Garagoittiko Orakulua

Betiko moduan, liburu honen irakurketia atzeratu-atzeratu ibilli nok, astuna zalakuan. Titulotik hasitta, ezker abertzaleko panfleto aspergarrixan itxuria hartzen najetsan. Eta gehixenetan moduan, sorpresa majua hartu juat.

Bikila honen idazkera formia kalekua dok, zihero. Antza danez kaletarra dok, baiña hala eta guzti be basarrittarren berbeta eta irudikapen bizi-bizixan trazia jaukak bere idazkeria. Halaxe, dibertigarrixa eta “kanpetxanua” dok guztiz (oin hau esaten doten bakotxian Espainiako erregiakin gogoratzen nok, hauxe markia). Liburua baiño, egunkari forman jagok idatzitta, Saharako maratoian parte hartzera juandako 3 bidaixen kronikia edo. Eta, nahi ez dala be, eta ixa konturatu barik, txiri-txiri enteratzen da bat Saharako basamortuko biztanlien azken urtietako gorabeheretaz. Baitta bertara juateko gogua sartu be!

Gustau jatan beste gauza bat, gizon honen begi kuriosuak, edo halako inozentetasuna bere begiradan. Zentzu horretan parakaidista xamarra dok hau be, eta etxakak bape damurik bere prejuiziuak aittortu eta zela apurtu jakozen kontatzen. Nagusi-morroi konplexua, edo fronteria hiru profesiño diferentez pasatzen dabenekua, edo mendiko bakardadian zelakuak pasatzen jakozen burutik... hurbillekua somau juat gizona.

Sekulan etxuat ulertu umetan mezetan milla bidar entzundako esaldi hau:

Jauna, ni ez naiz iñor zure etxian sartzeko baiña esan hitz bat eta sendatuko naiz

¿¿¿???

Jauna, nik ez dut unibertsitatean ikasi baiña euria ari du oin momentuan.

Jauna, atzo heldu nintzan Tenerifetik baiña tomatiak garesti daude dendan.

Ia, teologoren bat hor zihar?

Asteburu hau mobimendu haundikua izan da. Zapatuan, (Iraillak 15) ekipo bat Lekeitioko Larrotegi auzuan ibilli da haitzuluak lokalizatu, erretratatu, neurtu eta topografiatzen. Beste ekipua ostera, Burrutxuganeko artadixetan ibilli da (Ereño) lezak lokalizatzen. Ekipo bixen lana oso emankorra izan da, eta katalogatutako 7 kobak materixal ugari biltzeko balixo izan desku.

Domekan (Iraillak 16) aurreko egunian Burrutxuganen lokalizatutako lezetatik batera juan gara barriro, bere sakonera haundixangaittik bertikaletako materixala biharrezkua bait zan. Bertako urak Argatxa-Osiña haitzulo sisteman biltzen dirala jakin arren, 60 metrotako sakoneratik ezin izan gara pasatu, harri eta lokatzakin tapatuta zegualako.Goiza aprobetxatzeko, Burrutxuganeko txaran prospekziño biharretan egon gara.

Datorren asteburuan (Iraillak 22-23) Argatxako axpetik gora juango gara, ekialdeko sektorian aurrera segitzeko asmoz. Gogoratu Gautegiz-Arteagako haitzulo itzel hau dala azken urtietan gure ikerketen ardatzetako bat; 4 kilometro galerixa baiño gehixago aurkittu doguz, eta exploraziñua ez da amaittu.

Kabernikolak be modernizatzen diralako, ADES-eko espeleologuak gure martxian barri emoteko blog batzuk estrenau doguz. Oindik aurrera beraz, ez dozue hamen honen gaiñian gauza haundirik irakorriko, eta lurpeko terra incognitiari buruzko azken aurkikuntzen barri nahi dabenak, hona jotia daka:

Asteroko urteeren kronikia

Taldeko barrixak

Webgune nagusixa (zaharra)

Liburu, pelikula edo bestelako akuluetan gehixen estimatzen dotena, sorpresia dok. Eta liburu honek sorprendidu egin nok, benetan.

Guzurra dok. Ez dok historikua. Oxtabenaz oxtabena joiak, modu fantasmagorikuan sartu-urtenian dabillen agure erdi-zoro bat. Agirre’tar Nikola miliziano zaharra ez dok historikoki balixo, idazlian alter-ego bat dok eta ariete legez erabiltzen jok konbentziño sozial-militantiak astintzeko. Ariketa ederra. Gai labana. Bikaiña, magistrala. Eta guzurra izatera, Dorian Gay sinsorgo horrek baiño mamin gehixagoduna

(irudixa: Stephen Alcorn )

Orokorrian tostoi bat egin jata, nahiz eta momentu entretenigarri batzuk izan. XIX mende amaierako idazkera erromantiko hori ez da nere faboritua: alperriko berba asko, girua deskribatzen, ez dakitt ba... Gaiñera, prologuan irakorri nebanangaittik pizkat prejuiziua nekan. Wilde hau nahi-ta-ezin bat izan ei zan, nahikua reprimiduta, bizitza errealian ausartzen ez zana bere idazkixetan ipintzen zebana. Exito sozialan atzetik ibilli zan, horretarako idazkeria erabillitta, eta egixa esan, nahikua artifiziosua eta ez oso naturala begittandu jata liburu osua. Morbosidadia, gaiztua eta probokadoria izatia, pajeo mental pillo bat horren kontura... eta gaiñera, aberaskume aspertuen arteko istorixia da Dorian Gay, barkatu, Dorian Gray honen istorixia. Ni oso gay-zalia naizen arren, geisha izate hutsak ez dau salbatzen ezer. Eta dana dala, liburua probokadoria da baiña bere neurrittik urten barik. Liburu osuan Dorianen depravaziñuaz berba egitten da baiña ze kristo egin daben ziheztu barik (eta errekurtso hau bai gustau jata) eta bestalde, nobela osua doian bidetik juan eta gero, azkenian moralina judeokristaua nagusitzen da eta Dorian fistro pecador hori merezi daben moduan (mmm... ooooh.... blblbl...) zigorra jasotzen dau, eta txin pun.

Esandakua: 3-4 momentu estelar kenduta, luak hartzeko moroko liburua.

Maulen, Allande Etxarten dendan dokumentu xelebre eta ederrak topatzen dira. Esku tartian dakatena, 14 pajinatako dossier xume bat da, eta azkenengo pajinan CD bat daka. Autoediziño bat da, “fanzine” bat esango genduke. Baiña hain itxura sinpliakin zelako altxorra...!

Ikerketa aldizkarixetan hainbeste artikulo eder eta interesgarri agertzen dira beti, kulturalak nahiz historikuak. Baiña agertu ahala, han geratzen dira apaletan lurperatuta. Ikerlarixak baiño ez darabixez esku artian, eta kaleko jentiak usaindu be ez dittu egitten. “Cuadernos de Etnología y Etnografía de Navarra” aldizkarixan Iruñako Gaiteroak 1977 urtian ikerketa musikologiko bat argitaratu zan, 180 pajinatakua. Allandek ikerlan hau hartu, aztertu, itzuli eta laburbildu egin dau modu didaktiko baten, dibulgatzeko asmoz. Eta zergaittik? Bere herrixan, Altzaien , umetan ezagututako gizon lotsati, pobre eta marjinatu harek altxor kultural haundi bat gordetzen zebalako: azken txanbelarixa zan.

Pierra Caubet 1913an jaixo zan Altzaien. Laborari familia pobrekua izanda, morroi biharretan jardun zeban gazte-gaztetandik. 10 urtekin, bere auzoko gizon zahar batek (Agerre abizenekua) bere aittana izandako txanbela bat emon zetsan. Agerrek 85 bat urte zittuan artian, beraz txanbelia 100 bat urte lehenagokua zan. 1927ttik aurrera hainbeste kantu txapelketetan hartu zeban parte eta orduantxe hasi zan txanbelia jendaurrian joten. Hainbeste emanaldi egin zittuan handik eta hamendik; Etxahun Irurikuakin ibilli zan, Charles Chaplinendako jo zeban... badiruri, dana dala, ordurako nahikua gauza “exotikua” zala, eta iñok ez zebala txanbelarik joten.Gero instrumentuari behi-adarrez egindako mihiña hondatu jakon eta akabo, ezin jo; gaiñera 1935an Aña Salaber-ekin ezkondu zan (Xübüko Arhan basarrira) eta azkenian txanbelia baztartuta geratu zan urte batzutan. 1965rarte ez zeban modurik edo astirik topau bera konpontzeko; orduan hasi zan plastikozko bat egitteko aprobekin, eta azkenian barriro ipiñi zeban joteko moduan.

Iruñako Gaiteroak taldekuak 1972xan topau zetsen pistia. Pariseko Euskal Etxean bere senide baten bittartez Altzaiko Pierra Caubeten barri izan zeben. Beñat Grange koiñatuak, traste arraro bat erakutsi eta “Nere koiñatuak halako bat jotzen dau” esanda, ikerlarixak bere atzetik jarri zittuan.

Gero 1977 urtian, Pierra Caubetengana juan ziran, Altzaiko Xübüko Arhan etxera, txanbela soiñuak grabatu eta ikertzeko asmoz. Hasieran uzkur agertu jaken Pierra, “berandako txanbelia fini zala” esanda-eta. Altzaien iñork gitxik zekixan txanbelia joten zebanik be, etxe barruan bakarrik jarduten zebalako. Bere esanetan, jentiari ez jakon gustatzen musika hori; bere emaztiari ostera gustatzen ei jakon, eta horregaittik berandako bakarrik jotzen zeban, sutonduan. Naparrak insistidu egin zeben baiña, eta azkenian onartu zeban bere musikia erakustia.

Hasieran, Iruñako ikerlarixak instrumentua bera ikertzeko asmoz juan ziran. Baiña laster konturatu ziranez, txanbelia ezin zan ikertu isolatuki: antxiñako musika forma honek berezkua zeban abotsakin laguntzia.

“Cuadernos...”etan agertzen dan 180 pajinatako ikerketan, Pierrak berak idatzittako oharrak irakorri leikez: "... nula hasi nintsan tchanbelakin hamar ourtheren üngürunian nintsan. Gisoun chahar batek eman seyon tchanbela chahar bat ene anaiari; ordian hasi nintsan ikhasi nahis; denbora hartaik eta 1965 ourthila egon da gorderik, ichil, espeitsian mihiduarik. Eta ordian eskia gagna esari hasi nis mihiduabaten egin nahis eta..." halan kontatzen desku Pierrak bere hasieria.

Azken urtietan musika ikerlarixak behin eta barriro aittatzen dabizenez, Xiberuan lehen beste erara kantatzen zan, beste tonalidade batzukin, eta “aintzinako molde” honek oin dala 100 bat urterarte iraun zeban. Iruñeko Gaiteruen arabera, oingo eta lehenagoko kantatzeko hónek formon arteko desbardinttasun haundixa “modal” eta “tonal” arlokua da. Pierre Laffitte euskaltzaiñan esanetan, 14ko gerra ostian izan zan antxiñako kantatzeko forma honen atzerakada haundixa. Berak aittatzen dau organista haren kaso esanguratsua: antza danez, bere eliztarrekin hasarre haundixak izan zittuan, ezin zittualako egokittu jentian kantatzeko formia eta organua. Laffittek diñuanez, antziñako kantatzeko era honetan asko erabiltzen ziran tono herenak eta laurdenak, molde barrixan kontuan hartzen ez dirazenak. Oingo kantarixen artian (“oingo” kantarixak esatian, 1920tik hona jaixotakuak esan nahi da) musika “tonala” nagusittu da, berezittasun xiberotar batzukin; “aintzinako moldeko” kantua, ostera, musika “modalian” oiñarritzen da.

Pierra Caubet kantatzeko forma tradizional honen dekadentzixian lekuko zuzena izan zan, txanbelian dekadentzixiakin batera; baiña zorionez, berak bai bata eta bai bestia jaso eta gaur egunerarteko “zubi-lan” garrantzitsua egin dau. Biharbada ez bere borondatez; izan be, Pierra Caubet bere herrixan desterratua lez bizi izan zan beti. Allande Etxartek goguan dakanez, nahikua pertsonai marjinatua izan zan Altzai herrixan...

Caubet lotsatu egitten zan. Behin eta barriro aittatzen dau elkarrizketetan: “Iñork kantatzen entzungo banindu, antxiñako modura, esango leuke: Caubet hori burutik eginda dago”.

Xubüko Arhaneko etxekojaunan doiñuak gaur eguneko belarrixekin entzutzian, batek pentsatu leike Caubet “desafiñatzen” dabillela. Eta ez da hori: kontua da, gure belarri estandarizauak ez dagozela usauta antxiñako moldeko tono laurdenak eta herenak entzutzen. Jakiña, gauza bera gertatzen da erritmuakin; Iruñako ikerlarixak egindako transkribapenetan, Caubeten doiñuak ezin izan dira musika modernuan tempuetara (3/4, 5/8, etc) egokittu, eta “erritmo librian” emoten dittu, kantuan silabismuak markautako erritmo objetibuan (ez solfeuan erritmo subjetibuan). Askatasun honengaittik, antxiñako moldian emondako musikan oso gatxa da akonpañamendu bat egittia abotsez nahiz musika tresnaz.

Iruñako Gaiteruak egindako 1977ko ikerketa honetan, Xiberuako hainbeste zahar elkarrizketatu zeben txanbelian gaiñeko informaziño gehixago bildu nahixan. Ostera, zaharrenak baiño ez zeben ezagutzen, eta hala eta guzti be gehixenendako txanbelia “umetan entzundako gauza erdi-ahaztu” bat baiño ez zan.

Musika tresnia ixa zihero galduta topatu arren, gauza kurioso bat topatu zeben. Txanbela “berbia” bai da ezaguna, baiña metaforikoki erabillitta: kantari bat abots fin eta ederrez aitzian, jentian komentarixua “Egiazko txanbela!” edo “Txanbela bezala ari da kantatzen!” izaten da. Beraz instrumentua galdu arren, herri subkonszientiak haren edertasuna goguan gorde dau.

Txanbelan jatorrixa ez dago bape argi. Instrumentuak berez asko bidaiatzen dabe, millaka urtietan kultura batek bestiari erakutsi eta kopiatzen detsaz, bakoitzak bere erara moldatuta. Txanbeliak be, antza daka Pirineo mendi inguruko beste instrumentu askokin: gaita naparra, caramillo, charamela, chirimia... baiña badiruri txanbela-txanbelia, Pierra Caubeti jasotako tipokua, Xiberuan bakarrik jo izan dala. Hala diño Pierrak behintzat, “manexendako gauza ezezaguna” izan dala, eta berak juan dan 50 urtian egindako bidaietan ez dabela sekulan ikusi ezta jakin be halakorik egon izan danik.

Txanbelian beherakada haundixan azalpen bat dantzia izan leike. Ikerlarixen ustez, txirulia hobeto egokitzen ei zan dantzarako txanbelia baiño, eta horregaittik festa giruan batak bestiari lekua kendu zetsan pizkaka.

Txanbelia herri instrumentua zan: bortüra igotzian, hamaiketakua arbolapian jateko, bortütik jaistian, ardi eta aberiekin denporia pasatzeko... edonoiz jotzen zan eta ez zekan ezelako helburu edo errepertorio jasorik. Halan, Pierra Caubeti egindako grabaketako kantu gehixenak ezagunak dira, hori bai, txanbelarako moldatuta. Esandako moduan, txandaka kantatu eta jota.

“Xübüko Arhanek” bere kantuen egitatiaz asko insistitzen dau; ez ei dira olerkari baten asmakizunak, baizik eta benetan gertatutako gauzak. Hain da eze, kantatzerako orduan Pierrak “süjetaren” papera guztiz bereganatzen dau. Honek be antxiñako kultura honekin kontaktuan jartzen gaittu: iñoiz pertsona zahar bat entzun badozue sorgiñen istorixa bat esaten, gauza batekin konturatuko ziñazien. Esakeria da “ez da siñistu bihar ba diranik; ez da esan bihar ez diranik”, eta lehengo zaharretan ondo igartzen da hori: adimenakin ipoiñok eziñezkuak dirala jakin arren, tripak kontrakua diñotse. Euren begixen honduan ikara briztada bat somatzen da Marimunduko sutan jarri zanekua kontatzian, eta Lamiñen zulora sartu eta gero, oiñaz atzeraka urtengo dabe, badaezpada.

Iruñeko Gaiteruen grabaketia Xübüko Arhan etxaldian bertan egin zan, eta asko igartzen da soiñuan kalidadian -antza danez Pierrak grabagailluen aurrian jotia onartu zeban, baiña ez zeban nahi estudio batera urten-. Iruñeko ikerlarixak 40 bat minutuko grabaketa saio bat proposatu zetsen Caubeti, eta berorrek aukeratu eta antolatu zittuan kantuak. Gaiñera aurkezpen testutxo batzu idatzi zittuan, eta hurrengo juan ziranerako dana prest zekan. Pierrak maisutasun eta seguridade haundixa erakutsi zeban denpora guztian, eta pieza guztiak bata bestian atzetik grabau zittuan, errepikapen barik. Hau ez da gitxi, kontuan hartzen badogu Pierrak ordurako 64 urte zittuala.

Iruñako Gaiteruak, ikerlari modura, ondo ezagutzen dittuez antxiñako kantu bildumak. Halan, txanbeliakin jotako piezetatik asko bilduma hónetako pentagrametatik ezagutzen zittuezen. “Zuzenian” entzutzian, ostera, konturatu ziran liburuetako transkribapenak ez zirala fidelak. Lehen aittatu doguzen arrazoiengaittik, berez “antziñako moldian” emondako kantu batzu musika moderno idatzixan ipintzian, bere esentzia, berotasun eta indarra galtzen zebela ohartu ziran iruñarrak. Pierra Caubeten musikia entzutzian topatu zeben esentzia, berotasun eta indar hori.

Amesetan hasten ba gara –espekulatzen, edo kultura-fikzioan- pentsatu geinke oin dala 500 urte “aintzinako molde” hori normalena izango zala Euskalherri osuan, ez bakarrik Zuberoan. Halan, sasoi hartatik datorkuzen erromantze zaharrak berez, estilo horretan sortuko ziran, baitta kantau be. Gaur eguneko musikaz ezagutzen doguzen “Bereterretxen kanthoria”, “Jaun Zuriano”, “Brodatzen ari nintzen” eta bestelakuak, antxiñako musika modalaren ñabardurak izango zittuezela...

Pierra Caubetekin kontaktua izandako beste ikertzaillia Juan Mari Beltran izan da. Bera be nahikua txundituta geratu zan antza, eze, 1984 urtian “Txanbela” izeneko talde bat jarri zeban martxan. Beltranek kontautakua da, Gaiteruak Pierra Iruñara ekartzia lortu zebeneko pasadizua: “Polita izan huen Lakuntzak Iruñeara ekarri zuenean grabazio bat egitera zuzenean. Eszenatokira atera huen. Hartu zian txanbela eta jotzen hasi huen. Jendeak ez zian musika hori ezagutzen. Ez zekien ez noiz hasten zen, noiz zen arnasa hartzeko geldiunea, noiz amaitzen zen kanta... Isil isilik zegoen jendea. Hori ikusirik eszenatokitik alde egin zian Pierre Caubetek. Honela esan zion Lakuntzari: «Jendeak ez du musika hau atsegin. Atera daitezela hurrengoak. Talde horien musika gustatuko zaie eta ondo pasako dute». Jabier Lakuntzak hori ikusirik zer egingo eta jendeari esan. Bai, han aurrean jarri eta hola ta hola. Txaloka hasi zen jendea segituan eta han sartu zen Pierre bere txanbelarekin jotzera. Isiltzen bazen txalo jendeak. Orduan segi berak... Jaialdia bukatzeko izan hituen kontuak gero”.

Amaitzeko, hauxe da esku tartian dakaten CD-ian agertzen diran piezak:

1- “Hasteko erranen deizüet...” (Pierra Caubeten aurkezpen pertsonala).

2- “Lehenengo koblakarien ahaidia” (txanbela).

3- “Haur abandonatüaren kantoria” (txanbela).

4- “Haur abandonatüaren kantoria” (kantoria).

5- “Gizon ordisaliaren kantoria” (txanbela).

6- “Gizon ordisaliaren kantoria” (kantoria).

7- “Xarmegarri bat badüt” (txanbela).

8- “Xarmegarri bat badüt” (kantoria).

9- “Goizetan jeikitzen da” (txanbela)

10- “Arno hunaren gozua” (txanbela)

11- “Bortüan Ahüzki” (txanbela).

12- “Bortüan Ahüzki” (kantoria).

13- “Zü zira zü ekhiaren pare” (txanbela). Pierran esanetan, kantatzeko eta joteko kantu gatxa.

14- “Zü zira zü ekhiaren pare” (kantoria).

15- “Zelüko izarretan” (kantoria).

16- “Andere eder bat” (kantoria).

17- “Desertür baten kanthoria” (kantoria). Pierrak bere emaztian amamangandik ikasittakua da, umia zala.

18- “Brodazaliaren kanthoria” (kantoria).

19- “Arratsalde bat pasatü dügü...” (Pierra Caubeten agurra). Ostian, 4 txanbela doiñu katiatzen dittu ezelako aurkezpenik barik.

Erreferentziak ba najeukazen liburu honenak, borrokilla guztien oheburuko liburua zala-eta. Barre pizkat egitteko esperantziakin hasi najuan. Izan be, historia epikuekin bildurrezko pelikulekin modura gertatzen jatak: ondo eginda ez badagoz, bildurra baiño gehixago barreguria emoten jestek. Ez nekan baiña, Txillardegi honen libururik irakorritta oin arte eta sorpresia hartu juat: oso ondo idatzitta jagok, arin irakortzeko, abenturazko nobela onenen pare.

Hasieran agertzen jakuk Antton Ezkizu basarriko semian griña patriotikuan alderdi irreflexibuena: bere senak bultzatutako amorru horretan ,ederto isladatzen dok jarraitxuen ikonografia topikoko gazte malahostiadun estreñidu arpegiduna . Hori dok, esateko, nobelian alderdi folklorikuena edo nere hasierako asmuak asetu dittuana. Hortik aurrera, sorpresia: liburu bikaiña! Iruntsi egin jittuadaz pajiñak.

Etxakixat ETA-k euskal asuntuari ze onura ekarri detsan edo ez detsan: baiña literaturiari ...! Onura asko duda barik, azken hillietan ikusten nabillenez.

Irudi polittak topau jittuadaz bebai bertan, sasoi bateko giro soziopolitikuan erretratu esanguratsuak: adibidez, gazte iraultzailliak euskaltzale zaharren mundua mirestetik gorrotatzera pasatzen diranekua.

Beste irudi bat, antxiñako gauzak berbizitu eragin nabena: atxilotuta eta esposatuta, “Exkixuk” furgonetako kristalen barrutik kanpoko jente irriparretsua, udako zapatu eguzkitsuaz gozatzen ikusten dabenekua. Eta segidan, Antiguoko komandantziako tortura geletara sartzian, kaleko haize freskua une batez usaintzen dabenian, Igeldori azken begiradia emonda. Amesgaiztua hasi baiño lehen edertasunez ase nahi hori...

Eta hain romantikua ez dana: sekulan etxuat irakorri potruetan ostikada batek emoten daben miñan deskribapen hain ona. Edozein gizoni hankak kruzauarazi egitten detsana.

Sasoiak jaukadaz irunsteko eta sasoiak botatzeko: Caribdisen morokua naiz. Sasoi honetan, esponja baten modura eran da eran najabik, eta etxakat ezer idazteko gogorik. Eta nik, gauzak gogua dakatenian egitten jittuadaz, gero eta gehixago gaiñera.