Komikiak, literaturzaletasunerako bide?

(Elkar argitaletxearen aldizkariko 2017ko udazkeneko zenbakian argitaratutako artikuluaren jatorrizko extended bertsioa)

Egungo gazteen irakurzaletasun faltaren inguruko kezka orokortua dago azken aldian hezitzaileen artean zein literatura munduan. Agian komikia, literatura eta pinturaren batuketa den aldetik, irakurzaletasuna pizteko bidea izan daiteke? Edonola ere, azken urteetan komikiak gero eta gehiago pasatu dira haur eta gazteentzako produktu izatetik helduentzako produktu izatera... Gai honen inguruan hausnartzeko Iratxe Retolaza eta Iban Zalduaren iritziak jaso ditugu.

Zalantzarik ez dago azken urteetan haur eta gazteei aisialdirako aukerak asko ugaritu zaizkiela, bereziki (baina ez soilik) gailu digitalei eta hauetatik eskuratzen diren eduki eta jarduerei esker: ikus-entzunezko eduki-kopuru itzela (telebista-kate mordoa, Youtube...), bideo-jokoak, komunikatzeko aplikazioak eta sare sozialak... Panorama horren aurrean, gustukoa ez badugu ere, ia logikoa eta guzti dirudi gazteen liburuak irakurtzeko joeran beherakada egotea, gero eta gehiago salatzen den bezala.

Iban Zaldua: "Gazteen irakurzaletasuna, aukera bat gehiago den neurrian, ziurrenik, literaturzaleok uste edo nahi genukeenaren azpitik dago"

Benetan hala gertatzen ote den galdetuta, Iratxe Retolazak (Donostian 1977an jaioa, literatura irakaslea EHUko Euskal Hizkuntza eta Komunikazioa sailean, kritika literarioaren alorrean lan egindakoa eta EHUren eskutik Egungo euskal komikiaren historia liburua argitaratu berri duena) uste du zehaztu beharra dagoela. “Haur eta gazteengan irakurketarekiko jarrera askotarikoa da. Gehienek irakurri egiten dute, hainbat gailutan, baina irakurketa-moldea aldatu da gailu berri horietan (azkarra, azalekoa, jauzikakoa…). Irakurketa-molde horrek ez dio literatur testuen irakurketari laguntzen, oro har literatur testuek irakurketa patxadatsuagoa eskatzen dutelako (interpretazio sinbolikoak egiteko, anbiguotasunekin jolasteko, musikalitateari bide emateko…).” Iban Zalduak (Donostian 1966an jaioa, historia irakaslea EHUn, idazlea, Euskadi Literatura Saria hiru bider irabazitakoa modalitate eta hizkuntza ezberdinetan, tartean Haur eta Gazte Literaturakoa “Azken garaipena” komikiaren gidoiarengatik) ere gazteen irakurzaletasuna “aukera bat gehiago den neurrian, ziurrenik, literaturzaleok uste edo nahi genukeenaren azpitik” dagoela uste du, nahiz eta onartzen duen berea ez dela “ikuspegi objektibo bat, oso interesduna baizik”.

Egoera honen aurrean, komikia izan daiteke literaturzaletasuna bultzatzeko bideetako bat. Izan ere, adin batetik aurrera dugunotako asko horien bidez zaletu ginen liburuak irakurtzera. Iratxeren kasuan ere hala izan zen: “haurtzaroan zein gaztaroan komikiak irakurtzeko ohitura handia nuen, eta nire kasuan, batik bat haurtzaroan, liburu-formatuko lanak osorik irakurtzeko denbora pertsonal hori hartzen ikasteko funtsezkoak izan ziren; nolabait, bakarkako irakurketa horretan urratsak egiteko garrantzitsua izan zen, kontzentrazio-ariketa horiek egiten trebatzeko; gainerakoetan ere lagunduko zuen (narrazio-tekniketan eta testuartekotasunean), baina, batik bat gogoan dut bakarkako espazio hori eraikitzeko funtsezko izan zirela: egunero-egunero, irakurketari tarte hori eskaintzeko, haurra nintzela”.

Iratxe Retolaza: "Haurtzaroan zein gaztaroan komikiak irakurtzeko ohitura handia nuen, eta nire kasuan, batik bat haurtzaroan, liburu-formatuko lanak osorik irakurtzeko denbora pertsonal hori hartzen ikasteko funtsezkoak izan ziren"

Ibanek diosku bere kasuan ere eragin zutela komikiek: “nire kasuan oso lotuta daukat, eta gainera ez diot komikia kontsumitzeari utzi, nahiz eta liburuzale bihurtu; baina, esan bezala, ez zegoen hainbeste alternatibarik, kirola gustatzen ez bazitzaizun behintzat; gaur egun askoz ere alternatiba gehiago dago, ez dakit irakurzale egingo nintzen testuinguru garaikidean”. Baina ez dago hain ziur bere kasua estrapolagarria denik. “Ezagutzen dut jendea txikitan komikizalea zena oso, eta ez zuena inolako interesik garatu liburuekiko, eta are komikiak irakurtzeari utzi ziona gero. Gure alabek komikiekiko esposizio bera izan dute (nahiko handia), eta bat oso komikizalea bihurtu da eta bestea ez. Baina komikizalea ez denak liburu gehiago irakurtzen du komikizale denak baino.”

Alabaina, Iratxe Retolazak uste du kasu batzuetan gaur egungo testuinguruan komikiak lagun lezakeela literatura-irakurle berriak sortzen, hainbat arrazoirengatik: “Lehenik, komiki-liburuak edo albumak irakurtzeak balio du liburu-formatuan irakurtzen ohitzeko, gaur egun bestelako euskarriak eskura izanda, garrantzitsua da liburu-formatuarekin lotura afektibo eta efektibo hori sortzea. Bigarrenik, komikien narrazio-tekniketan trebatzea narrazio literarioetan trebatzeko urrats ona da (narratzaile-motak, ahots narratiboak…). Sarritan oso egitura narratibo garatuak eta konplexuak irudikatzen dira komikietan (denbora-jauziak, ikuspuntu-aldaketak, narrazio-maila ugari...), eta beraz, arkitektura narratiboetan trebatzeko bide ona dira. Hirugarrenik, komiki askotan testuartekotasunarekin egiten da jolas (beste komiki batzuei egiten zaie erreferentzia –testuala edo irudizkoa–, eta irakurketa-kate hori segitzea garrantzitsua da komikiaren mamira heltzeko); bestalde, beste diziplina batzuekin harremanetan garatu ohi dira komiki asko (izan zinemara eraman direlako, izan bideo-joko bihurtu direlako…), eta beraz, diziplinartekotasunean eta transmedialtasunean lehen urratsak emateko bide egokia dira. Azkenik, komikiaren tematikak eta motiboak askotan literatur erreferentziei, literatur tradizioei edo mito literarioei egiten diete erreferentzia, eta hortaz, izan bada lotura tematiko eta erreferentziazkoa literatur testu edo joera batzuekin.”

Iratxe Retolaza: "Lehen komikiak kioskoetan eskura zeuden, eta gurasoak prentsa erostera joaten zirenean (gaur egun ere galtzear den ohitura), haur edo gaztetxoei komiki-albuma edo aldizkaria erosten zitzaien"

Hori horrela izanik ere, haur eta gazteei zuzendutako komikiaren egoerak okerrera egin du hamarkada batzuetatik hona. 50etik 80rako hamarkadetan komikien helburu-publikoa haur eta gazteak ziren, komikiak nonahikoak eta erraz eskuratzekoak ziren, edozein kioskotan aurkitzen ziren, komiki-aldizkaria formatu ohikoa zen... 90eko hamarkadako komikien krisiaren ondotik, AEBtako superheroien komikiak publiko helduari zuzentzen joan dira gero eta gehiago, Espainiako komikiak ere nobela grafikoa deituriko formaturantz eboluzionatu du, komiki-aldizkariak desagertzen joan dira... Salmenta puntuei dagokionez, normalean hiri handietan soilik egoten diren komiki-dendetan eta liburu-denda handietan eros daitezke, haur eta gazteak joateko ohitura edo aukera handirik ez duten tokiak. Salbuespenak Frantzia (non haur, gazte zein helduentzako komiki asko egiten jarraitzen den eta oso eskuragarri dauden) eta manga japoniarra (haurrei zuzendutako komiki asko kaleratzen jarraitzen duena) lirateke.

Dena kontuan hartuta, komikien eragina adin txikikoetan askoz txikiagoa da egun “aldizkari merkeenak, astekariak edo hilabetekariak desagertu edo asko murriztu diren neurrian, hori baitzen gure sarbidea komikiaren mundura”, Ibanek konfirmatzen duenez. “Beste alternatiba batzuk daude, albumetan. Posible da, baina ez dago horren eskuragarri, gurasoen aldetiko lan gehiago eskatzen du”. Hala uste du Iratxek ere: “Egia da haur eta gazteen artean ez dela sumatzen komiki-zaletasun askorik; lehen komikiak kioskoetan eskura zeuden, eta gurasoak prentsa erostera joaten zirenean (gaur egun ere galtzear den ohitura), haur edo gaztetxoei komiki-albuma edo aldizkaria erosten zitzaien. Garai batean kultura horri lotuta ere bazegoen haur eta gazteen zaletasuna”.

Iratxe Retolaza: "Kontuan harturik eskaintza askotarikoa dela (tematikatan zein estetikatan), komikiak eskolan presentzia izateko baldintza hobeak daude gaur egun"

Argitaletxeek eta hezkuntza-erakundeek haur eta gazteen esparruan ipuin eta liburu ilustratuen aldeko apustua egiten dute gaur egun. Baina agian komikia ere gehiago bultzatu beharko litzateke, literaturzaletasuna bultzatzeko bide gisa? Iratxek uste du “kontuan harturik eskaintza askotarikoa dela (tematikatan zein estetikatan), komikiak eskolan presentzia izateko baldintza hobeak” daudela gaur egun. “Are gehiago komikia ere ikus-entzunezko kulturan trebatzeko formatua dela jakinda. Baina komikiek eskolara jauzi egiteko modu egituratuan, lehenik irakaskuntza-materialak edo irakaskuntza-gidak sortu behar dira, irakasleei ere komikiez jarduteko tresnak emateko”.

Euskarazko haur eta gazteentzako komikigintzari dagokionean, ezin da esan proportzionalki eta konparatiboki egoera hain txarrean gaudenik. Frantsesarekin konparatuta ia edonor ateratzen da galtzen, baina gaztelaniari begiratzen badiogu, hobeto gaudela esan daiteke, azken hamabost urteetan ezagutzen joan garen egitasmo berriei esker. Iratxe Retolazak azpimarratzen duenez, “haurrei zuzenduriko egitasmo gehienetan komikiak badu lekurik (esaterako, Irria aldizkaria)”. Sauré argitaletxeak euskaraz haurrentzako komiki ugari atera zituen iraun zuen urteetan. Ikastolen Elkarteak duela hamar urtetik hona ateratzen duen gaztetxoentzako Xabiroi aldizkariak (urtean lau zenbaki eta album bat ateratzen dituena) lan aipagarria egiten du. Eta duela bi urte Harriet argitaletxea sortu zen, haur eta gazteentzako esparruan asko argitaratzen ari dena.

Iban Zaldua: "Mainstream gehiago, pop kultura gehiago beharko genuke. Itzulpen gehiago beharko genituzke euskaraz, superheroien komikienak adibidez."

Iban Zalduak ohartarazi nahi du, hala ere, “gurean proportzioak kontsolamendua ekar” dezakeela. Eta bere ustez, “arazoa ez da proportzioa, zenbaki absolutuak baizik, eta hor gu ere oso gaizki gaude”. Kantitateaz harago, genero batzuen falta ere sumatzen du Ibanek: “nire irudikoz, [euskarazko komikiak] arty-egiak dira batzuetan, multzo bezala kontsideratuta. Mainstream gehiago, pop kultura gehiago beharko genuke. Itzulpen gehiago beharko genituzke euskaraz, superheroien komikienak adibidez. Baina Stephen King ez badago itzulita, nola egongo dira itzulita X-Taldearen ibilaldiak?”.

Kioskoenak eta beste kontu batzuk ez dute bueltarik izango, baina argitaletxeek adin-esparru horretarako komikien (berrien zein itzulpenen) aldeko apustua eginez gero, hezkuntza-erakundeek komikiak landu eta baliatuz gero eta erakunde publikoek horrelako ekimenak bultzatuz gero, agian lor liteke komikien bidez gure haur eta gazteak irakurzaleago egitea. Ea bada.