Markos Zapiain

Hil egin zaigu Joxe Azurmendi. Heriotzari buruz ere idatzi zuen, batez ere Azken egunak Gandiagarekin liburuan, doluetan batek baino gehiagok lagun izan duena. Ez du hil-beilarik eta hiletarik nahi izan: ezohiko ukoa gurean, enigmatikoa bezain esanguratsua itxuraz.

Joan zaigu Joxe, heriotzaz pentsatu nahiak eragiten dituen zailtasunen berri inork ez bezala eman duen euskalduna. Heriotza ez baita filosofiako gai bat besteen artean, besteen tankerakoa: gorputzaren eta arimaren arteko lotura, zer ote den gizakia gainerako animaliengandik bereizten duena, botere politikoaren legitimazio moldeak, edertasunaren eta simetriaren arteko harremanak... Gai horietako gehienek ez dute erakarri filosofoen arreta baizik. Aitzitik, kirolariak, txikiteroak, dendariak eta edonork du heriotza bere. Horregatik joko zuen beharbada Joxek maizago poetengana  filosofoengana baino, heriotzaz aritzeko orduan: Gilgamesh, Carmina Burana, Shakespeare, Gandiaga...

Etenik gabe dugu heriotza alboan. Senideen eta ingurukoen heriotzak, albistegietakoak eta fikzioetakoak, txikitandik eta ezinbestez garamatzate heriotza kontuan hartzera. Ordea, ez da gauza bera kontuan hartzea eta pentsatzea, fundamentuzko zerbait esatea. Sarritan, heriotza kontuan hartu eta erremediorik gabe ahultzen, isiltzen eta desagertzen da pentsamendua. Horregatik ere izan bide dira barnekoiagoak heriotzaren gaineko poeten esanak filosofoenak baino.

Gure tradizioetan, erlijioak ase du oroz gain heriotzari nolabaiteko zentzua emateko behar humano sakona, baina halako batean erlijioaren hizkera hori galdu egin zuen Joxek, eta  ez du alternatibarik aurkitu. Heriotzaz gaur egun ganoraz aritzeko ezina azpimarratu du heriotzaz gurean ganora handienaz aritu den filosofoak.

Azurmendiren esanetan, heriotzaren agerpenik gogor eta gordinena azkeneko unea baldin bada ere —eta hildakoek joandakoan uzten duten hutsunea—, nabarmentzekoak dira halaber bizialdian barrena sufritzen ditugun heriotza txikiak; abiatzea pittin bat hiltzea dela diote frantsesek, eta partieraz beterik izaten dira bizitzak. Azurmendik bere esperientzia propioaz diharduela dirudi hemen:

“Haurtzaroko eskola lagunak, batzuk gero sekula gehiago ikusi ez ditugunak; estudiantetako hiriak atzerrian, edo han alditxo bat inoiz bizi izan zarenak, eta orduko hainbat lagun edo ezagun, gero sakabanatu, haiekin ez baituzu harremanik gorde, etab., zenbat aldiz ez dituzu gogoratu! Joanak joan”.

Pertsonalak ematen dute honako adibide hauek ere, heriotzaranzko denboraren joanak ez duela atzera bueltarik darakutsatenak:

“Hitz batekin laguna kontsolatzeko izan zenuen posibilitatea, eta esan ez zenuena, ez zenuelako momentuan asmatu, edo ez zinelako ahalegindu behar bezala, ez da txarkeria kontua edo ez, baina ja ez da inoiz izango. Ez dauka zerikusirik moralarekin edo erlijioarekin. Bakarrik, ez da. Izan zitzakeen ondorioak, ez dira izango munduan. Ez dago bigarren aukerarik. Entzun nahi izan ez zenuen telefono dei angustiazkoa, inon ez da sekula entzungo. Itxaropen ketu bat da. Eta egin duzuna ere, pasea da ja, itzali da, sekula egin ez balitz bezala da nolabait. Gogoratzen duzu, baina ez da, beste denbora bat da orain. Ez dago iraupenik. Ez dago errepikarik. Ez dago aldatzeko modurik, iragana berregiterik”.

Metafora ikaragarri honekin adierazten du Azurmendik giza kondizioa:

“Beti geltoki batean bezala zaude, ez dakizun tren baten zain, denak joan eta gero”.

Hain zuzen, trenari loturiko hipotesi jakingarri hauxe adierazi du Amatiñok Joxek hil-beilarik nahi ez izanaz:

“Ohikoa egiteko ez dago pentsatu beharrik. Ezohikoa egiteko, ordea, sakon eta luzaro pentsatu behar da. Eta Joxe, lehen eta behingoz, pentsalaria zen. Baina paradoxa bada ere, sumatzen dut kasu honetan ez zuela lar pentsatu beharrik izan. Segurutik aspaldidanik zekien zer egin. Hor ez dago enigmarik. Trena hartu eta kitto”.

1-Zure dohain edo bertuterik handiena.

Pazientzia.

2-Emakumearengan maiteen duzun ezaugarria.

Gozotasuna.

3-Gizonarengan maiteen duzun ezaugarria.

Gozotasuna.

4-Zure nortasunaren ezaugarri nagusia.

Bakarzaletasuna.

5-Zure lagunengan estimagarrien zaizuna.

Lasaitasuna eta umore ona.

6-Zure akatsik nabarmenena.

Barkatzaile txarra naiz.

7-Zure zereginik gustukoena.

Ibiltzea, irakurtzea.

8-Nola amesten duzu zoriona?

Egun argitsu batean lasai paseatzea, buruan kezkarik eta bihotzean zamarik gabe, haize leuna aurpegian sentituz.

9-Zein litzateke zure zoritxarrik handiena?

Itsutzea edo elbarritzea.

10-Zein nahiko zenuke izan, zeu ez bazina?

Robert Fripp.

11-Zein herritan nahiko zenuke bizi?

Errioxako herri txiki batean, etxetxo polit batean. 

12-Zure kolore gogokoena.

Urdin turkesa.

13-Zure lore maiteena.

Krabelin gorria.

14-Gustukoen duzun txoria.

Belea.

15-Zure idazle gogokoenak prosan.

Kafka, Borges, gurean Atxaga.

16-Zure poeta gogokoenak.

Pessoa, Baudelaire, gurean Mirande.

17-Izen gogokoenak.

Raxid Abdelaziz. (Izen hori daukat pentsatuta egunen batean, buruan kolpea hartuta-edo, islamiartzen naizenerako.)

18-Zure protagonista maskulino gogokoenak, fikzioan.

Joseph K., Jakob von Gunten, Philip Marlowe.

19-Zure protagonista femenino gogokoenak, fikzioan.

Antigona, Xerezade, Lady Chatterley.

20-Protagonista gogokoena, Historian.

Pilatos.

21-Protagonista gorrotatuena, Historian.

Napoleon eta antzeko enperadore guztiak.

22-Zinemagile gogokoena.

Werner Herzog.

23-Argazkilari gogokoena.

Ez dakit.

24-Idazle gogokoena.

Atxagaren obra da euskarak literaturari eman dion onena.

25-Zure heroiak, bizitza errealean.

Arrakastaren ardurarik gabe gogo-bihotzak zeregin batean jartzen dituztenak.

26-Zure janari eta edari gogokoenak.

Bakailaoa. Ardo beltza.

27-Zein talentu edo dohain nahiko zenuke izan?

Musikarako talentua.

28-Zein akats edo bekatu iruditzen zaizu barkagarriena?

Alferkeria.

29-Miresgarriena zaizun ekintza militarra.

Arkilokorena, ezkutua sasitara bota eta alde egitea.

30-Nola nahi zenuke hil?

Soseguz eta burua argi dudala.

31-Zure ikurritz, lema edo eslogan gogokoena.

Gozatzea eta gozaraztea, inori kalterik egin gabe.

1-Zure hitz gogokoena.

Arnasa.

2-Hitzen batek eragiten dizu nazka?

Erronka hitzak.

3-Zure droga kuttuna.

Opiazeoak.

4-Zein soinu maite duzu?

Suaren zar-zar hori, zotzak eta egur pusketa finak erretzean ateratzen duena.

5-Bereziki gorroto duzun soinu edo zarata.

Trafikoarena.

6-Zure birao gogokoena, edo maizenik darabilzuna.

Ostia!

7-Noren irudia ipiniko zenuke 50 euroko billeteetan?

Ensô irudia, hustasunaren sinboloa.

8-Zein lan ez zenuke inondik inora egingo?

Kultura-kudeatzaile.

9-Zein landare, zuhaitz edo animalian nahiko zenuke berraragiztatu?

Ibai izan nahi nuke.

10-Jainkorik balego, zu hil ostean zer nahiko zenuke zuri esatea?

Tira, saiatu haiz behintzat.

Desagertua zen erlijioa bigarren hezkuntza 70eko hamarraldiko bigarren zatian institutu publikoetan egin genuenon eguneroko bizitza izugarri politizatutik; hala zirudien, bederen. Hori bai, Erlijio ikasgaia genuen. Basurko izeneko mutrikuar batek eman zigun Hondarribiko Institutuan. Apaiz ibilia zen aurretik Ekuadorren, eta aldi berean futbolista. Hainbat gol erabakigarri sartu zituela-eta, “El Padre de los Botines Benditos” ezizena jarri zioten, edo sinpleago "El Botín Bendito". Grazia handiz kontatzen zizkigun hango pasadizoak. Franco hilikoan itzuli zen Euskal Herrira, eta gure irakasle izan zenerako utzia zuen apaizgoa: ez zegoen ados Elizako agintarien jarrera eta jokabideekin. Aldiz, futbolari ez zion inoiz utzi.

Gaztelaniaz eman behar zizkigun eskolak, euskaraz askoz ere hobeto moldatzen zen arren. Urte haietan, ezin bestela. Hala ere, ahal zuen aldiro pasatzen zen euskarara. Bere adiskide Jexux Etxezarretaren poema bat  errepikatzen zigun: “Oi Yahve!/ Oi Yahve!/ Ze bakarrik,/ zu gabe”. Ez dakit ondo oroitzen naizen. Hain zuzen, lankide izan nuen Etxezarreta “Izazpi” 1988-89 ikasturtean, Mutrikun.

Basurkok Atxagaren Ziutateaz argitaratu berria irakurrarazi zigun, baina ez nuen erlijioarekin izan zezakeen lotura ulertu. Egia esan, ez nuen deus ere ulertu, goitik behera baikenituen garunak espainolduta, gurasoen ahaleginak gorabehera. Espainolez irakurri genituen BUPeko hirugarren mailan erlijioari kritika sakonak egindako Marxen Manifiesto comunista, Freuden La interpretación de los sueños mardula, eta Sartreren El existencialismo es un humanismo. Hirugarren maila hartan bertan irakurri genituen halaber Descartesen Discurso del método, Max Schelerren El puesto del hombre en el cosmos, Leslie Stevensonen Siete teorías de la naturaleza humana… seguru besteren bat ahaztu zaidala. Bestelakoak ziren orduan irakurtzeko ohiturak, ez zegoen Power Pointik.

Itzul-inguruka eta ihesean nabil, atal hau baita jendaurrean aitortzea lotsagarrien zaidana.

Bizitzako xede gailentzat jo izan da gurea bezalako jendarte kristauetan Jesu Kristoren imitazionea, garrantzitsutzat bai gutxienez.

Bestalde, Euskal Herrian, kristautasuna nagusi izan den gainerako herrialdeetan legez, larregi edan izan da beti. Nolakoak ginatekeen alkohola inoiz dastatu ez bagenu? Ez hain astapotroak, hori ziur. Goizegi hasi zen gure belaunaldia ere txoperak hartzen eta drogatzen. Trikimailu harrigarriak generabiltzan gurasoak ez ohartzeko asteburuko zein asteguneko etenik gabeko gure mozkorraz, oso trikimailu eraginkorrak. Dena den, batzuetan oroitu ere ez ginen egiten erabiltzeaz. Garaiz ez, behintzat.

Gabonetako oporrak baino lehen, institutuan bertan ekiten genion San Tomas eguna ospatzeari. Abeslariak zetozen, Imanol Lartzabal datorkit gogora oholtzan kantari, eta ikasle-irakasleak behean zealdoka eta goitika, batere jaramonik egiteke. 1978an sekulako melokotoia harrapatu nuen nik ere. Aitonak herentzian utzitako mobylettean ibiltzen nintzen, baina San Tomas egun hartan ez nengoen motoa hartzeko, eta Telmo Rodriguez adiskideak —Teodoro Hernandorena mitikoaren biloba, gaur egun ardogile ospetsu— motoaren atzeko aulkitxoan lotu eta gure garajeraino eraman ninduen. Mozkorra apur bat pasa arte garajean gelditzea erabaki-edo nuen, baina berehala gelditu nintzen seko lo.

Arratsaldean arrebak garajera etorri ziren Belengo Jaiotza osatzeko figuratxoen bila. Bost eta hamar urte zituzten. Garajea ireki eta han aurkitu ninduten, lurrean botata zerraldo. Umorez hartzen dira adin horretan ezustekoak, eta batek esan zuen "hara, Jesusito!” Eta barre egin zuten.  

Bagenuen irakasle bat ebaluazioa joan ebaluazioa jin ikasleak oro suspenditzen zituena. Ikasleak, lankideak, gurasoak kexu, zuzendaritzatik komentatu genion bazela hor ondo ez zebilen zerbait. Eta erantzun zigun ezen “gurasoen presioari amore emanda berehala jaisten dituzue zuek prakak, koldarrak zarete, eta dotoreziarik batere gabe zabiltzate gainera afektu bila, ikasleen bihotzak merezi ez dituzten notak jarririk irabazi nahian, maitasun eske lerdea darizuela, duintasuna aspaldi galduta. Ederki dakigu guztiok gaur egungo ikasleek ez dutela gainditzeko moduko maila ematen. Eta ni zuzena naiz. Eta, Jesu Kristoren antzera, bakar-bakarrik nago, Golgotako gurutzean iltzaturik; eta ikasleek, lankideek, gurasoek, lantzak sartzen dizkidazue saihetsetan. Baina zeinek zuen arrazoia? Jesu Kristok ala erromatarrek?”. 

Frantzian badute joera ez dagozkien merituekin gozatzeko eta laudatzeko beren burua. Adibidez, laikotasunaren txapeldun unibertsal agertu nahi izaten dute, mundua laikotasunaren faroarekin argitu duen aitzindari iraultzaile gisa, baina lehenago ezarri zen laikotasuna Mexikon Frantzian baino, eta laikotasunaren aldeko filosofia mamitsu bat lehenago sortu zuen Spinozak edozein frantsesek baino. Gainera, laikotasun frantsesak kutsu jakobino zentralista izan du, eta gaur egun ere halaxe jarraitzen du. Eta laikotasunari dagokionez, beste hainbat kontutan bezala, Frantziari kopiatzen ahalegindu baino ez du egiten Espainiak. Ordea, XVII. menderako erakutsi zuten Spinozak eta bere lagunek laikotasunak ez duela zertan zentralista izan. Antolaera politiko federalistari lotu zioten Herbeheretan laikotasuna. Monarkia zentralistaren aldeko orangisten aurka jo zuten, eta De Witt errepublikazale deszentralizatzailearen alde.

Ulergarria da Euskal Herrian laikotasunaren ideiari usain txarra sumatzea: eskola laikoa behar bezala ezartzeko ezinbesteko baldintzatzat baitzuten Parisen euskara desagerraraztea. XIX. mendearen bukaeran eta XX.aren hasieran, batera gertatu ziren Iparraldean eskola laikoaren hedatzea eta euskara ezabatzeko enegarren egitasmoa. 1882an inposatu zuen Jules Ferry hezkuntza ministroak eskola orotan frantsesa. Iparraldeko hainbat eskola, eskolaurre eta ospitaleri ematen dio izena gaur egun Jules Ferry laikotasun frantsesaren heroiak.

Idatzi zuen badaudela goi mailako arrazak —hala nola frantsesak eta alemanak—, erdi mailakoak —asiarrak—, eta behe mailakoak —afrikarrak, beltzak. Goi mailako arrazen betebehar etiko-politikoa behe mailakoak zibilizazioan sarraraztea da, bortxaz bada ere. Ideia horietan oinarrituta, Frantziak Aljeria kolonizatu zuen, populazioaren herena baino gehiago hilik. Eta ideia horiek ez ziren Aristotelesek esklabotza naturaltzat hartzera eraman zutenak bezain normalak eta hedatuak Ferryren Frantzian. Esaterako, gogor borrokatu zituen Clemenceau batek. 

Jules Ferry barne duen tradizioak bultzatuta dira gaur egungo laikotasunaren aldezle ezagunenak gure inguruan —hala nola Henri Peña-Ruiz Frantzian edo Fernando Savater Espainian— hizkuntza bakarra hauspotzearen eta ezartzearen aldekoak. Henri Peña-Ruizek, esaterako, kritika arin batzuk egin dizkio kolonialismo frantsesa oinarritu zuen ideologia laizistari, baina ez du deus ere esan laikotasunaren izenean Frantzia barruan hizkuntzak suntsitu dituen politikaren aurka. Eskola bakar doakoa Frantziako ume guztientzat, oso ideia ona da; baina inongo zalantzarik edo eztabaidarik gabe onartzea frantses hutsez eta tokian tokiko hizkuntzak deuseztaturik behar duela, ez da hain ideia ona. 

Fernando Savaterrek ere etengabe laudatzen du "el español, la lengua común". Baita Ameriketan ere, espainolez mintzo zirenek hango hizkuntzak borratu zituzten herrietan. Hor ez da ahalke historikoa falta? Esterminioaren ondorioz hitz egin dezakezu jende orok ulertzeko moduan, eta primeran datorkizu, bejondeizula; baina ez ezazu esterminioa ahaztu; eta, esterminioaz aprobetxatzeko orduan, lotsatu apur bat bederen.

Espantagarria da historia: urte gutxiren buruan bihurtzen du esterminioa irabazleentzat txit praktiko, esterminiotik txiripaz bizirik ateratako koitaduak ere berehala jartzen ditu hizketan "en nuestra hermosa lengua común". Eta Savater izan da gurean laikotasuna ganora handienaz aldeztu duen pentsalari erdalduna. Baina uste du jendarte laikoaren aldeko borrokak ezinbestez behar duela abertzaletasunaren kontrakoa ere; Savaterren hitzetan, “nazionalismoen sektarismo identitarioaren aurkakoa”. Europako estaturik laikoena delako da Savaterrentzat Frantzia Europako estaturik unitarioena. Mira por dónde autobiografian dioenez, behin batean, Filosofiako fakultateko eztabaida batean, Txillardegi, “que siempre me había parecido una persona bastante amable y educada, se empeñaba en hacer todas sus intervenciones en euskera”. Ez dago mediku euskaldun onik, ez datoz bat euskaraz mintzatzea eta heziera ona.

Laikotasunaren aldeko artikulu sendoak idatzia zen ordurako Txillardegi, baina baita euskaldunak —eleanitzak barne— gizarteko praktikan euskaldun elebakar gisa funtzionatzearen aldekoak ere, berehala egingo baitu bestela euskararenak, eta horrenbestez Euskal Herriarenak.     

Ederra da laikotasuna euskaraz ere defendatzeko tradizioa: Txillardegiz gain, hor dauzkagu Jean Etxepare, Emilio Lopez Adan, Tere Maldonado, Iratxe Momoitio… Erakutsi dute “euskal laikotasuna” ez dela oximorona, euskal laikotasunak ez duela ezinbestez espainola edo frantsesa izan behar, bateragarria dela laikotasuna aldeztea eta Euskal Herria Espainiako eta Frantziako batasun mesianikoetan urtu nahi ez izatea.

Manzanasen karrikakidearen ahizpa bati “Izeba Juanita” deitzen genion iloba euskaldunok, eta “la tieta edo la yaya Jone” katalanek. Bartzelonako errepublikar batekin ezkondu baitzen eta hara joan ziren bizitzera.

Gerra piztu baino urte gutxi batzuk lehenago arte, lekaimeak ziren Irungo ospitaleko erizainak oro. Izeba izan zen lehenbiziko erizain laikoa. Esklusibotasun hori galtzea ez zitzaien mojei bat ere gustatu, eta jazarri zuten, batez ere buruak, arduradunak. David Hume bezain patxadatsua zen ordea izeba, eta lasai hartu zuen jazarpena. Are gehiago sutzen zituen horrek mojak.

Gerra heldu zelarik, jendea Hondarribitik Hendaiara batelez pasatzen ibili zen izeba. Bera ere Poitiersera eraman zuten, gero Castelnoura. Izebaren neba, osaba Pepe, komunista kementsua, makian zebilen nazien kontra, izebarekin ezkonduko zen osaba Josep Maria katalanarekin batera, frantziar gehienak lasaixeago zeuden bitartean, antisemita kolaboak baitziren asko eta asko. Osaba Peperen bitartez ezagutu zuten elkar izebak eta osabak. Sitgesen ibili zen gero izeba erizain. Eta, gerra amaitutakoan, Bartzelonan jarri ziren bizitzen.

Behin batean, 50eko hamarraldian, izeba Irunera itzuli zen, senideak ikustera. Zabaltza plazan -orduan Plaza de España-, moja erizainen arduradunarekin gurutzatu zen. Begizkoa bota ziola iruditu zitzaion, behako makur gorrotoz betea. Ez zitzaion ahaztu.

Eta handik 50 urtera, Generalitateak Salamancako paperak berreskuratu zituenean, jakinarazi zioten fitxatuta egon zela, bere aurkako salaketa jarri baitzuten Irunen, salaketa anonimoa. Irunera itzultzeko debekua hautsi omen zuen, izebak jakin ere ez zekien arren debeku hori ezarri ziotela. Datagatik, garbi ikusi zuen salaketa behako gaizto hura bota zion erizain lekaimeen buruak jarri ziola.

Biografia batzuek fededunak berdin txintxoak eta fedegabeak berdin gaiztoak banaketa ikusarazten dute; beste batzuek, kontrakoa. Baina gehienetan konplikazioa da gailen, ñabarduren baliatzea ezinbesteko egiten duen konplikazioa. Gure bizitzetan, adibidez, garrantzi handia izan zuten moja frankista higuingarri haiek; baina are handiagoa gure izeba serorak, izengoitiz "Klutta". Eta txit maitagarria zen.

Las Eretaseko arkeologia museoan badago Errensa jainkosari eskainiriko aldare famatu bat, Larragan aurkitua. Baina badago halaber Berbintzanako Calixtínek traktorean luzaro eramandako harri bat, latinezko inskripzioekin. Eminentzia bat zen Berbintzanan Calixtín, traktorean atzera eta aurrera beti. Pisua handituta goldea lurrean sakonkiago sar zedin zerabilen Calixtínek harria, ildoa hobeto zehazteko.

“Eretas” horrek “era txikiak” esan nahi du, “larretxoak”. “Calle Las Eras” “Larrain kalea” da Berbintzanan (Sartagudan bezala). Biltegia zeukan Calixtínek museoaren ondoan. 90eko urteetan alabak generamatzan biltegiko burdinazko atera iluntzean, atean jarri eta berehala baitzetozkigun antzarak, ahateak, zakurrak eta Calixtínek han zeuzkan gainerako animalia zaratatsuak, alaben harridura eta poza piztuz. Ematen zuen antzarek beren burua zakurtzat zutela; zaunka egiten zuten, behintzat.

Urtero joaten gara museora, azalpen bikainak ematen ditu Chari arduradunak, nola burdin aroko herri berreraikiaz hala museoko ondareaz: aurten, besteak beste, museoa egiteko XIX. mendearen erdialdean eraikitako industria-gune bat zaharberritu zutela ikasi dugu. “Sagartxo” izeneko kontserba-fabrika zegoen eraikin horretan.

Ezustekoak ere gertatzen dira: iaz, bisita betean, museoko atetik bisoi bat sartu eta elkartu egin zitzaigun.

Javier Armendarizek zuzendu zuen Las Eretaseko indusketa, eta Charik “El arqueólogo” deitzen dio, Erdi Aroan Aristotelesi “Filosofoa” deitzen zioten bezala, antonomasikoki.

Armendariz Berbintzanan agertu eta Calixtínek aditu zuelarik indusketak abiaraziko zituztela gauzaki oso zaharren bila, jakinarazi zion urteak zeramatzala zahar-zaharra zirudien harria garraio, traktorean tente jarrita, eta letra ulergaitzak zituela gainera.

Miliarri bat zen, Konstantino enperadorearen garaikoa!

Aurtengo abuztuko erdi aldean, Nafarroako Museoan udarako prestatzen dituzten bisitaldi lagundu horietako batean, antzeko harlandu bat erakutsi digu Maite adituak -Charirenaren tankerako talentu pedagogiko bikainaren jabe-, beste nekazari nafar batek traktorean astungarritzat erabilia, ildoa sakonkiago jorratzeko. Ondo landutako harriak izaten dira idazkidunak, traktoreko atzealdean eroso kokatzeko egokiak. Zer ez ote genuke aurkituko, orain bertan kolpez Nafarroako traktore guztietako harri guztiak ikusiko bagenitu!

“Arraneseku Selatsehe eraukon. Eturissan ekien Ilumberriars” irakurriko genuke agian horietako batean.  

Denetarik dago noski elizan, eta apaiz zintzoak ezagutzeko zortea izan dut, hala nola Jexux Mari Arrieta Beiren eta Junes Casenave Donapaleun. Nire anaiak ez bezala, txikitan apaizekin hitz egin nezakeen. Anaia, berriz, edozein apaizekin mintzatzen hasi orduko, zorabiatu egiten zen, eta eseri behar izaten zuen, edo alde egin.  

Edozelan ere, balantzan jarriz gero, eliza nabarmen lerratzen zait gaiztoen amildegira, eta elizaren historia kriminala liburuei esker ezagutu baino askoz ere lehenagotik, inguruko jendearen gorabeherak kontuan hartuta baino ez.

Manzanas torturatzaile katolikoa gure etxetik 100 metrora bizi zen, ekialdera. Sanchez-Corbí torturatzaile katolikoa 100 metrora halaber, baina mendebaldera. Francoren aldekoa zen eliza, bakanak ziren salbuespenak. Eta estua zen Francoren eta nazien arteko harremana. Espainolek naziei sobietarren aurka laguntzeko sortu División Azul delakoan ibili zen Manzanas, zeinak Euskal Herrian lehenbizikoz erabili baitzuen torturatuari azkazaletan txotxak sartzeko teknika. Katolikotasuna sendotzeko sortu zuten Errege Katolikoek Inkisizioa, eta inspirazio-iturri oparo izan zitzaion Manzanasi bere baliabideak zorrozteko tenorean.

Bestalde, amaren izeba bat txikitan erbesteratu zuten Frantziara, eta gazte zela itzuli zen Irunera. Ez zuen nahi, gustura zegoen egokitu zitzaion familian,  ia erabat ahaztuak zituen Irungo hizkuntzak, baina ezin bestela: gurasoen agindua. Itzuli eta aste betera, Kolon Pasealekutik zihoala, Familia Santuko parrokoak geldiarazi zuen. Errieta egin zion, praka laburrak zeramatzalako, “short” deituak, frantziar gazte askok ordurako erabiltzen hasiak. Beste oinezkoei arreta deitu zieten apaizaren aldarri haiek, eta jakin-minez inguratu zituzten parrokoa eta neska gaztea. Bere buruaren aurka ariko zen ziur aski apaiza borrokan, izebaren izterrek eraginiko beroaldi satanikoak inarrosirik.

Orain dela bi urte hil zitzaigun izeba, eta hilobian sartzearekin batera Edith Piafen “La vi en rose” ipini genion mugikorrean, izebak berak eskatu bezala, bizi bezain frantsesturik hil baitzen. Zeremoniatik itzultzean, hara ezustekoa: Manzanasen hilobia gurearen karrika berean dago. Elkarrekin dautza terrorismoaren biktima koitadua eta izeba Kontxi errepublikarra, hilerrietan ere ikas dezakete hizkuntzek inklusiboak izaten.   

Erbiari buruz esaten zen uzki berri bat sortzen zaiola urtero, baina fabulatzat jo zuen Aristotelesek, eta kristauek Aristotelesen kritika onartu zuten; hala ere, hienaren kasuan bezala, fabula horiek giza jokabide zuzena bideratzeko inspirazio gisa erabiltzeari eutsi zioten.

Adibidez Barnabek, bere “Epistola” famatuan adierazi zuen zein izan zitekeen Bibliako Lebitarra liburuko janari-debekuen zergatia. Hienaz gain, mirua, belea, polipoa, behia eta erbinudearen kasuak aztertu eta era alegorikoan interpretatu zituen debeku horiek. Animaliak sinbolizatzen duen jokabidea kondenatzen omen da animalia horien okelaren kontsumoan: hegazti harrapariak besteei guztia kentzeko grina irudikatzen du; hienak adulterioa; erbinudeak sexu orala; eta erbiak umeak galbideratzeko grina, pederastia edo.

Barnabe: “’Ez duzu erbirik jango’ agintzen du Bibliak. Zergatik? Ez dituzula umeak galbideratuko esan nahi du, ez dituzu ume-galbideratzaileak bultzatuko, zeren eta uzki berri bat hartzen baitu erbiak urtero” (X, 6). Nik baino argiago ikusiko zuen Barnaberen garaiko irakurleak uzkiak metatzearen eta umeak usteltzearen arteko harremana. Metafora gisa, ezin uka, indar berezia dario, uherra bezain bortitza.

Edonola ere, Jainkoaren azken xedea ez da animalia lizunen haragiari ukoa bera, baizik eta animalia horiek irudikaturiko bekatuak baztertzea. Barnaberen beste adibide bat: Jainkoak agindu zigun zerriaren antzeko gizakiekin ez elkartzeko. Zeren eta, gizaki horiek, primeran pasatzen ari direlarik, Jainkoa ahazten dute; baina garai latzak datozkienean, orduan bai, ez diote otoitz egiteari uzten. Orobat zerriak: kurrinka egiten du gose delarik; baina behin aserik berehala isiltzen da.

Naturak erakusten du ugaltzeko asmoak eta sexu jarduerak bat etorri behar dutela, eta hastapen horri lotu behar zaio gizakia ere. Irakaspen pedagogikotzat hartu behar ditu naturak berak antolatzen dituen jokabide antinaturalak, Jainkoaren eskakizunak hobeto barneratzeko lagungarritzat. Halatan, hastapen horrek debeku du, batetik, ernalketa-organoetatik kanpo kokaturiko edozein sexu jarduera —espazio egokiari dagokio hienaren kontra-irakaspena—; eta, bestetik, behin mamituriko ernalkuntzari erantsitako edozein sexu jarduera —denbora duinari dagokio erbiaren kontra-irakaspena-­.

Umetokiak badu ziklo natural bat: hutsik dagoenean, sexukidea erakartzen du; eta beteta dagoenean, uxatu egiten du. Adibidez, hilekoaren isuria amaitu eta umetokia hutsik gelditzen denean, sexu harremana bilatzen du emeak. Ordea, erbiaren kasuan, ziklo natural hori nahasi eta perturbatu egiten da, manera kontranaturalean elkartzen dituelako ernaldia eta argosea.       

Izan ere, hain lizunak dira erbiak, etengabe akoplatzen baitira. Sabelaldia eta edoskitze-sasoia ere ez dituzte errespetatzen. Adar biko umetokia eman dio naturak erbi emeari, utero bikoitza, untxiari bezala, eta horrela ar batekin baino gehiagorekin kontzebi dezake, are erditzearen bezperan ere.

Klementek hiena legez, lizunkeriari lotu zion Barnabek erbia, txortaldiak neurriz gain biderkatzeari. Dena den, eta espazio/denbora bereizketarekin erlazionaturik, Klementek nabarmendu zuen hienaren emendiozko poltsatxoa antzua dela; aldiz, Barnabek, esan bezala, ernalketak bikoiztu eta pilatzeari, eta sasoiz kanpoko sexu-harremanei lotu zien erbiaren gehiegikeria, ez antzutasunari.