Chimista
“Los pilotos de altura” eta “La estrella del capitan Chimista”, Pio Baroja.
Bitakora nobelak, edo etxakixat zela izendatu hónek liburuok. Ez dakit idazliak hala aukeratuta, edo berez hala urtetzen jakozelako, modu zazkarrian idatzitta jagozak, buruak emon ahala edo. Igartzen dok planifikaziño pizkat ba daguala (Chimistan linea biografiko txikixa, Embil bere “kerizian” flashback jokuak) baiña pizkat bakarrik: esandako moduan, nobela bixak flete eta singladura ugarixetako abentura eta gorabeherak dittuk, bere gordiñian, juzko moral barik, bata bestian atzetik. Oin dala 200 urteko mariñelen bizimodu fidela izan nahi juek eta horren itxuria jaukek, behintzat; ezin dana itsuki siñistu baiña, Donostian jaixo eta Beran bizi izandako mediku batek idatzittakuak dirazela jakinda, lihorreko batek. ¿Biharbada bere inguruko senide edo lagunei entzundakuekin osatuta egingo ete zittuan? Izan leike. Kontua dok, itsas bizimodu latzan gaiñeko erretratu oso konpletua osatzen dabela hónek nobela bixok: hasi barkuetako lanpostuen deskribapenak, karga-deskarga eta portuetako biharrak, mariñelen enrolatze-tratuak, “mobilidade laboral” eta geografiko itzala, egualdi eta itsasaldixetako detalliak, mundu guztiko portuetako girua...
Lehelengo liburuan parte haundiña (“Los pilotos...”) barko negreruetako berezittasunak, baltz ehizian detalle gordiñez osatuta jagok. Nobelak kokatzen dirazen girua, XIX mendeko hasieria, esklabu trafikua debekatu barri zanekua dok; Inglaterrak –sasoiko itsas potentzia indartsuenak- debekatu jok, baiña beste guztiak ondiok ez: horrengaittik baltz jenerua garraiatzia arriskutsua dok armadore eta mariñelendako, eta iges baten dabiz denpora guztian. Oso kuriosua dok Afrikako tratuen deskribapena. “Factor” izeneko bat geratzen dok Ginea edo inguruko herrialden bateko kostan, hango erregiekin tratuetan hasteko; harek “factoria” bat antolatzen jok, eta baltzak erregiei beste generuen trukian erosten juan ahala konzentraziño esparru baten pillatzen joiak “erosketia”... handik hille batzutara barkua jatork. Ondo deskribatzen dok barkua zelan adaptau egin bihar dan baltzak garraiatzeko, ze komisiño daukan bakoitzak “bizirik heldutako baltz bakoitzeko”... Halaxen.
Bigarrengo liburua igual entreteniduagua dok. Luzetxuagua be, han mariñel bizimoduan aberastu ostian beste negozixuetara zelan pasatzen dira kontatzen dok, piraterixa eta kontrabandua batez be. Hau lehenago irakorri najuan eta ez nauk oso ondo gogoratzen (ah, zer dan momentuan idaztia).
Atentziñua deittu zestan be, prologuan zelako egurra emoten detzan kritikuak (Jose Ortega y Gassetek) Barojari. Etxakixat, Frankon errejimenan parteko bengantzatxo bat izango ete zan, zeozer publikatzeko baldintza moduan halako prologo gogorrekin izatia, edo... Batek daki. Hónek dittuk irakorri dittudazen Barojan lehelengo liburuak, eta hurrenguetan be ikusi bihar.
Izan be, liburu hónetan komentarixo nahikua ironikuak agertzen dittuk errelijiño kristauari buruz, disimulatuta. Kontua dok, Afrikako tribuen ohitturen gaiñian dabillenian, hainbeste erritual absurdo edo basati itxurakuak azaldu eta gero (ez errespetuz, gaiñera; zentzu horretan morroia ez da bape politikoki zuzena), Chimistan ahotik etortzen dala zirikadia, kristauen erritualekin konparatuta.
Uste eze, Barojak alter ego bi darabixela nobelotan: batetik, Embil zazkar, fatalista eta gafia, kontatzaille papela egitten dabena, eta bestetik Chimista elegante, argi, sinpatiko eta zorte onekua. Denpora guztian pentsatzen egon nauk Baroja hau pertsonálidadía desdoblatuta izango zebala edo; bere inpultsuak iritzixak... segun eta zelakuak dirazen, Embil edo Chimistan ahotan jarritta. Edo bestela, bera Chimista abenturerua izateko fantasixak zittuala, bere bizimodu aspergarri eta amargatuan erdixan, eta Embil sortu zebala haren kontrapuntu kontserbadore eta zozo legez.
Eta hamen aittatuko juat Ortega y Gasset kritikuak esaten daben gauzetako bat: gramatika akatsak. Pertsonajien arteko elkarrizketetan, eta batez be Embillen solasaldixetan, makiñatxo bat euskerakada agertzen dittuk, gramatikalki gazteleraz akatsak diranak (“Esta tarde le he visto a Chimista...”). Kostatzen jata siñistia, Barojak nahi barik egingo zittuanik halako hankasartziak. ¿Ez ete zan izango herri hizkerara hurreratziarren? Edo batek daki, kritikuak izorratziarren bakarrik...
Azkenik, harrittu egin nau zenbat euskal esakera botatzen dittuan Chimistak. Ondo erabillitta gaiñera, nahiz eta idazliak euskeraz jakin ez arduria hartu zeban esaldixa apuntatu, ondo ulertu eta kontesto egokixan sartzeko. Bajirudik Barojak estimu haundixan daukala “herri jakitturixia”, nunbaitt.
