Markos Zapiain

"Munduko atlas fisikoak eta ametsak interpretatzeko eskuliburuak. Mikrobioei edo galaxiei buruzko saiaera monografikoak. Jeneral baten autobiografia bat desertore baten gogoeten ondoan. Eleberri postapokaliptikoak eta, haien ondoan, esperantzek gainezka egiten duten utopiak. Amnesia-dosia duten memoriak eta egiazko gertaeretan oinarritutako zientzia fikzioa. Oroitzapen nostalgikoa eta beldurrezko kontakizuna, biak ala biak urte bereko egun berean girotuak. Munduan batera eta bestera dabilen idazle baten oharren ondoan, preso baten egunkari klandestinoa. Hirugarren adinean izandako lehenbiziko amodioari buruzko kronika bat laugarren dimentsioko agente bikoitz baten fantasiarekin batera. Tinta oraindik ere fresko duen nobedade bat eta, haren ondoan, hogeita bost mende bete berri dituen obra bat." 

Irene Vallejo, Irakurketaren aldeko manifestua, Pamiela, 52. or., Fernando Reyren itzulpena

Euskararen txikitasuna darabil Sapirrek kontraste gisa, indoeuroperaren edo indo-txineraren hizkuntza-familien zabalkunde izugarria nabarmentzeko. Hondar gisa ikusten du gaur egungo euskara. Zabal zegoen hedaturik behinola, baina urrituz joan da, eta ezin murritzagoa da gaur egun bizirik den lurraldea.[1] Margit eta Antonio Alatorre gaztelaniazko itzultzaileek ezin izan diote Sapirren testuari ekarpen propioa egiteko tentazioari eutsi, eta “desagertzeko bidean dago” erantsi dute gogo biziz, “está en vías de desaparición”.[2] Bai astunak, indoeuropar etorri-berri puta hauek. 

(Emendio horren harira Antonio Alatorreren testuak bilatu ditut eta, jakina, etengabe aldarrikatu zuen Mexikoko hizkuntza nazional bakarra espainola dela, eta arras kaltegarria dela hizkuntza indigenak biziberritzeko ahalegina, are iraunaraztekoa. Hizkuntza natiboen hiztunak mespretxatzen zituen. Esan zuenez, "El español ha sido, es y seguirá siendo la lengua nacional de México. Lo demás es utopía, peligrosa utopía".)

Barandiaranek uste zuen cro-magnonaren bertako eboluzioak ekarri zuela euskalduna. Aztarnategiak ikertzen zituen Barandiaranek. Garai hartan ez zuten DNAren berri. Ez zituzten gaur egun Iñigo Olalde batek genoma zaharrak berreraiki eta aztertzeko dituen baliabideak. Hala ere, Gaskaren hipotesiak, alegia, euskara ez datorkigula ez estepa pontikotik ez Anatoliatik, baizik eta mendebaldeko ehiztari-biltzaileengandik, berriz ere hurbilduko liguke Barandiaranen susmoa, nahiz eta, aldi berean, genetikak, arkeologiak eta hizkuntzalaritzak erakusten dizkiguten datu berriek —nahasketez eta mugimenduz josiak—  ikuspuntu errealistagoa eta osoagoa ematen diguten. "Barandiaran gehi beste gauza asko" litzateke ikuspuntu berri hori, "baina Barandiaran barne". Ederki eman zuen eskura izan zuen geruzaren berri.

Kontuan hartuta ezusteko harrigarriagoak ematen dizkigula aspaldion iraganak etorkizunak baino, eta zein azkar doazen hizkuntzalaritzaren, genetikaren eta arkeologiaren aurkikuntzak, pentsa liteke hamar urte barru Barandiaranena guri bezain mugatua eta partziala irudituko zaiola afizionatuari orain arte desestaliriko geruza-multzoa.   

Gaur egungo euskaldunok Iberiar Penintsulako antzinako hizkuntza bat erabilitzen genuke, kalkolitoaren erdialdean amengandik jasoa. Trifiniumen idazten duen Gaska genetistak dioenez, paleolitoan egon liteke hizkuntza horren jatorria. Mendebaldeko ehiztari-biltzaileengandik jasoko genuen, agian. Mendebaldeko ehiztari-biltzaileen marka genetikoak portzentaje altuei eutsi die Iberiar Penintsulan gaur egun arte. Euskaldunon artean, esan bezala, % 17 inguru.

Bestalde, ez da ezinezkoa euskararen jatorria Anatolian izatea, eta K.a. 6.000 inguruan hango nekazariek ekarri izana, Orkeikelaur bezalako hizkuntzalariek hipotesiari oinarri sendorik aurkitzen ez badiote ere.  

Gaskaren esanetan, paleolitoko ehiztari-biltzaileengandik etorri zein Anatoliatik, Europa osoko hizkuntza komuna zatekeen behinola, Europako markatzaile genetikoak oso antzekoak baitira eskualde guztietan.

Paleolitoan izanez gero jatorria, milaka eta milaka urte leramazke euskarak Europan, nahiz eta Euskal Herrian baino ez dagoen gaur egun bizirik. Hizkuntzalari asko datoz bat Gaska genetistaren ikuspuntu horrekin: besteak beste, Edward Sapir.

Izan ditugu aldeztu dutenak ez indoeuropera baizik eta euskara bera ekarri zuela orain dela 4.500 urteko estepa pontikoko migrazioak, baina hipotesi horrek urruti du gaur egun kontsentsu akademikoa. Adostasun handiagoa bildu du beste hipotesi honek: Anatoliatik eta Mesopotamiatik heldu zen euskara, orain dela 6.000 urte inguru, Neolitoko bizimodu nekazariarekin batera. Migrazio horri zor diogu, hasieran esan bezala, gure genomaren % 55. Horregatik sentitzen gara etxean bezala Istanbulen eta Benidormen.

Arazoa: “Orkeikelaur” ezizeneko hizkuntzalari jakintsu bezain fidagarriakTrifinium  foroan idatzi duenez, iberiera edo euskara eta sumerrera alderatzeak ez du emaitza esanguratsurik ekarri. Ezaugarri komunak dauzkaten arren —adibidez, ergatibitatea—, kointzidentzia tipologiko hutsak dira, ez genetikoak.

Orkeikelaurren esanetan, Anatolia eta Mesopotamiako hizkuntzen hiztegietan bilatzen duenak kointzidentzia deigarriren bat aurkituko du iberierarekin edo euskararekin, baina kasualitateari zor izaten zaio. Hizkuntzalaritza historiko-konparatiboaren metodoak hor aplikatzeak ez du zentzurik; gaur egun ez, behintzat.

Estepa pontikotik zabaldu zela indoeuropera lau haizetara aldarrikatu zuen Marija Gimbutas lituaniar arkeologo eta hizkuntzalariak. Bat datoz Harvard Unibertsitateko eta Max Planck aleman Institutuko berezilariak.

Pontikoko artzain haiek ekarri zuten Iberiar Penintsulara indoeuropera, eta zeltiberiera bilakatu zen penintsulan. Jürgen Untermann hizkuntzalari alemanak mapa ospetsu bat sortu zuen, “ili/ilti” iberiarra eta “briga”  zeltiberiarra nagusi diren eskualdeak bereiziz: geneek ez ezik, ederki laguntzen baitu toponimiak ere indoeuroparrak aurreindoeuroparrei non nagusitu zitzaizkien ikusteko orduan.

Gizonak etorri ziren Errusiako estepetatik. K.a. 2500 inguruan heltzen hasi eta berehala desagertu ziren bertan zeuden leinu maskulinoak. Orduz geroztik, Iberiar Penintsula osoan, kutxatila-zelaien kultura ekarri zuten gizonen leinua baino ez da gelditzen, nola zeltiberiarren artean, hala iberiarren eta euskaldunen artean.

Iñigo Olalde genetista handiak Edu Lartzangureni Berrian argitu zion ezen

«ez da bertako gizonezkoak galdu zirela, baizik eta haien leinuak. Esaterako: nire birraitonak lau birbiloba izan baditu, eduki ditu ondorengoak; baina ondorengo horiek bere alabaren aldetik badatoz bakarrik, semeak ez zuelako haurrik izan, orduan, gizonezkoen aldeko ildoa edo leinua galdu da».

Zer gertatu zen? Genozidio gisako baten hipotesia ezin da erabat baztertu (estepako gizonek hemengo emakumeen jabetza esklusiboa lortzeko  gizonak akabatu izana), baina ez dago balizko bortxakeria haren inongo aztarnarik.

Badira bestelako hipotesiak ere. Olalde: «Kanpoko klan horiek maila sozial askoz altuagoa izango zuten, eta haien semeek jasoko zuten gero haien aberastasuna eta estatusa». 400 eta 500 urtez, belaunaldiz belaunaldi, askoz ondorengo gehiago izango zituzten bertakoek baino, eta, azkenean, hemengo leinuak galdu egin ziren. Gainera, nabarmen zen indartsuagoa eta aurreratuagoa indoeuroparrek zekarten kultura.

Edozein gisaz, Iberiar Penintsulako herri batzuek aurretik zerabiltzaten hizkuntzei eutsi zieten. Horien artean, iberiarrak eta euskaldunak. Nondik nora?  

Azalpen posible bat: amek transmititu zieten hizkuntza umeei, ez aitek. Penintsulako amek seme-alabei beren hizkuntza indigenan mintzatzeari eutsi zioten, eta halaxe jarraitu zuten. Nahasketaren osteko lehen belaunaldietan, gizarte elebidunetan haziko ziren haurrak: indoeuroparra izango zen aitaren hizkuntza; eta amarena, berriz, ez-indoeuroparra: euskara edo iberiera.

Dena den, elebitasun-prozesu horrek ez zuen emaitza uniformerik eman Iberiar Penintsula osoan. Horren arrazoiak izan zitezkeen demografikoak, kulturalak, merkataritzari lotuak, etab. Kontua da eskualde batzuetan indoeuropar hizkuntzak gailendu zirela eta beste batzuetan ez-indoeuroparrak. Euskaldunek euskarari eutsi zioten. Iberieraren azkeneko aztarna epigrafikoak, ostera, K.o. lehen mendekoak dira. Erromatarren latinak desagerrarazi zuen.

Hainbat geruza pilatzen edo artikulatzen da euskaran: ur, lur, su, zur, hur, hotz, har, haitz, hits, min, ni, hi, buru, odol, eder, adar, zezen, gogor, esku esaten hasi zirenek ipini zituzten azpiko geruzak, indoeuroparrak etorri baino lehen ziur aski; goragoko geruzak dira ardi, alaba, zeru, oilo, maiz, gurutze, alkate; are berriagoak datsegit eta konputagarri...

Era berean, hainbat garaitako osagaiek eratzen dute gaur egungo euskaldunaren genoma. Genoma zaharren azterketari esker jakin dugu hiru direla euskaldunon osagai genetiko nagusiak: % 17, mendebaldeko ehiztari-biltzaileengandik datorkigu (WHG idazten dute genetistek, Western hunter-gatherer); % 55, orain dela  6000 urte inguru, Neolitoan, Anatoliatik eta Mesopotamiatik etorritako nekazariengandik; azkenik, % 28, orain dela 4500 urte Volga inguruko estepa pontikoetatik helduriko artzainena da. Trifinium webgunean idazten duen Gaska genetistari zor dizkiot datu horiek.

Norberaren arazo partikularrei barik borroka politikoari dagokionetako bat egin zait deigarriena ikasleek sortutako formulen artean. Mugimendu Sozialistaren baitako Itaiaren eta Ezker Abertzale klasikoaren Bilgune Feministaren arteko xextren testuinguruan kokatu beharra dago (bestela esanda, GKS versus Ernai). Nahiko nabarmenak izaten dira ikastetxeetan. Gurean, adibidez, greba berdina maiatzaren 24rako deitu zuen Itaiak eta maiatzaren 29rako Bilgune Feministak. (Ikasle gehienak bietara apuntatu ziren, noski.)

Horrelaxe akuilatu du ikasle batek bere burua:  

“Efektiboa izaten ari naiz feminismoaren aldeko nire borrokan, efektiboak izaten ari gara feminismoaren aldeko gure borrokan. Berehala jartzen ditugu konponbidean gure arteko gatazkak.”

Eskuliburuari buruzko serie hau amaitzeko, ikasleek sortutako formula batzuk kopiatuko ditut. Pertsonalak diruditenak aukeratu ditut, ez dituztenak dogma helenistikoak, Spinozarenak edo Mr. Wonderfulenak errepikatzen. Aitzitik, ikasleak berak asmatu ditu, itxuraz bederen:

 -Distortsiorik gabe eta den bezala ikusten dut nire gorputza eta nire itxura. Goitik behera onartzen dut. Gero eta gutxiagotan oroitzen naiz nire gorputzaz eta nire itxuraz
 
-Gustura jan eta edaten dut, modu osasuntsuan. Gozatu egiten dut jaten eta edaten

-Nahi dudana jan eta, hala ere, ez naiz errudun sentitzen 

-Gero eta gutxiago sufritzen dut Athleticen porrotekin 

-Ikastean erabat kontzentratzen naiz. Ez naiz tentazioan eta dispertsioan jausten. Etekin aparta ateratzen diot ikastaldi bakoitzari
 
-Azterketetan buruan daukadan guztia eta gehiago ematen dut. Ganoraz ikasi ondoren, azterketa bikainak egiten ditut
 
-Maitemintzean ez zaizu pertzepzioa distortsionatzen, objektiboki ikusten duzu maitea
 
-Maitasunak ez zaitu kateatzen; aitzitik, libreago egiten zaitu, askatasuna indartzen dizu
 
-Bihar ez dituzu gaurko hanka-sartzeak errepikatuko; eskarmentua kontuan hartu eta gero eta gutxiagotan sartzen duzu hanka

-Efektiboa izaten ari naiz feminismoaren aldeko nire borrokan, efektiboak izaten ari gara feminismoaren aldeko gure borrokan. Berehala jartzen ditugu konponbidean gure arteko gatazkak

Iraultzaile franko dagoenez eibar.org-eko blogen irakurleen artean, eskuliburuari leporatzen zaion bekatuetako bat aipatuko dut: borrokatzeko gogoa desaktibatzen lagundu ei dezake, kontrairaultzailea izan liteke.

Alta, bistan da ezin zuzenagoa dela sistemaren bidegabekerien aurka borrokatzea. Eta larridura nerabea izan liteke borroka horren bultzatzaileetako bat. Ordea, eszeptikoei ez ezik, estoikoei ere kontserbadurismoa leporatu zaie. Ez zaitez mundua aldatzen ahalegindu, aldatu zeure burua, egokitu zeure burua gizarteari, gizartea injustua izan arren. Amor fati, goitik behera onartu patuak dakarkizuna.

Dena den, ikasleek erakusten dutenez, badago jarrera estoiko hori borroka politikoan txertatzeko bide teorikorik.

Demagun guztia onartzera deliberatzen garela, amor fati, patuak gizarte hau ekarri dit, amen.

Alde batetik, edozein gisaz, onartu beharra legokeen errealitatearen aldeetako bat litzateke gizartea aldatzeko grina ere. Gertaera guztien maitasun horrek, bultzada iraultzaileak maitatzera ere eramango gintuzke.

Mundua maitatzeari eutsirik ere, xede politiko-sozialen aldeko borroka onartuko genuke berebat horrela, gizartea aldatu nahia ere errealitatearen edo patuaren alde edo adierazpenetako bat bailitzateke.

Bestetik, helburu horiek lortzeko borrokan, ez al da onuragarria eta praktikoa burkide eta borrokakideen arteko harremana lasai samarra izatea? Beti izaten dira zailak eta mingarriak giza harremanak, eta, dirudienez, are gehiago alderdi politikoen, gizarte mugimenduen edo komandoen baitan. Hala ere, helburuen bila erabili beharra dago indarra, eta ez burkideen arteko gatazketan alferrik galdu, batez ere ezkerreko mugimenduetan maizegi gertatzen den bezala. Ez dirudi txarra borroka irabazi arteko sufrimendu psikikoa poxi bat apaltzeak; besteak beste, buru-bihotzak ondo dituzula, eraginkorragoa izan baitaiteke zeure borroka.

Dogma errealistak idaztea komeni da, gure esku dagoena kontuan hartzen dutenak. Ez “minbizia sendatzeko botika aurkituko dut”, baizik eta “etekin ederra ateratzen diot ikastaldi bakoitzari”.

Ikasleei eskuliburua idazteko ariketa zertan den kontatzen diedanean, horrela erantzun eta argitu izan didate: “A bai, Mr. Wonderful bezalako zerbait”. 

Ezin ukatu estoikoek, Epikurok, eszeptikoek, Spinozak eta enparauek sakonagotik heltzen dietela bizitzaren gorabeherei Mr. Wonderfulek baino. Ordea, egia da halaber sarkasmo ugari entzuten dela gure inguruan autolaguntza liburuen aurka. Literatoen aldetik entzuten ditugu batik bat —hemen ere Irati Jimenez salbuespen—, autolaguntzaren behar larriena dutenak badira ere. Umekeria eta sinplekeria leporatzen diote autolaguntzari, haien kontakizun txepelak jakinduria konplexuenaren gailurra balira bezala.

Eraginkorra da haatik biblioterapia, eta Epikuro, Lukrezio, Epikteto, Marko Aurelio eta Spinozaren obren alde garrantzitsu bat autolaguntzari dagokio. Duintasun filosofikorik garaiena onartu behar zaio autolaguntzari, oinazea baretzea ez baita gero ahuntzaren gauerdiko korrokada.

Epiktetok “Eskuliburua”n eta Marko Aureliok “Meditazioak” izenekoan egin zutena berritu beharko du ikasleak. Bere buruarentzat idatzi behar du, oinazea apaldu eta hobeto bizitzeko, eta ez hainbeste ikasgaia gainditzeko. Epiktetoren esaldi gehienak, eta ikasleek idatzi beharrekoak, beren buruari eginiko exhortazioak dira, barne elkarrizketa gisako batean, estoikoaren zein ikaslearen izaeran eta bizimoduan eragin nahi duten printzipioen adierazpenak. Zehatzak eta funtsezkoak behar dute formula horiek; soilik horrela izango dira benetan eraginkorrak. Barne irudiak eta fantasiak pizten dizkigute gogoan. Eta, geure buruari behin eta berriro errepikatu ezean —isilik nahiz ozenki irakurrita, edota mugikorrean grabatu eta entzunda—,  itzaltzeko arriskua dute. Erretiroa egiten da etengabeko errepikapen horri esker, baina ez mendi-punta bakartira, baizik eta norberaren baitara.  

Bestalde, harreman dialektikoan daude bizitza eta eskuliburua, elkarri eragiten diote. Bizirik beharko luke testuak, eta aldatu, bizitzak aurrera egin ahala izaera eta arazoak aldatzen direnez gero. Denetarik dakar bizitzak, eta bolada bakoitzari moldatzea komeni da. Esaldi edo ele batzuk ezabatu daitezke, beste batzuk erantsi, ñabartu. Bizialdi osoan erabil liteke.