Gregorio Muro "Harriet": “Erretiroa hartuta ere, sortzaile izaten jarraitu nahi nuen”

(Noticias taldeko Ortzadar gehigarrian 2016/04/23an argitaratutako artikuluaren jatorrizko extended bertsioa)

Gregorio Muro Harriet (Hernani, 1954) komiki-gidoilaria izango da ziurrenik euskal komikigile emankor, arrakastatsu, saritu eta nazioartekoena. Eta hori asko esatea da, kontuan izanik hamarkada bat baino gutxi gehiago aritu zela horretan, 80ko hamarkada hain zuzen. Azken 20 urteak zinemagintzan eman ondoren, iaz ezustekoa eman zigun Harriet argitaletxea izeneko zigilu propio berria sortuz eta bertan Justin Hiriart bere lan klasikoa berrargitaratuz. Elkarrizketa egin diogu argitaletxe berriarekin dituen asmoen eta beti dituen beste kontu interesgarri ugarien berri izateko.

Euskal komikigile garrantzitsuenetakoa zaitugu, baina 80ko hamarkadan besterik ez zinen aritu komikigintzan...

Bai, 1980an hasi nintzen, gero 1982tik aurrera Frantzian ere argitaratzen hasi nintzen, eta 1993 edo 1994ra arte aritu nintzen.

Komikigile oso gisa hasi zinen, hau da, gidoigile eta marrazkilari lanak egiten zure komikietan.

Bai, Erein argitaletxearentzat komikiak idatzi eta marrazten hasi nintzen: Iker eta Ixone, Bizarzuri, Tom eta Wandy...

Baina gero soilik gidoilari izatera pasatu zinen. Zergatik?

Nire lagun Fructuosorentzat istorio laburren gidoiak egiten hasi nintzen Ipurbeltz aldizkariarentzat. Garai bertsuan Julen Lizundiak, Erein-eko zuzendariak, beste batzuentzako gidoiak egitea proposatu zidan: Redondo, Sestelo... Eta horrela hainbat lan egin nituen Erein-entzat ere. Orduan konturatu nintzen beste batzuentzako gidoiak egiten nituenean istorioak hazi egiten zirela, handitu, hobetu. Izan ere, nik marrazkigile moduan nire mugak nituen, eta gidoiak nire mugetara egokitzen nituen, hau da, ez nion nire buruari eskatzen ongi marrazten ez nekizkien gauzak marraztea. Beste batzuentzat egitean, aldiz, ez nuen horrelako kezkarik eta edozer gauza eskatzen nien, ni baino askoz dohatsuagoak baitziren marrazten.

Justin Hiriartekin hasi zenuen etapa berri bat, album luzeak egiten, album bat baino gehiagoko serieak, gai serioagoekin, eta Frantzian argitaratzen.

Justin Hiriart eta Jon eta Mirkarekin izan zen, biak bateratsu izan ziren. Ipurbeltz aldizkariarentzat istorio laburrak egiten ari ginela, 1981ean Bartzelonako Komiki Azokaren lehen edizioa egin zen, eta hara joan ginen Fructuoso eta biok beste hizkuntza eta merkatu batzuetan argitaratzen saiatzera, komikiaz bizi ahal izateko. Han jabetu ginen oraindik ez geneukala nahikoa kalitaterik jauzi hori emateko. Gainera, ikusi genuen komiki franko-belgikarrak normalean beste formatu bat zuela, 46 orriko albuma. Eta bi erronka horiei heltzea erabaki genuen hantxe bertan. Fructuosori Jon eta Mirka egitea proposatu nion, baina berak ez zuen zientzia-fikziorik egin nahi, nahiago zituen itsasontzien eta horrelakoen istorioak. Nik banuen asmoa balea-arrantzaleen inguruko zerbait egitea, nahiz eta nire hasierako asmoa ez zen album formatuan egitea. Eta hala proposatu nien Justin Hiriart egitea Fructuosori eta Jon eta Mirka Redondori, eta biak aldi berean garatu ziren. Hurrengo urtean Angulemako Azokara eraman genituen bi proiektu horiek. Bartzelonan ezagutu genuen Jacques Glénat-i (Glénat argitaletxekoa) erakutsi genizkion, gustatu zitzaizkion eta baiezkoa eman zigun. Horrek atea ireki zigun, eta hala muturra sartu genuen Frantziako merkatuan. Justin Hiriaten bost album atera genituen eta Jon eta Mirkaren bi.

Geroxeago Sorgin seinalea atera zenuen Redondorekin.

Ikusi genuen orduan oso bogan zegoela komiki historikoa. Nik atsegin nuen, eta Justin Hiriarten esperientzia banuen. Hala, Habeko Mik aldizkariarentzat Sorgin seinalea egiteari ekin genion, gogoa Frantzian ere jarrita. Oso serio hartu nuen, eboluzioan pauso bat gehiago ematea zen. Justin Hiriart abentura hutsa zen, hau serioagoa sen, beste osagai batzuk ere zituen: gai sozialak, feministak... Ongi atera zen eta Dargaud argitaletxeak atera zuen Frantzian, bost album guztira. Guretzat garrantzitsua izan zen, bi argitaletxe frantziar handirekin argitaratzen ari baikinen. Horrek segurtasuna ematen dizu, egonkortasuna: batek lanen bat nahi ez badu, bestea hor duzu.

"Nire burua irudi-narratzailetzat daukat"

Eta geroago beste asko etorri ziren: Simon Besaluze, Eguzkiaren izerdia...

Habeko Mikerako beste marrazkigile batzuekin ere hasi nintzen lanean. Jose Manuel Mata-rekin Hermes egin nuen, ez zena Frantzian argitaratzera iritsi -tentatuta egon baziren ere-. Hala, abentura historikoaren bidetik jarraituta Eguzkiaren izerdia egin genuen eta Frantzian ateratzea lortu genuen, bost album guztira. Eta Luis Astrain-ekin Simon Besaluze egin nuen, hiru album, Frantzian ere atera zirenak.

Denek salmenta onak izan zituzten.

Bai, hala da. Sorgin seinalea oso arrakastatsua izan zen, best seller bat. Lehenengo albumaren 70.000 ale inguru saldu genituen. Baina beste serieak ere asko saldu ziren, album bat ere ez zen 20.000 aleetatik behera ibili. Eta oraindik ere, komikiei puntuazioa esleitzen zaien webguneetan, gure lanek izartxo asko dituzte!

Sariak ere irabazi zenituzten.

Bai, sari batzuk eskuratu genituen. Justin Hiriart Angulemako Sari Nagusirako izendatuta egon zen. Sorgin seinaleak Lucca-ko Jaialdiko saria eta Frantziako liburu saltzaileen saria eraman zituen. Eguzkiaren izerdiak Sierre-ko Jaialdiko Alpeetako Sari Nagusia -Hugo Pratt-ek eskura eman ziguna, berak irabazi baitzuen aurreko urtean- eta Hyères-eko Jaialdiko saria irabazi zituen.

Lan hauek guztiak lehenago euskaraz ikusteko zortea izan genuen, ezta?

Bai, lehenbizi Habeko Miken eta Erein argitaletxean ateratzen ziren euskaraz. Beno, bukaerako batzuk lehenago atera ziren Frantzian, hemengo argitaratze erritmoa motelagoa zelako eta Frantzian hasitako sail bakoitzeko urtero album bat atera behar genuelako.

Eta bapatean, Frantzian arrakastaren gailurrean zinenean -Charlier berria esaten zizuten-, komikia egiteari utzi zenion. Nolatan?

Beno, ez zen hain bapatekoa izan, urte eta erdi edo bi urte iraun zuen prozesu bat izan zen. Hainbat faktore elkartu ziren. Batetik, zinemaren munduan sartzea eskaini zidaten, beti atsegin izan nuena. Horretan hasi nintzen eta ez nuen denbora askorik komikiarentzat. Bestetik, nire marrazkigileak ere komikigintza uzten joan ziren: Fructuoso Televisión Españolan hasi zen eta Justin Hiriart bertan behera utzi behar izan genuen zegoenetan; Matak ere utzi nahi zuela esan zidan ez zegoelako gustura argitaletxearekin, eta sei album izan behar zuen serieari bostgarrenean eman genion amaiera; eta Astrain komikigintzan hasi zen irakasle gisa lanik ez zuen garai batean, baina berriz ere irakaskuntzara bueltatzeko aukera izan zuen eta ezin izan zuen komikiak egiten jarraitu. Redondorekin bakarrik gelditu nintzen, eta hor ere beste gauza bat gertatu zitzaigun. Gure editore frantziarrek guk Barbarrojaren gaztaroari buruzko serie bat egitea nahi zuten, eta hori egitera behartzeko jokaldi zikin bat egin ziguten: Sorgin seinalea amaitutzat eman zuten eta azken lana ez ziguten ordaindu. Ni asko haserretu nintzen, aurre egin nien, abokatuekin mehatxatu nituen ordain ziezadaten... eta markatuta gelditu nintzen. Beraz, utzi egin behar izan nuen. Redondo guzti horretatik kanpo utzi nuen, bera ez erretzeko, eta berak jarraitu ahal izan zuen beste gidoilari batekin Barbarrojaren gaztaroari buruzko seriearekin, bost album izan zirenak.

Irudia: Redondo / Marko

Baina pentsatzen dut ez zenuela zaila izango beste marrazkigile eta argitaletxe batzuk lortzea, nahi izan bazenu...

Saiatu nintzen, baina ez da hain erraza. Frantziar merkatuan sartzeko langa argi bat dago, eta lan asko daude hurbil baina ez dira iristen. Eta, esan bezala, zinemakoa atera zitzaidanez... Hiru serie prestatu nituen, marrazki batzuekin eta guzti, ez zirenak ateratzera iritsi. Bat Lepantoko gaiaren ingurukoa zen, galerak, Mediterraneoa... Itsasoa asko atsegin nuen. Beste bat Matarekin prestatu nuen Glénat-entzat -horren kontura haserretu zen Mata argitaletxearekin-. Fantasiazko thriller bat zen, Mandragora izenburukoa. Pertsonaietako bat medium bat zen, Mandy, Mandragora ezizenekoa, eta FBIko agente bat, guztiz eszeptikoa, berarekin joan behar zena kasu parapsikologikoak konpontzera. Gaiak antz handia du The X Files seriearekin, ezta? Harrigarria da, bai, baina hau seriea baino 3 urte lehenago izan zen! Eta Astrainekin beste bat prest neukan, thriller politiko bat, Berlingo harresiaren erorketaren ingurukoa, KGBko agente-ohiak...

Eta bi hamarkada osoz egon zara zinema egiten, lehenbizi animazioan eta gero irudi errealean, film luze zein laburretan, gidoilari, zuzendari eta produktore gisa...

Beno, batez ere animazioan aritu naiz. Badut film luze bat, erdi animazio erdi irudi erreala dena (El rey de la granja), eta hainbat film labur, batzuk animaziozkoak eta batzuk irudi errealekoak.

Ezberdina izango da komikia eta zinema egitea.

Komikia eta zinema ez dira hain ezberdinak ere, istorio eta irudiekin lan egiten da bietan. Nire burua irudi-narratzailetzat daukat. Ez dut nire burua idazle edo literatotzat, inondik ere. Niretzat irudia da garrantzitsuena. Ez dut elkarrizketa gehiegirik sartzen, nahi dudana da irudiek eta ekintzek kontatzea istorioa. Hitzak balio du irudiekin ezin diren gauza batzuk kontatzeko, ironia... Baina batez ere gauzak irudiekin kontatzea atsegin dut. Horregatik komikia eta zinema dira nire medioak.

Bai, komikia zinemaren arreba pobrea omen da.

Hala izango da behar diren baliabideei dagokienez, baina emaitzetan eta anbizioetan ez dut uste komikia medio pobreagoa denik. Komiki bat ikusten duzu, marrazki zoragarriekin, eta ez dugu ikusten zenbat lan dagoen atzean, dokumentatzea, marraztea... Lan ikaragarria eskatzen du. Baina pertsona bakar batena, hori bai. Niretzat adibidez, orain komikira itzultzen naizela, liberazio bat da. Zinemarako edo telebistarako gidoi bat egin behar duzunean, aurrekontuaren aldetiko mugak hain dira handiak, non eskuak lotuta dituzun. Marrazteko den gidoi bat egin behar duzunean, edozer gauza sar dezakezu, XIX. mendeko akorazatuak edo nahi duzuna. Hala ere, gaur egun, efektu digitalak gero eta merkeagoak bihurtzen ari direnez, zinean ere askoz gauza gehiago egin daitezke. Adibidez, lehen espainiar filmetan ez zen inoiz aireko planorik ikusten, eta orain, dronak daudenetik, aireko planoz beteta daude! Baina hala ere, dena aurrekontuaren menpekoa da zineman. Komikian, aldiz, dena talentuaren menpe dago soilik, gidoilari on bat eta marrazkilari on bat nahikoa dira. Eta horregatik da zoragarria.

Orain komikiaren mundura itzultzen zara, zure argitaletxe propioarekin, Harriet argitaletxea, eta zure lan ikonoetako bat berrargitaratu duzu, Justin Hiriart, gaztelaniaz.

Hori ere kasualitate askoren ondorio izan da. Duela lauzpabost urte komikira bueltatzea pentsatu nuen. Daukadan adinagatik, aurreikusten nuen laster iritsiko zitzaidala erretiroa hartzeko unea eta ez nuen ezer egin gabe geratu nahi, gauza sortzaileak egiten jarraitu nahi nuen. Baina zineman gauza sortzaileak egitea, film laburrak ere, oso zaila da. Ikusentzunezkoen munduan gero eta baliabide ekonomiko gutxiago dago, gero eta konplikatuagoa da... Gehiegi erretiroan egiteko. Eta gainera inoiz ez nintzen izan hain zoriontsua, inoiz ez nuen hainbeste gozatu lan sortzaileaz, komikia egiten nuenean bezainbat. Lana etxean egiten nuen, marrazkigilearekin egoten nintzen, biok bizi genuen gogo handiz, marrazkigilearen feedback-a oso polita eta sortzailea da, marrazkigileari bururatzen zaizkion gauzekin gidoia aldatzen joaten da... Hurbileko pertsona batekin egiten den prozesu sortzaile bat da. Ikusentzunezkoen munduan, pertsona asko ari dira lanean proiektu batean, denek dute norbere iritzia... Beraz, komikira itzultzea erabaki nuen, Frantziako merkatuan berriz gauzak argitaratzen saiatzea, horretaz bizitzearen behar hori gabe, egite eta gozatze hutsagatik. Eta saiakera batzuk egin nituen, hainbat marrazkigilerekin. Eta horretan ari nintzela, jakin nuen Eguzkiaren izerdia Frantzian berriz argitaratuko zutela edizio oso batean. Pena eman zidan tamaina txikian atera zutela ikusteak. Orduan, Bartzelonako Azokan Ponent Mon argitaletxeko editorea ezagutu nuen, proposatu nion hori gaztelaniaz ateratzea, egin zuen eta oso ongi funtzionatu zuen. Aspaldiko partez, Getxoko Azokan izan nintzen aleak sinatzen, eta berriz aurkitu nintzen publikoarekin, publiko berria baina baita lehengoa ere, 80ko hamarkadakoa, garai hartako komikiez ongi gogoratzen zena. Hala, erabaki nuen, komiki berriak egiteaz gain, lehengo nire komiki guztiak berriz argitaratzen saiatzea. Fructuosorekin hitz egin nuen Ponent Mon-ek Justin Hiriart berrargitaratzearen inguruan, baina Fructuosok ez zuen ezer jakin nahi inongo argitaletxerekin, lehengo garaietatik haserre zegoen jasotako tratuagatik. Eta nik egitea proposatu zidan. Crowdfunding bidez egin nuen hasieran, baina denek esaten zidaten familiakoek eta lagunek hasi behar zutela dirua jartzen besteak animatzeko. Eta nire ustez ezin du horrela funtzionatu, ezin duzu taberna bat ireki zure lagunak soilik etorriko direla pentsatuta. Pentsatu nuen filmak egin banituen, liburu edo komiki bat egitea ez zela hori bezain zaila izango eta gai izango nintzela egiteko. Prozesua zein zen aztertu nuen, ikusi nuen ez zela oso zaila, eta argitaletxea sortu nuen. Justin Hiriart euskaraz Erein-ek atera du (beraiek argitaratu zuten 80ko hamarkadan eta konpromisoa nuen beraiekin) eta nik gaztelaniaz, elkarrekin prestatu eta inprimatu genuen, eta bidean asko ikasi dut. Eta merkatuan oso ongi funtzionatu du eta funtzionatzen ari da.

"Inoiz ez nintzen izan hain zoriontsua, inoiz ez nuen hainbeste gozatu lan sortzaileaz, komikia egiten nuenean bezainbat"

Zein asmo dituzu argitaletxe berriarekin, zenbat komiki argitaratzeko asmoa?

Familiako enpresa txiki bat egitea da nire asmoa. Nik prozesua ezagutzen dut, argitaletxea martxan jarri nahi dut gero erretiroa hartu eta semeek jarraitzeko. Baina pixkanaka egin behar dut. Aurten lau komiki atera nahi ditut eta hurrengo urtean zortzi edo hamar inguru, eta poliki-poliki familiako enpresa txiki bat muntatu.

Eta esan duzunez, 80ko hamarkadako zure beste lanak argitaratzeko asmoa duzu.

Bai, frantziar argitaletxeei horien eskubideak erosten ari natzaie euskaraz eta gaztelaniaz argitaratzeko. Nire asmoa urtero azaroan horietako bat ateratzea da, Justin Hiriartekin bezala. Aurten Jon eta Mirkaren bi albumen edizio osoa izango da. Nire ustez, Daniel Redondoren lanik onenetakoa da, bisualki ikaragarria da. Orain ari naiz prestatzen. Jatorrizko marrazkiak Redondok suitzar bati saldu zizkion, eskaneatuta bidal diezazkidan lortu dut. Eta hurrengo urtean Sorgin seinalea aterako dut, eskubideak erosi ditut jada. Gainera, nik hemen berrargitaratutako nire lanak Frantzian ere berrargitara daitezen saiatu nahi dut. Momentuz, Justin Hiriart eta Sorgin seinalearekin lortu dut, eta Jon eta Mirkarena ere bide onean doa.

Zuk komiki berriak egin eta argitaratzeko asmoa duzula esan duzu. Zein proiektu dituzu esku artean?

Hiru bat baditut esku artean, eta sei-edo epe luzeagoan. Horietako bat sari asko jaso zituen Zeinek gehiago iraun nire film laburraren komikirako egokitzapen luzatua da. Baina kontua da lehenago Frantziako merkatuan kolokatzea lortu behar dudala. Gidoilari jubilatu gisa, ni arriskatu naiteke, nire lana ez baita hain handia marrazkigilearenarekin konparatuta. Baina marrazkigileak ia urte bat eman behar du komikia egiten, eta nik editore gisa ezin diot urtebeteko lana ordaindu ezta gaztelania eta euskarazko salmentak batuta ere. Horretarako modu bakarra Frantziako argitaletxe batek eskubideak erostea da.

Hurrengo aterako duzuna zer da?

Argitaletxearekin dudan asmoetako bat frantziar argitaletxeekin euskal egileek ateratako ahalik eta lan gehien publikatzea da, ez nireak bakarrik. Momentuz, Markoren bi albumen eskubideak erosi ditut, Voyage en Inde eta Voyage en Chine. Ireki nahi dudan lerroetako batekin bat datoz, haurrentzako umorearena. Bidai-gida antzekoak dira. Maiatzaren amaieran aterako ditut, Zapart! jaialdirako, euskaraz eta gaztelaniaz. Guillermo Gonzalezen Le Chevalier à la Licorne, Juan Luis Landaren Arthus Trivium eta Iñaki Holgado eta Markoren Verdun erosten saiatu naiz baina ez ditut lortu.

Eta geroagorako asmoak?

Aurten aterako dudan hurrengoa S.O.S. Lusitaniaren hiru albumen edizio osoa izango da, Cothias gidoilari ezagunarena, Frantziako bestelako komiki interesgarriak ere argitaratzeko asmoa baitut. Eta azaroan, esan bezala, Jon eta Mirka.

Argazkia: Ortzadar

Argitaratzaile moduan, zer behar ikusten dituzu komikigintzan?

Nire ustez, ikusentzunezkoen munduan dirulaguntza asko dauden moduan, dirulaguntzak egon beharko lukete komikien sorkuntzarako ere, marrazkigileak komikia egin bitartean bizi ahal izateko. Frantzian eta Belgikan ematen dira (28.000 eta 25.000 euro hurrenez hurren), horrekin marrazkigileak komikia egiten du eta gero nahi duenari saldu ahal dio. Horrelako dirulaguntza batekin ez genuke hemen komikiak egiteko eskubideak Frantzian saltzea lortu beharrik izango. Gaur egun, hori gertatzen denean, frantsesek argitaratzeko eskubideak lortzen dituzte hizkuntza guztietarako, formatu digitalerako ere eta betirako, eta gero euskaraz ateratzeko ere haien baimena behar da eta haiei ordaindu behar zaie. Hemen egile zoragarriak ditugu, adibidez Juan Luis Landa, Frantzian (eta, beraz, Europan) salmenten lehenengo postuan izan dena Arthus Trivium lanarekin. Baina Frantzian argitaratu izanagatik, orain ezin dut nik euskaraz atera. Esan dudanaren moduko dirulaguntza batekin horrelako lanak hemen argitaratu ahal izango genituzke eta hemen kudeatuko genituzke argitaratze eskubideak, Frantziako edo beste edozein herritako argitaletxeei hizkuntza horietan argitaratzeko eskubideak salduz, ez guztientzakoak. Ikusentzunezkoentzako, film laburretarako-eta, dirulaguntza asko ematen dira, eta horietako zati batekin komiki asko lagundu ahal izango lirateke. Eta komiki horien eragina edo oihartzuna film labur askorena baino askoz handiagoa izan daiteke, orain laguntzarik gabe (baina eskubide denak Frantziar argitaletxeei ematearen kostuarekin) hemen egin diren komiki askorena izaten ari den bezala.

Pertsona egokia zara kontatzeko zein ezberdintasun ikusten dituzun komikiaren munduan 80ko hamarkadako urrezko aroaren eta gaur egun bizi omen dugun 90eko hamarkadaren hondamendiaren ondoko loraldi berri honen artean.

Orain askoz diru gutxiago dago. Orduan aisiarako etxe barruko aukerak zinema, telebista (eta kate pare batekin soilik), literatura, komikia eta ezer gutxi gehiago besterik ez ziren (lehen Spectrum ordenagailuak agertzen ari ziren). 90eko hamarkadan bideojokoen leherketa eman zen (komikiaren erorketa ekarri zuena), eta orain Internet, mugikorrak eta abar ere daude. Aisiarako denbora eta, beraz, dirua gauza askoz gehiagoren artean banatzen da orain, eta gainera krisian gaude... Hala ere, komikia denbora honetan guztian mantendu da eta orain ongi samar dago gozamena delako. Orain ikusten ditut erosle helduak, nostalgikoak, komikiak desira-objektu gisa dituztenak ia (horregatik saltzen dira horren ongi edizio osoak), eta irakurle berriak, gazteagoak, orain deskubritzen ari direnak. Interneteko komikien pirateriak honetan lagundu duela iruditzen zait, askok horrela ezagutu dute komikia eta zaletu dira eta pirateatzeaz gain gero erosi ere egin dute. Nobela grafikoaren asuntoak, komiki serioagoak egiteak, jende gehiagorengana ireki du.

Baina aldi berean, orain apenas egiten den haurrentzako komikirik, ez da harrobia lantzen...

Europan, Frantzian izan ezik, ez da lantzen harrobi hori. Eta komiki amerikarrean ere ez jada. Superheroien komikiak Watchmen eta Zaldun ilunaz geroztik helduentzat egiten dira (edo helduentzat egin nahi dituzte, tonu ilun eta biolentoa emanez, nahiz eta niri fantasiosoegiak eta heldugabeak iruditzen zaizkidan, zentzu gutxiesgarrian). Baina mangan bai lantzen dute harrobia, eta hemengo haurrak horren bidez zaletzen ari dira. Baina aukera gehiago egon behar dira. Manga oso ongi dago, baina ez dago komiki europarrik haurrentzat hemen. Nik badut asmoa haurrentzako komikiak egiteko, batez ere euskaraz. Agian okertu egingo naiz, agian egungo haurrek ez dute komikirik irakurri nahi, baina saiatzeko asmoa dut. Frantzian atera den haurrentzako komiki eder baten eskubideak lortzen saiatzen ari naiz hurrengo urtean ateratzeko. Eta Jon eta Mirka ere haur eta gaztetxoentzako da, eta Justin Hiriart ere bai. Getxon sinatzen egon nintzenean, irakurle heldu asko aurkitu nituen txikitan Justin Hiriart gozatu zutenak eta orain beren seme-alabentzat erosten zutenak. Eta nire Iker eta Ixone ere berreskuratu nahi dut, oso oinarrizkoa zen eta oso haurrentzakoa, baina polita zen.

Eta harrobia landu gabe, komikiak izango du etorkizunik heldu nostalgikoak ez gaudenean? Txikitan komikirik ezagutu ez dutenak zaletuko dira heldutan?

Nik uste dut komikiak beti jarraituko duela funtzionatzen, agian beste modu batera, baina jarraituko du. Orain argi dago komiki digitala dela etorkizuna. AEBtan jadanik komiki amerikarren salmenten % 40 formatu digitalean egiten da. Baina hori da hango argitaletxeek katalogoak digitalizatu eta eskuragai jarri dituztelako. Nire ustez, komikiak osagai narratibo oso garrantzitsu eta interesgarri bat dauka: irudi oso ederrak eskaintzen ditu, baina irudi baten eta hurrengoaren artean, bideoan ez bezala, elipsi bat dago, gure burmuinak osatu behar duena, eta parte hartzaile bihurrarazten gaituena. Komikia irakurtzean horretan zentratuta zaude, atentzio berezia eskatzen dizu, eta engantxatu egiten du. Horregatik uste dut, paperean izan edo digitalean izan, komikiak etorkizuna duela.