Garagoittiko Orakulua

Erreferentziak ba najeukazen liburu honenak, borrokilla guztien oheburuko liburua zala-eta. Barre pizkat egitteko esperantziakin hasi najuan. Izan be, historia epikuekin bildurrezko pelikulekin modura gertatzen jatak: ondo eginda ez badagoz, bildurra baiño gehixago barreguria emoten jestek. Ez nekan baiña, Txillardegi honen libururik irakorritta oin arte eta sorpresia hartu juat: oso ondo idatzitta jagok, arin irakortzeko, abenturazko nobela onenen pare.

Hasieran agertzen jakuk Antton Ezkizu basarriko semian griña patriotikuan alderdi irreflexibuena: bere senak bultzatutako amorru horretan ,ederto isladatzen dok jarraitxuen ikonografia topikoko gazte malahostiadun estreñidu arpegiduna . Hori dok, esateko, nobelian alderdi folklorikuena edo nere hasierako asmuak asetu dittuana. Hortik aurrera, sorpresia: liburu bikaiña! Iruntsi egin jittuadaz pajiñak.

Etxakixat ETA-k euskal asuntuari ze onura ekarri detsan edo ez detsan: baiña literaturiari ...! Onura asko duda barik, azken hillietan ikusten nabillenez.

Irudi polittak topau jittuadaz bebai bertan, sasoi bateko giro soziopolitikuan erretratu esanguratsuak: adibidez, gazte iraultzailliak euskaltzale zaharren mundua mirestetik gorrotatzera pasatzen diranekua.

Beste irudi bat, antxiñako gauzak berbizitu eragin nabena: atxilotuta eta esposatuta, “Exkixuk” furgonetako kristalen barrutik kanpoko jente irriparretsua, udako zapatu eguzkitsuaz gozatzen ikusten dabenekua. Eta segidan, Antiguoko komandantziako tortura geletara sartzian, kaleko haize freskua une batez usaintzen dabenian, Igeldori azken begiradia emonda. Amesgaiztua hasi baiño lehen edertasunez ase nahi hori...

Eta hain romantikua ez dana: sekulan etxuat irakorri potruetan ostikada batek emoten daben miñan deskribapen hain ona. Edozein gizoni hankak kruzauarazi egitten detsana.

Sasoiak jaukadaz irunsteko eta sasoiak botatzeko: Caribdisen morokua naiz. Sasoi honetan, esponja baten modura eran da eran najabik, eta etxakat ezer idazteko gogorik. Eta nik, gauzak gogua dakatenian egitten jittuadaz, gero eta gehixago gaiñera.

Lokatz kostra baten azpixan, 3-4 urteko gomutak etorri jatazak. Mekolako auzuan, umetzaro zoriontsu eta iñuzentian, “amistiakuak eta poliziakuetara” jolasten genduala, eta batetik bestera “chorizo, jamón; manifestación” ibiltzen giñala, afektaziño arpegixakin. Bittartian, trenbide gaiñeko parkian han beheian, Untzagan, jentia antxitxiketan, keia kalietan, tiruak eta gomazko peloten oihartzunak etortzen ziran.

Liburu hau irakortzeko gogo haundirik ez najekan, Luistxon etxeko liburutegiko entresaka baten jirautakua dok, eta etxakixat zergaittik astuna irudikatzen neban. Sindikalismua, 70ko hamarkadako politika korapillotsua, milla sigla eta talde, ETA (V), ETA (VI) eta abar astun hori. Hala eta guzti be, Segoviako igesan kontura informaziño batzun billa najenbixan eta hamen topauko nebalakuan irakortzen hasi eta... hauxe sorpresia. Entretenidua liburua! 1910ian jaixotako Balentiñek, bere bizitzan zihar eruandako diarixo moroko batzu dittuk, hil ostian haren lagunak ordenau, txatalka banatu eta irakortzeko moduan ipiñi dabezenak. Eta literarixoki bape zaindu barik badago be (edo biharbada horretxeaittik) trepidantia dok, errata eta guzti.

Lehelengo, gerrako ibillerak ipintzen dittu. Miliziano modura ibilli zan, eta igeslari eta preso egon eta gero, 40ko hamarkadan, Eibarrera bueltatzen lortu juan. Orduko giruan deskribapen bikaiña egitten jok... Literatura zera barik, berba lauetan kontatzen dittu hainbeste gauza interesgarri, kaleko pertsona zehe baten ikuspegittik. Historia liburuetan faltan botatzen dana, hain zuzen be. Zintzua dok gaiñera: atentziñua deittu jestak zela aitortzen daben gerra sasoiko disziplina falta eta koldarkerixak (gerrara “piknikera” modura juanda joiazen asko, tartian Balentin bera), urtiak pasatzian normalian egitten dan idealizaziño edo epikotasunan nabarmentze horri iges eginda. Gero, igesaldixan “salvese quien pueda” giruan deskribapena be bikaiña dok, eta hamen be pertsonak ikusten dira, bere alde heroikua alde batera laga eta modu lotsagarri eta humillantian bere burua etsaiari entregatzera derrigortuta, gosiak hilgo ez ba zittuan... Hónen gauzengaittik jirudik fidagarrixa liburuan kontautakua, makillaje barik agertzen jakuk zer pasau juen gure aittitta-amamek, eta eskertzekua dok.

Gero, frankismo sasoi bete-betian sartzen dok. Gesalagak oso-osorik bizi izan juan sasoi hori, eta bertako etapak ondo ikusten dittuk. Bere kezka nagusixak sozialak eta laboralak dittuk, baiña horren kontura bere oharretan Eibarko hainbeste estampa marrazten jittuk. Eta gero, 60ko hamarkadan, bere semia ETA-n sartziakin batera presuen familixen kalbarixuan sartzen dok, nahi ez dabela eta bortizki. Hor, oso interegarrixa da bere parakaidista begixekin kontatzen dittuan gauzak: 65 urteko jubilauak kaleko giro poliziala, katxeuak, kontrolak, egunik egun gertatutako atxiloketak eta bestelako ekintzak deskribatzen jeskuk bere erara... nahiz eta “aitxitxan notak” diran, errata, euskerakada eta guzti (edo biharbada horretxeaittik) irakorterreza dok eta erritmua trepidantia, liburuak engantxatu egitten jok guztiz. Polittena, eguneroko gauzak deskribatzeko formia, adibidez, pasaportia errenobatzera juan eta kentzen detsenekua. Poliziakuen zazkarkerixia (lehen guztiz normaltzat hartzen genduana), manifestaziño “relampaguak” Untzagatik San Andresera...

Asko interesau jatak Gestoras Pro Amnistiakuen historixia: hasiera nahikua espontaneua, pentsakera askotako jentiak bultzatuta, gero erakunde konkretu batzu monopolizatuta... gaur eguneko fosilizaziño egoeria hobeto ulertzen jok. Balentin bera be ez ei zuan ardixa, eta zentzuna disziplinian aurretik ipintzen zebalako arazuak eta desadostasunak izan jittuan...

Politta, 8 laguneko talde honetan egindako bihar hau. Kaleko pertsona normal baten atzian dagon historixia ezagutu, eta pertsona ona eta koherentia topau juat, gauza interesgarri askon lekuko, eta modu apalian kontatuta. Pedanterixa edo harropuzkerixa arrasto barik. Mikrohistoria haundi bat.

Nere inguruko bi-hiru lagun batera erreproduzidu diranez, Euzkadi jasotzeko hárek egindako gerri-kolpiei gorazarre egingo detset nere aholku orakularren bittartez. Gaur familixakuekin hartuemonak izango doguz berbagai.

Guraso amantisimuak: zuek hartutako Biharleku Nazional horrekin elkartasunez (ume bat! zenbat neke, zenbat sakrifizio!), askotan izango doguz aittitta-amamak lagun. Total, harek 4-5 hazi badittuez, etxake ezer kostatzen guria be hartzia.

Kontua da gure umetxua hazi egingo dala halako baten, da baitta berbetan ta-ta, gu-gu hasi be. Orduan, hamen Lekeittion lehengunian ikusitta legez, aittittak gure momorro txikixa sortzen bere apurra ipiñi ahal izango dau:

• Portutik pasa biha’naz motor txikiñetik tangarra hartuteko, eta esan Mikel: noiz etorriko... zaaaa...re..te gurera bazkaltzera?

Argixago esanda: aittitta txapelduna, lekittar peto-petua, bizkaieraz baiño ez dakixana, bere berba florido horretan batuerazko aditz trakets batzu sartu biharko dittu, umia konturatu deiñ zein dan jarraittu biharreko eredua. Gehixago esango dot: umiak, eskolan ikasittakua eta kalian egitten dana bardiña ez dala konturatzen danian, zaharrei korrejitzen hasiko jake:

• Aittitta! Que ez da esaten “bafora”, esaten da “itxasontzi”!

Halakuetan, garrantzitsua izango da apal apal umiari arrazoia emotia, noski, eta aittitta euskañol klase baten apuntatzia. Eta umian erderakadak korrejitzia, ezta pentsau be gero!

Kontrara: momorro txiki berbaldun bat sortzeko hurrengo pausua emoteko aukeria izango dozu-eta. Entzun ondo: ahal dozun guztietan, egixozu berba ahal danik eta sinplien. Gitxi gora behera, atzeratu mental bati egingo bazentsa lez. Fuera atzizkixak, fuera aditzak edo bere ulermena oztopatu leikian edozein partikula arraro. Adibidez: zertarako ibilli “emoidazu musu bat” esaten, “eman musu” erabilli bageinke? Era berian, guraso amantisimuak, 8 urte mandokin gure momorro txikixandako, katian lotutakua “guau-guau” bat izaten jarraittu bihar dau, ez txakur bat. Modu horretan, gure etxeko errege egin euskal-sioux primitibokin, derrigorrez behar erderas expresibidade lortu. Eta hori, nagusixen “akatsak” korrejitzen jarraittuta! Orraittiokan!

Baiña gaurko aholku-txortia ez da hamen amaitzen, ez horixe. Estreiñau-barriko umian mihiñ berbaldunakin, kuadrillan, familiartian nahiz bestelako lagunarteko billeretan gure momorro txikixan integraziñua praktikatu ahal izango dogu (lagun taldian desintegraziñuakin koordinatuta: la energia ni se crea ni se destruye eta). Kontuan hartu biharko doguzenak:

• Umia billerako harreta foko nagusixa da (nahiz eta EGB-ko 8º kurtsoko ikaskide ohien billeria izan).
• Saiatu billerako konbertsaziño gai nagusixa umiari buruz izatia: zelan jaten daben, lo ondo edo txarto egitten daben, gaisotasunak gora eta behera, erropak, pañalen preziuak...
• Umiak “veto” eskubidia dauka: bazkalkidiak berakin ahaztu eta beste gauzetan berbetan hasiko balitzaz, “aita, aita, aita, aita, ama, ama, ama, ama, aita, aita, ama” hasi ahal izango da, eta inportantiena, danok ixildu biharko zarie eta kasu egin umiari. Harek esandakuari erantzun (nahiz eta iñuxentekeri haundiña izan) eta segi hortaz berbetan. Ezta okurridu be kalera haizia hartzera bialtzia!

Desintegrazio garantizatua!

****

EGUNERAKETA: 2023-I-14ian, amaittutzat emoten dot nere "guraso estreinatu berri" fasia; atzetik etorriko dirazenendako, erabilgarrixa izan leikialakuan, momorró txiki bat sortzeko aholku guztiak hamentxe ipiñi dittudaz.

Ahaztuta nenguan liburu honen gaiñian zeozer ipintzia, eze, gehixenbat kontsulta liburu bat dok. Zenbat dato, eta zenbat gauza interesgarri. Ikusten juat, datozen urtietan gerrako arrastuak mendixetan kokatzen eta klasifikatzen ibiltzeko kontsulta liburu ederra izango dala. Sorpresia izan juat Amuategi Batalloi famosuakin. Hamaika erreferentzia entzun izan jittuadaz, jente desbardiñari, eta zaharren batallitak begittantzen jatazen, ba norbere buruari dakana baiño garrantzi gehixago emoteko gogua, edo... Liburu honekin konturatu nok batalloihori benetan instituziño bat izan zala Eibarren, eta ez gerrako gauzetan bakarrik, kultura maillan adibidez benetako dinamizatzaillia izan zan Eibarren frentiak egin zittuan 7 hillian.

Eta, barriro, agure zahar venerable moduan ezagututakuen arpegi ezkutua ezagutzia zirraragarrixa dok. Ametralladoriakin jentia hiltzen ibiltzen ziran agure irribarretsu inofentsibuorrek.

Oheburuko liburua etxuagu esango. Baiña bai hori-hori eta zimur-zimur amaittuko daben hórretakua.

Bueno, halako baten jakin juat zeozer abare famosu honen gaiñian. Ba da markia gero, berak karlistadetan egindakuetatik 100 urte baiño gehixago pasau diran hónetan, ondiok entzutetsua izatia On Manuel xelebria.

“Orixe”n 1929ko liburu hau –hobeto esanda, apologixia- irakortzen nenguala, ba da pertsona bat behin eta barriro burura etorri jatana: Jose Luis Korta arraunlari-showmana. Honen modura, adimen gitxi eta karisma asko dakan pertsonajia jirudik Santa Cruz. Bere ekintzak ez ziran bape garrantzitsuak izan karlistadian martxan gorabeheran, baiña bere adoria eta testosterona usaiñari esker, jentian sinpatia guztiak jaso zittuen antza danez. Ha zelako pertsonajia.

Eta behin baiño gehixagotan pentsau juat karlisten moltzuan. Kulturarik bako jentia, ideal orokor pare batetik aparte (jangoikua eta lege zaharra) ideariorik ez zekenak, Santa Cruz moroko adoretsu, irreflexibo, integrista, fanatikuak. General azkar batek bere interesen bendian errez hartzekuak, “fuerza de choque” parebakuak. 36ko gerran Molak maisuki egin zeban moduan.

Idazlian integrismo eta intzentsu antza pizkat dispersau eta gero, liburua bera oso atsegiña dok irakortzeko. Euskeria aberatsa, herrikoia. Basarrittarren berba modu perifrastikua ederto jasotzen dabena –eta batzutan ulertzeko gatxa be, nahiz eta lexiko guztia ulertu, kostau egitten dok esanahixa harrapatzia-. Ia ba, Orixen beste zeozer irakortzen doten.

Idazle honen lanen irakurketa guztiz aleatorixuan, atxiñako nahiz gaur egungo liburuekin najabik. Uste dot idazle batendako nahikua frustrantia izan bihar dala bere antxiñako lanak goretsi eta gaur egunguak gitxiestia, eta etxakixat Sarrionaindia honekin hala gertatuko jatan be, baiña kasu honetan behintzat hala da: ipoin edo kontakizun motzetan, maisu. Jakiña: kontakizun batzu etxataz bape gustau –edo ez jittuadaz ulertu- baiña beste batzu, chapeau benetan. Zelako onak, adibidez “Hildakoarena”.

astigarribia tagged map by user - Tagzania

Askorena dan furgonetia, beti hondatuta. Horixe gertatzen jako herri edo bestelako erakunde territorial askoren artian banatuta dagozen eskualde naturalei. Bizkaia eta Gipuzkoa artian dagon Deba ibarreko barrenengo partian, ibaixa pasatzeko antxiñako toki estrategiko bat dago: astigar arbola ondoko ibixa . Astigarrabixa ibai haundixa pasatzeko toki errezena izango zan oin dala 1000-1500 bat urte. Handik juango ziran ganauak, burdixak –asmau ziranian-, gizakixen talde bidaiarixak etabar, ibixa pasatzeko modu desbardiñak erabiltzen, sasoian arabera. Agor denporan harririk harri saltoka pasatzeko modua egingo zeben, edo uretan sartu eta ondo bustitta pasatzera arriskatuko ziran. Hori, zurubixak eregitteko formia topau zeben arte; edozelan be, negu-udabarriko ufalak egurrezko pasarela guztiak eruango zittuezen. Urte barrixekin Debako astigarran ibixa ezingo zan erabilli, eta ibarran alde batetik bestera pasatzeko Maltzagaraiñok edo gorutzago juan biharko ziran gure arbasuak, mende askotan. Hala izango zan oin dala 700 bat urte arte; zurubi zaharren ordez harrizko pasarelak egitteko formak inportatuko ziran, eta teknikak hain izango ziran misteriotsuak eze, diabruak be lagunduko zeben eregitze-biharretan. Negozio ona zan edozelan be: jaun batek obra garesti hori bere kargu hartuta, laster amortizatuko zeban bertatik pasatzen zan guztiari bidesarixa ederto kobratuta. Hori, edo... Maltzagaraiñok juan, ibaixa pasatzera!

Toki garrantzitsua izan da Astigarrabixa beraz, “atzo goizerarte”. Azken 15.000 urtiak astebeteko epe bat bihurtuko bagendu, Astigarrabixak gaur eguneko Bilbo batek dakan garrantzi ekonomiko eta historikua izan dau... oin dala 3 ordurarte. XVIII menderarte, bertan gaur egunian be ikusteko moduan dagozen eraikin erlijiosuak (ermitta, Sasiolako komentu , klaustro, eliza...), industrialak (lonja, kargalekuak, moillak... ), zibillak (gitxienez 3 harrizko zubi, errotak, olak, erreboteko frontoia) etabar martxan egon dira. Atzo goizerarte ez: “oin dala 3 ordurarte”.

Gaur egunian Deba, Mutriku eta Mendarok hango lurrak banatzen badittuez be, Astigarrabixako “industrialdeak” denpora asko zeroian martxan hiru herrixak fundau ziranerako. Inguruko jente morduak egitten zeban biharra bertan.

Eta zurubirik bako denporara salto egitten badogu be, garrantzi honen zantzuak topau geinkez. Penintsula gehixena musulmana zanian, bertatik pasatzen zan oiñezko nahiz garraiatzaillien kaltzada printzipaletako bat; han dagoz arrastuak, interesa dakenak ikusteko moduan. Eta Erdi Aro Bajuko denpora illunetan murgilduta, idatzi eta dokumentu bako sasoietan sartuta, orduko jentian biharrak, zorion eta zoritxarrak imajiñatziakin konformau biharko gara. Baiña denporian makiñiak 15.500 urte atzera markatzen deskuenian, tunel baltz ezezagunian zihar argitxo bat ixotzen da. Arkeologuei eskerrak, Astigarrabixa gaiñe-gaiñian dagozen Ermittia eta Prailehaitz mendi inguruetan hainbeste eta hainbeste arrasto aurkitzen gabiz, orduko gure arbaso cavernicolak ze bizimodu zeken pizkat argittu ahal izango deskuenak... lagatzen badeskue.

Izan be, Astigarrabixa-Sasiolako eraikin gehixenen egoera orokorrian penagarrixa dan arren, historiaurreko arrastuak dagoz txartuen: batetik, tokiko administraziñuak ez dau begi oso onez ikusten aurkikuntzia, eta bestetik, bertako haitzak enpresa eraikitzaille boteretsu batek porlana egitteko erabilli nahi dittu. Hori eta hiru herrixen artian banatuta egotiak ez detsa bere balixuan aitortziari asko laguntzen.

Munduko beste toki baten bagengoz, Astigarrabixa-Sasiolan dagozen altxor historiko-kulturalen erdixakin be eukiko genduan euro-eskualde, parke tematiko edo bestelako kultur-explotaziño formularen bat konjunto osuari babesa emoteko. Baiña zer espero leike garrulo kuadrilla horrengandik?

(Miren Azkaraten esanetan, “Pena bat izan zan Prailehaitzen pintturak aurkittu izatia”. Ondare kulturala aktibidade industrialendako "traba" kontsideratzen daben kultur arduradun batekin, lekutara goiaz).

Normalian egunero ordu honetan chi-kung saiua egitten doten arren, gaur radixo onduan geratu naiz Eibarko Matrallako irratiko Gora Euzcadi Chistulari saiuan azken alia osorik entzutzeko.

Ander Arroitajauregik juan dan 5 urtian martitzenero goizeko 7.30etan gidatu daben saiua kantuz agurtu dau. “Quien canta su mal espanta” diñue ondoko herrialdian, eta ni triste jarri banaiz be, siñisten dot Ander histrioiak be bere bihotztxua izango dabela perilla luzian atzian, eta azken agurran momentuan, marraskilluen musikia azpixan dakala, nahixago izan dabela kantuan eta dantzan emon. Nik bardiña egingo neuke. Hurrengorarte eta eskerrikasko zure programa bikaiñakin Euskal Herri guztian zihar zabaldutako zirixengaittik.

Matrallako irratixa 2002 (¿) urtian hasi zanian, bildur asko izan genduan eta saiatu giñan ahal danik eta egittura establiena emoten, ahal danik eta denpora luzien iraun ahal izateko. Nahiz eta irratixa irratikidien arteko asanbladan auto-gidatuko zan, “poder en la sombra” bat eratzeko premiñia ikusi genduan. Mobimendu asanbleario guztien modura manipulatzeko erreza zalako, interes politikuen araberako “desenbarkuak” sufritzeko arriskua ikusten genduan eta asanbladia apurtzeko eskubidia gorde genduan “Marmarra elkartia” osatzen dogun 8-9 pertsona talde batek. Kuriosua da eze, broma asko jasan daben talde honetan ezkerreko jentia nagusi bazan be, batzuk abertzaliak eta beste batzu anarkista ildotik giñoian eta bakoitzak bere bildurren araberako estatuto batzu bultzatu zittuan. Nere partetik, interes printzipala ezker abertzalian mendeko organo ez bihurtzia zan; beste batzuk beste kezka batzu zittuen, eta danon artian irratixan “libertade superbisatu” hau bermatu nahi izan genduan, sobiet estilo puruan.

Ba bost urte geruago, benetan asko poztutzen naiz “poder en la sombra” osatzen dogun hórrek ez garalako behin be bildu. Behin bez, gero! Irratixa benetan autonomua izan da, irratikidien asanbladia izan da erabagi guzti-guztiak hartu izan dittuana eta ez dogu ezelako desenbarko politikorik jasan. Marmarra elkarteko jentia sakabanatu egin da (nere moduan, Lekeitxion bizi naizena) eta oin radixuan dagon jente gehixena ez daka zerikusirik hasierako talde harekin. Martzinkus erretorea adibidez (GECH), juan dan 5 urtian radixuan buru-belarri jardun dabena, eta beronena izan da Matrallako irratiko programa zabalduena Euskalherrixan zihar. Benetan poztekua da hau, eze, nik behintzat ez neban gusto-gustora hartzen be “poder en la sombra”ko kontu hori.

Antxiñako Pottoka irratixan iraupen-errekorra pulberizatuta dago onezkero. Arroita/Martzinkusek ziñuan modura, ikusteko dago oin jente barrixari radixuan parte hartziak kili-kili egitten detsan, oin teknologixa barrixen laguntzia dakagula eta Euskalherri osuan Arrosa sarian bittartez entzutzen gaittuela, edo beste barik modia pasatu eta irratixa berez emetau eta hil egingo dan. Hala izan bihar ba da hala izan deilla, eta beste putre batzu hondakiñak aprobetxatuko doguz behintzat, yek, yek, yek!

Eskerrikasko Ander, plazer bat izan düzü!