Nire uste harroan

Mesanotxean bertan hiruzpalau liburu nituen, hautsak estaltzen hasita. Hauetako bat, kasu, aurreko urteko salbuespen gisa erositako horietako bat. Idazle ezagun, famatu, loriatu biren arteko elkarrizketa jasotzen duena, liburuen inguruan dihardute biek, irakurritako kritiken arabera ezagutza putzu diren bi horien arteko solasalditxo hurbil eta lasaia, epela, lagunartekoa, bizitzaren ilunabarrean. Ilunabarrarena ez dut inon irakurri, baina nabaria zaie. Eta zer? Ganorazko iritzi bat topatzeko orrialde luze bi irakurri behar, lekuz kanpoko datu eta lerdokerien artean ezkutatuta. Ni ni ni, nirea nirea nirea, badaukat badaukat badaukat, egin dut, egon naiz, esan nuen, idatzi nuen, argitaratu nuen, zein originala naizen.

Zer da, zer kontatzen du "Gaueko zaintzailea"k?

Aluminio fabrika bateko gaueko zaintzaileak lantegian igarotako azken gaua kontatzen da liburuan. Kontakizuna laurogeiko hamarkadaren bukaeran dago kokatuta, eta ordurako lanbidearen azken ordezkaria da zaintzailea, beste garai bateko hondar bat, segurtasun-sistema berri batek ordezkatuko duena. Gau guztian orduz ordu egiten duena kontatzen da, eta gau horretako ikuskaldiak egiten ari dela gogoratzen dituenak.

Liburuaren ardatza pertsonaia hori da, baina egiten dituenak baino garrantzi handiagokoak dira pentsatzen dituenak eta sentitzen dituenak, batez ere oroitzapenak. Eta, oroitzapen horien artean, batez ere gertaera batzuk: gasolindegian lan egiten zuen neska ezagutu zuenekoa, harekin izaten zituen solasak, eta hortik aurrerra gertatu zen guztia.

Zure protagonista ez da berez protagonista ohikoa, baina ezta antiheroi tipikoa ere. Nola bururatu zitzaizun pertsonaia hori?

Mundutik aparte bizi den pertsona bat da; ez du ezeren alde ez ezeren kontra borrokatzen. Baina betebeharraren zentzua du, oso estua eta zorrotza, gainera. Bere gainetik dagoen zerbaiten zerbitzuan bizi da, eta bere bizitzari zentzua ematen dion xede hori fabrika zaintzea da. Hango ordenaren morroia da, eta aitarengandik jasotako eginkizun hori hutsik egin gabe betetzen saiatzen da.

Ez dakit nondik eta nola sortu zitzaidan pertsonaia hori, baina hori izan zen abiapuntua. Hasieran pertsonaia izan zen, eta gero pixkanaka hasi zitzaizkidan sortzen fabrika barruko eta kanpoko egoerak.

Batere xarmarik gabeko pertsonaia; gertakari gutxiko argumentua; koxka bat estuago egin nahi izan duzu nobela irakurlearentzat? Erronka bat zen zuretzat? Goxagarriren bat izango du hala ere, ezta?

Egia da zaintzailearen bizimodua oso grisa eta bizigarririk gabekoa dela. Liburuan gehienbat pertsonaiaren barne mundua azaltzen da, oroitzapenak, sentimenduak, baina zentzumenek ere beren garrantzia dute, usainek, gauzen ukituek eta horrelakoek. Alde horretatik ekintza gutxiko kontakizuna da, eta kontaera bera ere oso erritmo patxadatsukoa da.

Horrek irakurle mota jakin bat eskatzen du, noski. Gertaera eta ekintza asko dituzten liburuak gustatzen zaizkionari, erritmo biziko nobelak maite dituenari agian astuna irudituko zaio. Irakurle patxadatsuagoa eskatzen du liburu honek, eta beharbada pazientzia pixka bat duena ere bai.

Nolanahi ere, badira zaintzailearen bizimodu ordenatua hausten duten gertaerak, eta ez nolanahikoak. Sorpresaren bat ere hartuko du pazientzia pixka bat duen irakurleak.

Nobelaren ezaugarri nabarmentzeko bat da gertalekua, gutxitan agertzen baita industria gure letretan, eta are gutxiago halako zehaztasunez.

Bai, eta bitxia da, industriak gure artean duen garrantzia izanda, pabiloiak eta fabrika barruak horren gutxi agertzea. Idazle jendea beste giro batzuetan mugitzen delako izango da. Industriako langileak ere oso gutxi agertzen dira, gatazka sozialen ikuspegitik aparte inolako interesik ez balute bezala.

Nik, zorionez, gaztetan fabriketan lan egiten nuen udan. 1976ko uda, esate baterako, aluminio fabrika batean pasa nuen, eta orduko hura izan dut gogoan zaintzailearen ikuskaldiak kontatzerakoan. Nik ezagututako hura da liburuko fabrika zaharra, gero liburuan 80ko hamarkadan berritu eta zabaldu ondoren azaltzen dena.

Dotorezia bat duzu idazkeran, ez dakit berezkoa ala landua; paragrafoz paragrafo, zizelkatuak dirudite pasarte askok.

Ahalik eta txukunen idazten ahalegintzen naiz. Nik uste dut idazten eta argitaratzen ausartzen denak horrenbeste zor diola irakurleari. Batzuetan kostata ateratzen dira esaldiak, eta kaxkarrak izaten dira askotan, baldarrak; beste batzuetan, berriz, inolako ahaleginik gabe berez etortzen zaizkizu, aurrez inkontzientearen zokoren batean eginda baleude bezala. Nolanahi ere, lehen idazketa hori produktu gordina izaten da beti, gero landu eta findu beharrekoa. Esaldien erritmoa egokitzen ahalegintzen naiz kontakizunak une horretan eskatzen duenari.

Eta gertaeren, eszenen errepika, zer da: kadentzia bat lortzeko modua? Pertsonaiaren bizimoduaren ezinbesteko isla?

Bai, hori nahita egindakoa da. Zaintzaileak lantegiaren barrualdetik eta kanpoaldetik egiten dituen ikuskaldiak, betiko ohitura errepikatuak, erritu maniatiko samarrak... horiek denak zaintzailearen nortasunaren isla dira. Gauza guztiak bere orduan, eta beti ordena berean, hori da zaintzaileak seguru sentitzeko behar duena. Munduari edo biziari beldurra dionak ordena maite izaten du.

Ipuin liburua kaleratu zenuen lehen. Nobela orain. Desberdina da idazteko prozesua eta teknika?

Bai, oso desberdina da. Liburu honetarako lehen oharrak eta zirriborroak idazten hasi nintzenean ez nekien zer luzera izango zuen gero, baina, ideiak eta materiala pilatu ahala, konturatu nintzen hori guztia nola edo hala antolatu behar nuela. Eta hor uste dut dagoela alderik handiena: luzera honetako kontakizun batek egitura bat eskatzen du. Egitura bat behar da, eta gero kontagaiak egitura horretan txertatu, egoerei eta gertaerei hurrenkera egokia eman, irakurleari ematen zaiona egoki dosifikatzeko.

Ezinbestekoa da galdera: eta hurrena, zer?

Ipuin batzuetarako ideiak badauzkat, baina idatzita ohar eta testu zati batzuk besterik ez. Kasuren batean lehen bertsioa ere bai, baina askoz geihago ez. Ideia horiek landutakoan, espero dut salbatzeko moduko kontakizun sorta bat geratuko zaidala.

Nobela bat ere idatzi nahi nuke, baina horrek lan luzea eta jarraitua eskatzen du, diziplina handia, eta hori zaila da denboraren eta energiaren zati handi bat soldatapeko lan bati eman behar dionarentzat. Pertsonaiak baditut, egoera batzuk ere bai, baina hortik aurrera ez dut oraingoz besterik ikusten.

Txillardegiri buruz Pako Sudupek idatzitako lan batean irakurri dut nola, 1982 urrunean, Jose Luis Alvarezek kargu hartu zien ezker abertzaleko kideei, euskararekin behar bezain kontsekuente ez zirela-eta. Bere gogaideek ez dakit kasurik egin zioten, baina Alfonso Sastrek erantzun zuen, esanez berak ez zuela traba izan nahi Euskal Herriaren euskalduntzean eta, ezinbestez gaztelaniaz idatzi beste erremediorik ez zuenez, utzi egingo zuela Egin-en zeukan zutabea, bere lekua euskaldun batek bete zezan.

Aspaldiko pasadizo horrekin gogoratu naiz egunotan, itxuraz zerikusirik ez daukan kontu bat dela-eta: A deituko dugun erdal idazle batek bere original bat bidali dit. Euskal Herrikoa da A, esperientzia eta prestigioa dituen egilea, bere kurrikulumean hainbat liburu eta sari pilatu dituena, eta euskarazko kulturarekin ez harremanik ez feeling-ik ez daukana. Ni ogibidez editorea naiz, baina euskal obrena; beraz, A-rekin tratu zuzenik ez dudana, harekin topo egin dudan aldi bakanetan adeitsuki agurtu eta bere obrari buruzko iritzi ona agertu diodan arren. A-k, baina, bere originala bidaltzen dit emailez, konplimenduzko hitz batzuekin batera, eskatuz ea argitaratzeari begira laguntzarik eskain diezaiokedan.

Zer esan nahi du horrek? Askok dakigun gauza bat, sarritan esaten ez dugun arren: Hego Euskal Herriko erdal idazleek zaila dutela beren liburuak normaltasunez argitaratzea. 500 milioi pertsonako merkatu potentziala dute, munduko industria editorial sendoenetakoa, baina horren guneak Madrilen eta Bartzelonan daude, eta horrez gain Mexikon, Bogotan, Buenos Airesen… Zer egin dezake, ordea, Iruñea, Bilbo, Gasteizko idazle batek? Bakar batzuek lortzen dute nola-halako onespena: Ramiro Pinilla laudorioz inguraturik hil zen, zahartzaroa iritsi arte inork jaramonik egin ez zion arren; Miguel Sánchez Ostizek kapitaleko kultur giroan lekutxoa eduki zuen urte batzuetan, nahiz eta ur irakinetik bezala aldegin handik, erreta; Pedro Ugartek edo Iñaki Uriartek presentzia duin bat dute liburu-dendetan, profesionaltasunetik urruti halere. Badira karrera egiten saiatzen diren gazteak, eta ez da harritzekoa Madrilera jotzea: Aixa de la Cruz, Nere Basabe… Dozenaka adibide gehiago bota nitzake, baina bere horretan utziko dut.

Eta guri (euskal sortzaileoi) zer? Ba, uste dut axola zaigula. Testu onak asmatzea eta horiek ahalik egokien merkaturatzea da gure zeregina, noski, baina Euskal Herrian beste hizkuntza batzuk dauden bitartean (gurea baino hamaika aldiz indartsuagoak, bai frantsesa bai espainola), normala eta desiragarria al da hizkuntza horietan sorturiko arteak ia plazarik ez izatea bertan? Nik ezetz uste dut, eta horregatik iruditzen zait, erdal bokazioko eragileek bertako azpiegiturarik sortzeko modurik edo gogorik ez badute, ona dela Euskal Herrian sinesten dugunok aukera hori eskaintzea. Txalaparta bezalako argitaletxeak egotea, adibidez, edo Durangoko Azokan erdarei ere lekua egitea. Euskararen hegemoniatik, behingoz.

(Noticias taldeko Ortzadar gehigarrian, 2015-07-11)

Berrogei urte betetzen direnean Gabriel Aresti hil zela (1975eko ekainaren 5ean, berrogeita bat urte zituela: gezurra dirudi nola hain urte gutxitan eta baldintzarik zailenetan XX. mende osoko euskal idazle inportanteena bilakatu zen), urteurren horretan, diot, Natxo de Felipek iragarri du amaitutzat emango dutela Oskorri taldearen bizitza. Ez dakit Natxoren buruan efemerideak pisurik izan duen, baina nire gogoan loturik egon dira beti Oskorri eta Aresti. Nahiz eta taldearen hasieran bakarrik kointziditu, Gabrielen eraginak betiko marka utziko zien, onerako eta txarrerako.

Arestik beregan zeraman polemikarako harra, zalantzarako hazia, beren usteetan eroso bizi zirenei (edozein zela ere uste hori) kontra egiteko tema, eta Oskorri sortu berriari ere kutsatu zion: hortik taldearen hasierako txistuak, boikot deiak, espainolista salaketak… urteak iragan arren ahazten ez direnak, De Feliperen azken elkarrizketek adierazten dutenez.

Oso bestelakoa zen nik ezagututako taldea, edo haren proiekzio publikoa behintzat, 1980tik aurrera-edo profesionaltasunaren paradigma izan baitira, alde guztietatik: perfekzioa bilatu eta zaindu dute xehetasun bakoitzean, bai kanten hitz eta molaketetan, bai diskoen taxueran, bai emanaldien antolaketan… profesionaltasun horrek produkzio handi batera eraman zituen, eta gure ekosistema txikian denekin ondo konpontzera: bai herri-mugimendu, bai administrazio; kanten testuetan zirikatzaile jarraitu arren, irudiz eta tratuz adeitsuak izan dira, konbentzimenduz nahiz komenientziaz.

Hamarkada urrezko baten ondoren, egonkortze batera iritsi zirela esango nuke, baina hori artista baten ibilbidean beheranzko joeraren atarikoa izan liteke: musikalki errepikakor bihurtu ote ziren, bertan-goxo eginda, ala publikoaren zati handi baten irudipena zen hori? Disko berriak ekoizten jarraitu arren, esango nuke euskaldun jendearentzat instituzio kuttun antzeko bat bihurtu zela Oskorri: betidanik eta betirako hor dagoen zerbait, noizean behin bere urruma entzun bai baina kasu gehiegirik egiten ez zaiona (Euskal Telebista bezala, ia-ia).

Irudipenak irudipen, musika-taldea ez da instituzio bat: besteak beste, bertako kideak ez direlako funtzionarioak eta bizimodua atera behar dutelako handik edo hemendik. Oskorriren biziraupena gero eta zailagoa izan da alde horretatik, emanaldiak gutxitu ahala; azken ikuskizunak ere, duela pare bat urteko “Gabriel Aresti bizsitan” sustraieta itzultze hark, merezi baino oihartzun txikiagoa izan zuen; orain, taldeko kide nagusien (Natxo, Anton, Bixente) erretiro-adinarekin batera etorriko omen da taldearen isiltzea, udazkenean emango dituzten despedidako kontzertuen ondotik.

Gure kanona eta memoria osatu duten sortzaileak hobeto zaintzen ez baditugu herri galdua garela esan du baten batek, eta egia da; baina, sakonago pentsatuta, gakoa eta arazoa artista guztien bizi-baldintzak ziurtatzea litzateke, ez patriarkak ondratzea bakarrik. Natxo eta Gabriel berriak sor eta lora daitezen.

(Noticias taldeko Ortzadar gehigarrian, 2015-06-27)

Gaur egun eragin handieneko poetak ez duela inoiz libururik atera esango banu, harrituta begiratuko zenidake, zertaz ari ote naizen. Anariz ari naizela erantsiko banu, argiago geratuko litzateke dena. Izan ere, ez dago zalantzarik Anari Alberdiren kantetako hitzen kalitateaz, haien indar sujeritzaileaz, gogoan geratzeko ahalmenaz.

Haren abestietako hitzak aparte bilduta liburu batean ikusi nahiko lituzkeela komentatu du batek baino gehiagok azkenaldian, Zure aurrekari penalak diskoaren aurkezpena dela eta, baina azkoitiarrak ezetz dio. Irakurri dizkiodan elkarrizketetan (Juan Luis Zabalak egindakoa Berria-n, edo Leire Palaciosena Gaztezulo-n, esaterako), kanten letrari ematen dion garrantzia azpimarratu izan du, birritan, baina aldi berean literaturaren eremutik aldentzeko ahalegina egin ere bai: batetik, despoetizazioa aipatu izan du bere ezaugarri moduan, hizkera literariotik urruntze gisa; bestetik, hitzak osotasun baten zati direla gogorarazi digu, abestian parte hartzen duten beste elementuekin batera: melodia, kantaera, instrumentazioa...

Despoetizazioaren kontu horretan ez nagoela konforme esango nuke: izan ere, XX. mendeko poesia moderno ia guztiaren teknika izan da poetikoak ez diren hizkerak erabiltzea, xurgatzea, banpirizatzea. Anarik, adibidez, egunkarietako berri politikoetako lexikoarekin egin du: “nola nire penaren hiru laurdenak aspaldi bete nituen / entregatu nizkizun armak eta zuloak non neuzkan aitortu”. Baina antzera jokatu zuen Lauaxeta gazteak ere, duela 80 urte, ezkerraldeko meatzari grebazalearen heriotza kontatzean, hizkera apropos ez-poetikoa bilatuz: “Txapel-okerrak edango yabek / ardao onena Gomez-etxian”.

Letra zerbait handiagoren parte egitean arrazoia eman behar diot ordea: Anarik hitz batzuei ematen dien intentsitatea ez dago paper hutsean jasotzerik, eta batez ere: hitz horiek hartzen duten indarra, pizten duten desosegua, lortzen duten ebokazioa, guztiz loturik geratuko zaigu beti haren ahotsari, doinu baten tolesdurari. Kanta bat testura mugatzea, film izugarri eder batean gidoi hutsarekin geratzearen moduko zerbait litzateke: murriztailea guztiz.

Imajinatzen dut ez dela kasualitatea ahalmen poetiko handiko letrak idazten dituen eta poesia nahiz literatura hainbeste maite dituen beste kantari batek ere (Ruper Ordorikak) inoiz poema-bildumarik atera ez izana, nahiz azken diskoetan horretarako material nahikoa eta sobera izan. Aldiz, abesti bihurtu dizkioten hitz batzuk (ez denak) eta abestu ez diren arren horretarako modukotzat jotzen dituen beste batzuk bildu zituen Koldo Izagirrek Teilatuko lizarra liburuan 2006an. Eta urte berean kaleratu zuen Xabier Letek Abestitzak eta poema kantatuak bilduma ere, bere kantari ibilbidearen lekukotasun ederra uzten zuena.

Izan ere, kantua hitza baino gehiago den arren, hitz hori ere, bere biluzian, zeinen ederra den!

(Noticias taldeko Ortzadar gehigarrian, 2015-06-13)

Hauteskundeak pasatu direnez eta nork non aginduko duen argi geratu denez, beharbada momentu egokia da, lehia politiko estutik aparte, gogoeta lasai bat egiteko, denon artean, zer egin behar genukeen geuk sortzen ditugun hondakinekin.

Urte mordoxka bat atzera begira jarriko bagina, ohartuko ginateke garai bateko gizartean ez zela “zabor” kontzeptua existitzen: denak zeukan bere erabilera eta ia ezer ez zen alferrikakoa; patata-azalak txerrijan bihurtzen ziren eta arropa gastatuegia sukaldeko trapu. Horren arrastoa ikus dezakegu oraindik ere hainbat baserritan: furgoneta zahar bat oilategi bihurtua, bainera izandakoa ur-aska gisa erabilia…

Horiek garai bateko kontuak dira, ordea. Gure zibilizazioak kontsumo azkarrera bultzatzen gaitu, eta prozesu horretan hainbat hondakin sortzen ditu, bai industrialak, bai etxeetakoak. Urte batzuk baldin badituzu, gainera, erraz jabetuko zinen, denboraren joanean, gero eta zarama gehiago sortzen dugula. Garai batean, estetikoa zen horrek sortzen zuen kezka nagusia: txikleak lurrera botatzea itsusia zela-eta, paperontziak ipini behar ziren kalean. Gero etorri da kontzientzia hartzea: zenbaterainoko arazoa den sortzen dugun zarama pila, horrekin zer egin pentsatu behar dugula, eta gure planetaren baliabideak ere mugatuak direla. Gaur egun, denak bat gatoz zabor kopurua gutxitu egin behar dela, ahal den gehiena berrerabili, eta berrerabili ezin dena birziklatu. Horraino, denak ados. Hala ere, gaika biltzen ez diren zakarrekin zer egin, horra gure artean eztabaida luze eta sutsuak piztu dituen gaia.

Ez naiz sartuko atez atekoaren alde on eta txarretan. Ezta ere erraustegiaren abantaila eta kalteen neurketan. Gogoeta pare bat utzi nahi ditut bakarrik, gure herri-agintari berrientzat. Bata da, zaborrak botatzeko eta biltzeko modua ezin dela aliritzira utzi: neure etxeko zikinak herriko plazan edo errekan bota ezin ditudan bezala, bidezkoa da erreziklatzea denon eginbehar bihurtzea, eta ez era guztietako kakak poltsa berean botatzeko askatasuna uztea. Bereizte hori etxe bakoitzeko edukiontzi txikietan edo bost kontainerretan egin, azter bedi hotzean zein den sistemarik eraginkorrena, baina hondakin motak gaika sailkatzeak derrigorrezkoa beharko luke edozein kasutan, arrazoizkoa horixe delako. Datuak nahi dituenak, hementxe ditu Gipuzkoan iaz pertsonako sortu ditugun errefus kiloak, herrika emanak http://www.argia.eus/blogak/zero-zabor/2015/05/31/2014ko-datu-nagusia-errefus-kiloak-pertsonaurteko-gipuzkoako-herrietan/

Bigarren gogoeta: herri batzuetan gai honekin oposizioa egiteko erabili den modua, itsusia ez ezik, kaltegarria ere bada luzera begira. Boto batzuk lortzeko atzerritarrekiko beldurra eta gorrotoa bultzatzea jokabide desegoki eta miserabletzat jotzen dugun bezala, aitortu beharko genuke zaborren gaian, pertsonok barruan dugun alderdirik txarrena xaxatu dela: zibismoaren, arduraren eta auzolanaren ordez, berekoikeria, alferkeria, zikinkeria. Botoetan ondo funtzionatu duela-eta, estrategia egokitzat jotzeko tentazioa egon liteke, baina agintariak pentsa beza, herritar insolidario eta narras horiexekin ez dela erraza inongo herrigintzarik egitea.

(Goiberri astekarian, 2015-06-12)

Ez dakit onena zen, baina azkenaldian gehien poztu nauen pelikula, aretotik zorion-sentipen batekin atera nintzena, Pride izan da: film ingeles bat, hango komedia sozialen tradizioan egina (gogoratu Full Monty), 80ko hamarkadako benetako istorio bat kontatzen diguna: Margaret Thatcherren agintaldian, Galeseko ikatz-meatzariak euren lanpostuei eusteko greba luze eta amaigabean sarturik zeudela, Londresko gay eta lesbiana mugimenduko aktibista batzuk meatzarien alde mobilizatu ziren, dirua bildu eta grebalariei bidaltzeko. Meatzari jendea oso matxoa sentitzen dela-eta, gaizki ikusiko dute hiriko maritxuen babesa, eta kontraesan horrek ematen dio bixigarria istorioari.

Filma honezkero kendu dute karteleratik, baina sarean edo bideoan ikusi nahi duenarentzat ez dut argumentuaz besterik esango. Hizpidea eman didan pelikulaz ez baizik gizarte mugimenduen arteko harremanei buruz idatzi nahi dut artikulua. Industriari estu loturiko sindikatu baten eta gay eta lesbianen defentsarako elkarte baten interesak, ikuspegiak, lehentasunak ez daude lotuta, jakina; sarritan kontrajarriak ere egon litezke, baina une jakin batean elkarrekin jarduteko gauza izan ziren, seguru asko etsai berberari aurre egin nahi ziotelako (Tatcherrek lideratzen eta sinbolizatzen zuen kontserbadurismoa).

Zabalago begiratuta, egin dezagun berriki gurean pausatu den galdera: izan zaitezke feminista, euskaltzalea izan gabe? Edo euskaltzalea, feminista izan gabe? Egiazki erantzunda, baietz esan behar, denok ezagutzen dugu etiketa horietako bat bai baina bestea nekez hartuko lukeen jendea. Edo ekologista sentitzen dena baina xenofoboa. Edo munduko herri baztertuekin solidarizatzen den internazionalista baina animalien tratu txarrekin hunkitzen ez dena. Bakoitzaren sentiberatasuna minberagoa baita gai eta zapalketa batzuekin, beste batzuekin baino. Denean progre perfektua izan nahi duena, seguru asko, bietako bat: edo irizpiderik gabeko leloa da, edo hipokrita galanta bestela.

Alabaina, bihotzez jokatuz gero, ezin zaitezke zeure arlo kuttunean aurrerazale sutsua izan eta beste bidegabekeria batzuei ez ikusiarena egin; injustizien aurreko ikuspegi zabal horrek erakusten du, beharbada, mugimendu baten humanismoa zenbaterainokoa den. Joxe Azurmendik, Sabin Arana Goiriren nazionalismoa batetik eta Bizkaiko meatzaldean sorturiko sozialismoa bestetik aztertuta, ondorioa atera zuen, besteak beste, eskuindar jaiotako abertzaletasuna gauza izan zela ezkerreko joerak garatzeko bere baitan, baina espainol jaiotako sozialismoa ez zela gai izan, bere historia luzean, euskaldun herriaren aitortzari lekua egiteko.

Edozein mugimenduk nahi luke bere sentipena gizarte osora zabaldu, orokortu, alderdi politiko guztien agendan leku nabarmena bereganatu. Luzera begira, baina, hori lortzeko bide eraginkorrena beste mugimendu batzuekin uztartzeko gaitasuna eta enpatia izan liteke.

(Noticias taldeko Ortzadar gehigarrian, 2015-05-30)

Joan den astean jakinarazi ziren Zilarrezko Euskadi sariak, Donostiako liburu-denden elkarteak urtero euskaraz eta erdaraz liburu bana nabarmentzeko ematen dituenak. Aurten, Danele Sarriugartek jaso du izendapena Erraiak eleberriagatik, eta gaztelaniazko atalean Parinoush Saniee irandarrak, El libro de mi destino deritzan lanagatik. Emakume gaztea bata, heldua bestea, eta lehen liburua bien kasuan; oso diferenteak gaietan nahiz estiloan baina biak ere arrakastatsuak. Sarriugarterena aski ezaguna denez gure artean, besteaz ariko naiz lerrootan.

Saniee psikologoa eta soziologoa da, bere herrialdeko emakumeen egoeraz ikerketa eta txosten ugari egindakoa. Hain zuzen ere, txosten horiek jendearengana iristea nahi zuelako, datuak hotzean eman baino eraginkorragoa izateko asmoz erabaki omen zuen eleberri bat idaztea, eta horrela sortu zen Nire patuaren liburua, Masumeh protagonistaren bizitza kontatzen diguna, neskatoa denetik andere alarguna den arte, eta pertsonaia horren eta ingurukoen bizitzen bitartez kontatzen zaigu Irango azken urteetako historia ere.

Zirkuitu komertzialean ez hainbeste baina zinemaldi eta antzekoetan Irango zinemaren berri dexente iristen zaigu (Asiako eta beste herrialde musuman batzuetakoen aldean bederen); hango literaturaz, berriz, ezer gutxi dakit nik behintzat. Orain arte ezagutzen nuen apurra, emakumeek idatzitako beste bi liburu ziren: Persepolis, Marjane Satrapiren komiki zoragarria, eta Reading Lolita in Tehran (Lolita irakurtzea Teheranen), Azar Nafisi-ren nobela. Biak ere Shah bota zuen iraultzaren garaia eta Khomeiniren garaipena kontatzen dutenak, eta biak ere agintean dagoen islamismoarekin kritikoak, erregimen horrek askatasun tarterik uzten ez zielako bere herrialdetik alde egin behar izan zutenak (hala ere, posible litzateke beste ikuspuntu batetik esatea batak Frantzian eta frantsesez, besteak Estatu Batuetan eta ingelesez sortzen dutela, Mendebaldeko herrialdeei komeni zaien Irani buruzko ikuspegia zabaltzen, eta horrek lagundu duela haien arrakasta gure inguruan).

Saniee-k ere historia hurbilaz idazten du; Nafisi eta Satrapi bezala, Teherango elite intelektualeko kidea da familiaz, eta haiek bezala berak ere ez du iritzi onik Islamismo politikoak emakumeei ekarri dien patuaz. Beharbada berak ere izango zuen alde egiteko tentazioa, bizimodu hobe bat lortzeko (seme-alabak kanpoan omen ditu, Europa aldean, beren herrian aukera gutxi topatu dutelako edo). Edonola ere, bertan geratzea erabaki zuen Sanieek. Askatasuna ukatzen duen estatu baten barruan jarduteak beti dakarzkio kontraesanak sortzaileari: zentsurarekin borrokatu beharra, eta haren ondoriozko autozentsurarekin; gobernuaren zenbait politikaren aurrean tolestu, makurtu, amore eman beharra… Hala ere, luzera begira, herrialde horren askatasun bidean gehiago laguntzen du barruko sormen murriztuak kanpoko kritika libreak baino. Hala izan zen behintzat gure artean frankismo garaian. Hala izan dadila Iran aldean.

(Noticias taldeko Ortzadar gehigarrian, 2015-05-16)

Prentsan, egunean eguneko albiste eta iritziez gainera, marrazkiek ere izaten dute beren lekua, eta irrimarra horiek, goizero berri tristeen artean pozezko leihotxo bat zabalzeaz aparte, bata bestearen atzean jarriz, garai baten eta gizarte baten erretratu ederrak izaten dira, egilearen subjektibitatearen barruan. Adibidez, 60ko hamarkada izan zen esperantza eta errebeldiazko sasoiaren erakusgarri onenetako bat Quino argentinarraren Mafalda izango litzateke. Espainiak trantsiziotik hona izan duen bilakaera, Forgesen marrazkien bitartez jarrai liteke, eta El Rotok inork baino hobeto egin du gaurko krisi egoeraren kronika. Marrazki politikoetan Plantu frantsesa mila politologo baino interesgarriagoa da, eta Schulz amerikarrak askoren bihotzetan utzi du marka ezabaezina. Zerrenda infinituraino luza liteke, norberaren ezagutzaren eta gustuen arabera.

Eta gure artean? Hizkuntza mugatzat hartzen badugu, euskaldun jendearentzat Antton Olariagaren Zakilixut 70eko hamarkada amaierako utopia alai eta zoro samarraren sinboloa izan zela esango nuke, eta Patxi Huarte “Zaldi Eroa”ren pertsonaiek gaurko garai kaleidoskopikoaren isla ederra eskaintzen digutela. Euskal Herriaren geografian aritzen direnak hartzen baditugu, edozein hizkuntzatan jardunda ere, askoz marrazkilari gehiago aipatu beharko genituzke, baina zaila da erreferentzia orokorra bihurtzea lortu dutenak topatzea: norberak irakurri ohi duen egunkarikoa ezagutu ohi du bakoitzak, eta horrela probintziaka edo joera politikoka banatu ohi dira artistak: Deia-ren irakurleek, Athletic-zaleak badira batik bat, Asier izango dute gogoan, eta Gara hartzen dutenek Tasio. Oroz nafarrak esango nuke lortu duela transzendentzia handiagoa, Nafarroaren mugak gainditzea zaila izan arren. Gaur, baina, beste marrazkilari bat aurkeztu nahi dizuet, nahiz eta irakurle gehienentzat ezezaguna izan: Iturria.

Michel Iturria Bordelen sortu zen 1946an, euskaldun emigratuen seme, eta diasporako euskaldun da bera ere, jaio zen hiri berean bizi baita geroztik. Orain dela berrogei urte pasatxo ohiko kolaboratzaile bihurtu zen Sud-Ouest-en, Akitania osoan gehien irakurtzen den egunkarian, eta haren marrazkiak eguneroko jaki bihurtu dira, ordutik, Ipar Euskal Herriko jende askorentzat. Aktualitatea da Iturriaren marrazkien gaia, eta horren barruan lekua dute politikak, kirolak, kulturak…

Kalitate aparta dute Iturriaren marrazkiek, eta horri gehitzen badiogu Frantzian komikiari eskaini ohi zaion arreta, ez da harritzekoa haren arrakasta ulertzea. Hainbat liburu kaleratu izan ditu bere marrazkiz osatuak, erakusketak antolatu izan dizkiote, dominak eta sariak eman… Orain, berriz, euskal gaia duten marrazkiekin erakusketa paratu diote Baionako Euskal Museoan, eta aldi berean liburu elebidun bat plazaratu: Ama Euskal Herria / Mon Pays Basque, miresleen gozamenerako eta ezagutu nahi duenaren ilustraziorako. Merezi du, zinez.

(Noticias taldeko Ortzadar gehigarrian, 2015-04-25)

Aurreko batean elkarrizketa txiki bat egin zidan Kike Amonarrizek Tribuaren berbak telebistako programarako, “Goierri eta euskara” gaiari saio bat eskaini behar diotela eta. Bitxia da kontua: kanpotik –eta ezagutu gabe– benetan garen baino askoz euskaldunago ikusten gaituzte goierritarrak, onerako nahiz txarrerako. Euskara-usaina duen edozer gorroto dutenek halako burla-haize batez begiratuko digute, “Euskadi sakona” lelo nekagarriaz bataiatu, eta egunero behi-gorotzak zapalduz gabiltzala imajinatu. Euskarari maitasuna diotenen artean ere behin baino gehiagotan ikusten da pentsamendu bera, alderantziz ipinita baina: zuena bai eskualde jatorra, sanoa, euskaldun-euskalduna…

Topiko zaharra da hori dena, aski da ingurua apur bat ezagutzea ustea zenbateraino den ustela ohartzeko, eta agian ez luke mereziko aipatzea ere; hala eta guztiz, egunotan Txomin Agirreren Garoa eta nobela horri buruzko iritziak berrirakurtzen aritu naiz, eta aipaturiko estereotipoarekin lotzen den gogoeta bat topatu dut, Ur Apalategik azalduta. Alegia, Garoa-n badagoela lotura zuzen bat pertsonaiak bizi diren giroaren altura geografikoaren eta haien kalitate fisiko nahiz moralen artean.

Ikus dezagun esandakoa, adibideekin: eleberriko protagonista Joanes artzaina da, dohain eta perfekzio guztien jabea, eta Urbiako zelaietan bizi dena, goiko mendietan, zerutik ezin gertuago. Beheraxeago dago Zabaleta baserria, eta han bizi da Joanesen seme Joxe Ramon, bera ere zintzoa eta kristau ona, baina ez aitaren parekoa, ez gorputzaren ez gogoaren indarrez. Baserria baino beherago dago hiria, eta han bizi direnek askoz ere bizimodu makurragoa daramate, ohitura lasaiegiek arima galbidean jartzen dutenez gero. Eta eskailera horretako beherengo maila meatzariak lirateke, lurraren azpitik aritzen direnak eta bekatu mota guztietara emanak: jokoa, edana, biraoa…

Eskema horri segituz, irudi luke Goierri (Eskoziako Highlands-en pare), euskal esentzien gordailu antzeko bat dela, haizea puruago, pertsonak naturalago eta ura ere garbiagoa den tokia. Aldi berean, baina, errekaren antzera egiten dute gizataldeek, beti beherako bidean itsasoaren bila: Ataungo goiko puntako baserrian bizi denak, ahal badu, herri kaxkora jaisteko ahalegina egingo du; Ataungo herrian bizi dena eskualdeko herri hazitxoago batera joaten saiatuko da, Beasaina edo; eta beasaindarraren ametsa, berriz, kostalderantz hurbiltzea, Donostiara ahal dela.

Aralar eta Aizkorriko larreak gutxietsi gabe, gure fabriketan dago gaur egun Goierriren altxorra (kea eta kiratsa ez baizik informazio bit-ak isurtzen dituztenak, gaur egun); artzainengan baino gehiago, kalean bizi diren sortzaileengan topatu ahalko dugu XXI. mendean euskaldun izaten jarraitzeko gakoa, errekaren antzera erdaren itsasoan amaitu gabe. Klixeetatik aparte, horra Goierrik zer daukan eskaintzeko, zer ikasteko.

(Noticias taldeko Ortzadar gehigarrian kaleratua, 2015-04-24)