaziño legez?

Eta, oinguan, ba, zer esangotzuet, ba... iraindu egin naiz, aizue. Nik ulertzen dot espektakulua bihar dala, antzerkirako. Konkursantiak ez badabe nahikua eskandalu egitten, bronkia sortu bihar dala reality-show eta telezaborrian. Baiña arraixua! Lehelengo programan egindakua eginda (Argentinarrak popatik hartzera bialdu) eta bigarrenian orduango alderik txarrena berreskuratu nahi, ba... ¿zer nahi dabe lortu?

Oin hasi gara ba euskal diasporako jentiakin komunikaziñua gero eta fluiduago egitten, eta ¿¿¡¡oiñ hauxe!!?? ¿Ze kristo nahi dabe lortu programako ekoizliak oillar-burruka horrekin?

Ez naiz konspiraziño judeomasonikuak edonun ikusteko zalia, baiña ez lejatake zorakeri bat irudittuko enfrentamendu artifizial hórrek EAEko Jaurlaritzako apparatchiken oniritziz diseinatutakuak izatia. Hain zuzen be, enanituak hazten hasi jakez azken urtietan, eta lehen jangoikua eta lege zarrekuak "fisura barik" ziran Euskal Etxietan gero eta galdera gehixago egitten dira, ekimen desbardiñak nahi dabez egin, EH-ko konfliktuan interbenidu nahi dabe ... Eta bat baiño gehixago pirrilera kronikuakin dabil juan dan 5 urtian.

Baiña tira, seguraski hau ez da hala izango, eta beste arrazoiren bat egongo da EHko eta Argentinako euskaldunak alkarren kontra xaxatzeko.

¿Bateron batek esplikatuko dezta, mesedez?

Eta aparteko kategorixia merezi dau Munittibarko plazako seiñale honek.

¡Zoriontsua Munittibar, arauak indarrez biharrian borondatez betearazten badittu!

(Argazkixa: Garikoitz Araolazaaaaaa)

Graffiti ehizian, batzutan beste espezimenak agertzen diraz. Adibidez, hamen dozuez hiru akats barregarri. (¡Benetan neuk jasotakuak dira gero! Ez interneten topatutakuak behintzat, adibidez hamen )

Pintadian urjentzixiak eraginda, seguru (tira, zipaiuak datozela, benga...!!!):

Mutrikun jasotakua

Beste hau ulertzeko, hizkuntzak jakin bihar dira. Gazteleradun batek egindako ingeles eta frantsesezko itzulpen hónek, adibide bat ipintziarren, "autobus ordutegia goiz/berandu" edo "erretzen debekatuta" esatian parekuak dira.

Espainian jasotakua

Eta azkenik, Ondarruko taberna baten jasotakua. Bere letrero guztiak erderaz jarri ohi daben taberna baten, hain zuzen be. Ez dalako bakarrik Markiñan gertatzen, erderaz egin norbere "mailla altua" erakusteko ustian, eta artaburu analfabeto baten modura geratzia.

Ondarrun jasotakua

Oiartzunen, Joxelux-en 74garren urtebetetzian txanpan botillia ekartzen juek mahaira.

"Horra Joxelux, ¡zabaldu txanpana!" diño parakaidistiak.

"¡Okiyo ezetz! ¡Zabaltzen badut gero bildu berko da ta!" diño berak, sano-sano.

Eta bixok hala-hala geratzen gara, erdi barrez erdi perplejo, harik eta bere alaba batek gauzak argitzen dittuan arte.

Parakaidistiak beste gauza bat ikasi dau: Naparrua aldian, eta batez be basarrittarren artian:

a) Ireki: zabaldu.

b) Zabaldu: gai bat sakabanatu (bedarra, lastua, intxaurra...)

Busturia. Joseba, euskaldunbarrixakin. Bermioko kalietan zihar zapatu eguardi baten, bazkari baten aurreko txikiteuan. "¿Zer nahi duzue?" Josebak, bere anfitrioi-biharrak ondo egin guran. "Txakoliña", "Baltz berezixa","Savin crianza", "Mostua"... Eta nik, ba... negu hotza, eta alkohola gustau ez, eta korputzari gustua emon nahixan, zeozer berua nahi, tta... "Joseba: hamen ¿tabernaren baten saldia egongo ete da?".

Joseba izoztuta geratzen dok, neri begira... bera, Bilbo haundiko etorkiña, 40 bat urte... ni, ule luzedun makarra itxurakua, pizkat gaztiagua... berak, 80 hamarkadako Ezkerraldeko mundu gogorra atzian lagatakua, Urdaibai paradisiakuan, bizitza barri bat egitteko... Bermio, HIESak gogorren jotako herrixa... atzera be aintziñako fantasma baltza...

"Ssal... saldia?" ¿Heroinia nun erosi neikian galdetzen nenguala etxuan pentsau ba, tipuak? Hárek barriak egin genduzenak.

¡Ez ikaratu, euskaldunbarrixak! mundu errealera urtetzen dozuenian. Jakizue, mendebaldian SALDIA eratekua dala, bero berua; kaballua ZALDIXA esaten da. Batueraz SALDA eta ZALDIA berben parekuak

Ondarrun egin barriko pinttada hau erretratatzen ibilli naiz, ETBko ekipo bat "Postdata" saiorako elkarrizketa bat egitteko etorri jatan egun berian (antza danez, etzi eguenian emititzeko da).

¿Politta, ezta? "Uxu" emakume talde lokalak egin dau, kontserba fabrika baten atzekaldian. Hor daukazuez kontserberetako bihargiñak (%100 andrazkuak) bakoitza bere kezkak hausnartzen, antxobak garbitzen dabizen bittartian.

Hobeto ikusteko, hamen dagoz beste ikuspegi pare bat: