Harrikadak

Atzo, maiatzak 21, Berriak Malalai Joyari eginiko elkarrizketa bat argitaratu zuen. Esan bezala, Julen Otaegi Leonetek elkarrizketatu zuen ekintzaile afganiarra.

Nor da Malalai Joya? Espainiako Estatuan Javier Ortiz izan zen lehena emakume honi buruz idazten: Malalai Joya. 2007ko ekainekoa da zutabea, baina oraindik bizirik dirau. Bere ingurukoek hainbat hizkuntzatan dagoen webgunea dute martxan.

Apirilean, Centre Delàs elkarte bakezaleak Malalai Joyaren hautagaitza aurkeztu zuten ICIP erakundeak (Institut Català Internacional per la Pau) deitutako Construcció de la Pau sarirako. ICIP 2007an Kataluniako Parlamentuak sortutako erakunde independentea da. Hautagaitzak dozenaka pertsona ezagunen babesa du eta datozen egunetan jakingo dugu nori ematen dioten saria. Gurutzatu ditzagun behatzak.

Malalairekin martxo amaieran egon nintzen Bartzelonan, Ortizen irakurle talde batek eginiko topaketan.

Besterik gabe, irakurri elkarrizketa: «Afganistango ahotsik gabeen ahotsa da nirea, traizioa baita mutu geratzea».

Gaztelaniazko blogean argitaratu dut itzulpen bat: Entrevista a Malalai Joya.

Javier Burón Nasuvinsako gerentea da 2023ko urritik. Hots, Nafarroako etxebizitza eta zoru industriala kudeatzeko enpresa publikoa. Ibarretxeren gobernuan, oker ez banago 2001eko maiatzeko hauteskundeen ondoren, Etxebizitza kontseilariorde izan zen Madrazoren agindupean. 2015etik 2023ra Bartzelonako udaleko etxebizitza gerente ere izana da.

El problema de la vivienda según Javier Burón, este apunte en castellano

Duela aste batzuk bidali zidaten hiru orduko solasaldi hau:

Bideoa 2023ko irailean argitaratu zuten, eta bertan Álvaro Palau Arvizurekin ari da gure gizona solasean. Arpa argitaletxeko burua da Palau eta argitaletxe horrek kaleratu du 2025eko apirilean El problema de la vivienda liburua.

Bideoa (podcast formatuan ere entzun daiteke, eta nik hala entzun dut) oso aproposa da arazoa ulertzeko, nondik gatozen, zer gertatu den Estatuan azken hamarkadetan, ze irtenbide dauden Europa mailan, belaunaldi arteko talka nola gauzatzen ari den eta beste hainbat kontu.

Birritan entzun dut solasaldia: paseoren bat ematen nuen bitartean, autoan gidatzen nuen bitartean, etxean... Eta liburua ere irakurrita daukat apunte labur hau idazteko. Bide batez, arkatza gertu duzula leitu beharreko liburua da.

Gauza mordoa ikasteko balio izan dit, baina aldrebes samarra iruditu zait liburuaren antolaketa: ideia batzuk modu errepikakorrean agertzen direlako.

Liburuaren fitxan (prentsa atalean) hainbat elkarrizketa eta erreportaje ageri dira. Horri esker ikusi dut El Paisen agertutakoa. Bartzelonarekin loturiko beste bi adituen liburuak aipatzen ditu egunkariak: bertako alkate izandako Joan Closen La vivienda Social y asequible, bata; Maizterren sindikatuko bozeramale eta IDRAko ikertzaile den Jaime Palomeraren El secuestro de la vivienda, bestea.

Europari begira koadroa marraztu aurretik

Etxebizitzaren arazoa oso konplexua da: alde ekonomikoak, politikoak, sozialak, kulturalak, demografikoak eta historikoak ditu.

Gainera, globala da: gero eta boteretsuagoak diren aberaskumeentzat etxebizitza balio ziurra eta errentagarria baita. Hori bai, ez pentsa kanpoko aberatsak direla arazoren muina. Oraingoz behintzat ez.

Europak ez du etxebizitza politikarik: estatuen esku dago.

Zeintzuk izan daitezke Europako ereduak? Burónek dio begiratu beharra dagoela Viena, Amsterdam eta Berlin bezalako hirietara, baita Frantzia, Erresuma Batua eta Eskandinabia aldera ere.

Bi kontzeptu: etxebizitza sozialak (merkatuko preziotik behera dauden alokairuak) eta eskuragarriak (ez dago erabateko adostasunik, baina nazioarteko erakunde gehienentzat hilero ez luke gastu guztien %30a gainditu beharko).

Europan, Herbereetan etxebizitza sozialen kopurua %30etik gora dago. Austrian eta Eskozian, %20tik gora. % 10aren bueltan dabiltza Frantzian eta Alemanian.

Espainiako Estatua: 1957-2024

1957an sortu zen Espainian Etxebizitza Ministerioa. Eta lehen ministroa José Luis Arrese izan zen, Bilbon jaioa 1905ean, Corellan hila 1986an. Bere esaldi famatua da politikaren funtsa: jabeak nahi zituen, ez proletarioak (propietario / proletario hitz jokoa gaztelaniaz). Burónen ustez, etxebizitza kontuetan, Espainian eragin handiena izan duen pertsona XX. mendean.

Felipe Gonzálezen garaiak albo batera utziko ditut nik, baina gogoratu Boyer eta Solchaga bezalako ministroak egon zirela.

Errepara diezaiogun 1998-2008 hamarkadari: Aznarren gobernuak sortutako burbuila ez zen ausartu zulatzera Zapateroren gobernua. Eta eztanda etorri zen.

1998ko Zoruaren Legea onartu zen eta horrek ekarri zuen hamar urtetan sei milioi etxebizitza egitea: zoruaren prezioa 4 aldiz biderkatu zen eta etxebizitzena, 2,5. Hortik tiraka dio Burónek eraikitzeak ez duela derrigorrean etxebizitzen prezioa merketuko.

Hamarkada horri dagozkion bi datu: a) Alemania, Frantzia eta Italia batuta baino gehiago eraiki zen garai hartan Espainian; b) Txinaren atzetik, mundu mailan garabi gehien zituen herrialdea izan zen.

Gero etxegabetzeen leherketa etorri zen: ia 600.000 egon ziren 2008-2018 hamarkadan.

2015etik hona: espekulazioa jada ez da hipotekarioa, gehienbat alokairuari lotutakoa baizik.

Legez kanpoko okupazioa ez da, orokorrean, arazo handia, dio Burónek. Mafiek egindako delituaz ari da: ekonomikoa (bizitzeko okupatu behar duten pertsonena) eta politikoa (aldarrikatzailea) ez ditu kaxoi berean sartzen.

Espainiako Estatuan ia 26 milioi etxebizitza egon daitezkeela kontuan hartuz, badirudi ez dela 300.000 etxebizitzara iristen babes ofizialeko etxeen kopurua.

Frankismoan babes ofizialeko 6 milioi etxebizitza egin ziren (baina deskalifikatzeko bermearekin erosi zituen jendeak)

2008ko burbuilaren eztandaren ondoren bankuak erreskatatu zituen estatuak, trukean etxebizitzak eskatu gabe. Eta hau ez da ahuntzaren gauerdiko eztula: 73.000 milioi direlako (beste kalkulu batzuen arabera erreskatea 100.000 milioitik gora dago).

Nola dago banatuta populazioa adinaren arabera? Boomer-ak (1946-1964 urteen artean jaiotakoak) 12 milioi pertsona dira; X belaunaldia (1965-1981 urteen artekoak), 9 milioi; milennial eta Z belaunaldiak, 14 milioi, zazpina belaunaldi bakoitza.

Langilegoaren gutxieneko soldata hobetzen ari da, baina askorentzat horrek ez du ezer konpontzen, alokairuen prezioak berehala jaten dituelako hobekuntza horiek.

Etxebizitza politika Espainian

Alejandro Iñurrietaren hitzak bere eginez, Buronek dio Espainiako estatuak ez duela etxebizitza politikarik, higiezinen politika baino.

Gertuko estatuei begira, hainbat eredu jarrai daitezke, baina bi mutur daude Europan: merkatu desauratua, Britainia Handiakoa; Vienak mende bat darama etxebizitza politika publikoarekin eta gaur egun Udala da etxebizitza erdien jabea. Ondo dago Vienara begiratzea, baina errealistak izanda Burónek uste du hobe dugula Alemaniara begira jartzea. Jakinda han ere txakurrak ortozik doazela.

Badaude aldagai batzuk kontra daudenak: ez dago etxebizitza daturik apenas. Zapaterok berak esana da, 2004ko udaberrian Moncloan sartu zela galdezka zenbat etxebizita zeuden alokairuan eta 2011ko neguan, bertatik aldegin zuenean, datu fidagarririk gabe egin zuela hanka.

Burónek Etxebizitzaren Euskal Behatokia eta Bartzelonakoak nabarmentzen ditu. Hori bai, zehazten du normalean politikariek ez dituztela horrelako guneak nahi: gauzak dauden bezala, soilik datu negatiboak ematen dituztelako eta hori ez delako politikari askoren gustukoa.

Administrazio guztiek dituzte eskumenak, baina inork ez du lidergoa hartzen.

Goi mailako funtzionariak (batez ere, ministeriokoei begira idatzita dago) kontserbadoreak dira eta horietako asko errentadunak. Hots, interes berezia dute gauzak gehiegi ez aldatzeko.

Espekulazioa gelditzeko zerga politikarik ez dago.

Badago jende asko inguruan babestutako etxebizitzarik nahi ez duena.

Etxebizitza politika publikoak diru asko eskatzen du eta denboran zehar mantendu beharrekoa da. Europar Batasuneko estatuek gastatzen dutenaren laurdena gastatzen du Espainiak alor honetan. Gutxienez BPGaren %1a behar du etxebizitza politika sendo batek. 2024ko datuen arabera, 14.000 milioi euro beharko lirateke urtero, baina une honetan, eta Next Generation funtsei esker, 3.800 milioi euro gastatzen ditu Estatuko Administrazio Orokorrak.

Froga zientifikorik ez badu ere, zalantzarik gabe dio turismoak, higizienek eta ebentoek Barne Produktu Gordinean (BPG) eta sistema politikoan pisu handia duten ekonomietan etxebizitzaren eskuragarritasuna zail dagoela. Eta industriaren pisua handiagoa den herrialde eta eskualdeetan, orokorrean, hobeto ibiltzen direla. "Ez diot ondo. Ezta ezin hobe. Diot hobeto".

Zer egin beharko litzateke?

Burón ez da batere baikorra, baina gauzak hain gaizki daudenez, batzuetan horrek baikortasun puntua ematen dio: ez da gauza bakar bat egin behar, asko baizik. Eta ez hau edo hori, bi, hiru.... denak.

• Lehen tresna: ez litzateke bizitegi-lurzoru publiko metro koadro bakar bat ere saldu behar. Euskal Herrian eta Katalunian arau hau betetzen dela dio Buronek, legeak hala aginduta.
• Bigarren tresna: ez da babestutako etxebizitza gehiago deskalifikatu behar. Edozein hirigintza planeamendutan babestutako etxebizitzaren gutxieneko erreserba % 40koa da, baina Estatuak jarritako gutxieneko hori igo dezakete Komunitate Autonomoek.
  • Etxebizitzen betirako babesa 2003an onartu zen EAEn, baina kontuan izan oraindik ere, aurretik babestutako etxebizitza batzuk deskalifikatzen ari direla (normalean 30 urte pasata ematen zelako kalifikazio aldaketa). Beraz, gurean deskalifikazioak egon daitezke 2033ra arte.
  • Espainiako Estatuan, berriz, 2023ko Etxebizitza eskubidea arautzen duen Legeak hemendik aurrera egiten direnei jarri die muga berbera. Kalkulatu, beraz, 2060aren bueltan deskalifikatuko direla azken etxebizitzak.

Babestutako etxebizitzak ez dira beti etxebizitza publikoak. Hots, gehienetan etxebizitza publikoak babestuta egoten dira, baina zoru publikoetan eraiki daiteke azalera-eskubidea erabiliz.

Babestutako Etxebizitza Berria (NVP gaztelaniazko inizialak) izenekoa aipatzen du Burón-ek; izan ere, bere ustez, gauzak aldatzeko etxebizitzaren herenak egon beharko luke merkatuko arauetatik kanpo. Deskalifikaezinak izan beharko lirateke, eta gehienak alokairu sozial eta eskuragarrian alokatzeko moduan.

Etxebizitza pribatu hutsak alokairu publikoan jartzea: Administrazioak laguntzak eman beharko lizkieke jabe pribatuei etxebizitza hutsak prezio moderatuetan aloka ditzaten. Babestutako etxebizitza bat, zorua albo batera utzita, 175.000 - 225.000 euroren bueltan ibil daiteke. Aldiz, jabego pribatua duen etxebizitza bat alokairu publikora bideratzea 3.500 euroko kostua izan dezake urtean.

Etxebizitza pribatuak erosteko programa publikoak: Pariseko eta Bartzelonako adibideak aipatzen ditu liburuan.

Laguntza publikoak alokairua pagatzeko: Bizilagun (Euskadin) eta Emanzipa (Nafarroan).

Alokairuen kontrola merkatu-eremu tentsionatuetan. Hau oso ohikoa da Europan eta adibideak jartzen ditu: Herbehereak, Frantzia, Alemania, Suedia... Toki gehienetan, Italia eta Ingalaterra kenduta. Hots, ez da ezkerreko politika, eskuinak ere egiten duelako.

Alokairu turistikoak: bere ustez, alokairu turistikoen gaia heldutasun puntu batera iristen ari da. Adibide moduan dio Bartzelonan Xavi Triasek (CIU) jarri zituela lizentzi turistikoak, Ada Colau iritsi aurretik. Madril oihana da, baina ez du uste horrek asko iraungo duenik.

Sasoiko alokairuak: hemen dago zulo beltza handia. Normalean alokairu turistikoak baino luzeagoak dira eta urtebete baino laburragoak. Hiri Errentamenduen Legearen bost edo zazpi urteko kontratuen ordez, askotan 11 hilabeteko alokairuak egiten dira. Eta merkatu-eremu tensionatuen mugak ez dira kasu honetan aplikatzen. Legez konpondu beharko da hemen ematen ari den iruzurra.

Merkatu-eremu tentsionatuetan etxebizitzak erosteko mugak. Sumar-ek "Comprar para vivir" leloa erabili zuen, baina honek pegak ditu Zuzenbide Zibilaren ikuspuntutik, bere ustez. Findu beharko litzateke.

Birgaitze politikak: Next Generation funtsak sartu dituzte, 10.820 milioi, baina ikusteke dago zer gertatuko den funts horiek amaitzen direnean.

Eta hauxe nik azpimarratu dudana.

NewsReel gunean ageri denez, 1981ean, Hearts Korporazioak albistegi bilduma Kaliforniako Unibertsitateari eman zion. UCLA Film & Television Artxiboa eta Packard Humanities Institutua proiektu bat ari dira garatzen material hori denon eskura jartzeko.

1929 eta 1967 urteen artean egindako materiala dago. Pieza laburrak dira, minutu eta hogei segundukoak nik ikusi ditudan luzeenak. Diotenez, zinemetan filmen aurretik proiektatzen zituzten albistegi laburrak dira, baina badaude ere bota ez zituztenak, deskartatuak.

Material audiovisual sobre la Guerra Civil española, este apunte en castellano

Esan bezala, aipatutako elkarrizketan Silvia Ribelles historialariak dio bera Espainiako Gerra Zibilean grabatutako materialarekin ari dela lanean. Asmoa omen da gatazka horrekin lotutako materiala webgune berezituan jartzea.

Bigarrenean ere jai giroan murgiltzeko aukera dago.

Hirugarrena, 1936ko udakoa da, eta jada hor ageri da jendea Hendaiako muga zeharkatzen.

Irun frankisten esku erori dela dioen materiala.

Gudaz kanpo, 1964ko bideo bat hau, adibidez, Paseo Berriko olatuei buruzkoa.

Irungo bideo gehiago dago bertan. Bilbao ere ageri da. Seguru gehiago dagoela. Hortik aurrera zuen esku.

Gehienak duela ia 25 urte elkartu ginen lehen aldiz, Javier Ortizekin batera. Beste batzuk bidean joan dira batzen.

Recordado a Javier Ortiz en Barcelona, este apunte en castellano

Antolaketaren lanik mardulena Felipek hartu zuen, bertako beste gidari batekin, Pakorekin.

Bartzelonan bizi ez ginenok, ostatu hartu genuen Martí-Codolar izeneko egoitzan. Lluís Martí-Codolar bertako aberats bat izan zen, besteak beste, Kataluniako hiriburuko zooa montatu zuena.

Felipek prestatu zuen lehen bisita ostiral arratsaldean izan genuen: 1937ko Parisko Erakusketa Unibertsalean egondako Espainiako Pabilioi Errepublikarraren erreplika ezagutu genuen. 1992ko Joku Olinpikoen karietara altxatu zuten Bartzelonan.

Pabilioaren webguneak bi bisita klase aipatzen ditu. Lehenean, liburutegiko funts historikoak erakutsi zizkigun Bartzelonako Unibertsitateko liburuzain batek. Bigarrenean, eraikinia ezagutzeko parada izan genuen, bisita arkitektonikoa, El Globus Vermell kolektiboko arkitekto bat gidari. Oso gomendagarriak biak.

Funts historikoen artean Mugimendu Komunistako hainbat material jarri zuten gure esku. Kasualitatez, Javier Ortizek (Fermín Ibáñez seudonimoarekin) idatzitako zutabe labur batekin egin genuen topo.

Hortan afaldu genuen, gure ostatutik gertu. Oso polita izan zen F eta haren alaba H ezagutzea. Biak afganiarrak dira eta 2021eko abenduan iritsi ziren Kataluniara, senar eta aita, hurrenez hurren, zuten gizon bortitz batengandik eskapo.

Larunbat goizean Bartzelokano Modelo presondegian genuen hitzordua. 2017an itxi zuten eta handik urtebetera zabaldu zituen ateak jendeak ikus dezan. Gure kabuz hurbildu ginen, baina jende askorekin egin genuen topo, tartean hiru bisita gidatu. Plaza erreserba doakoa da eta soilik bisitatu daiteke aste bukaeratan, ostiraletik igandera.

Zirrara berezia eragin zidan ikustea 1974ko martxoaren 2an Salvador Puig Antich garrotez exekutatu zuten tokia. Sentsazio hori areagotu zuen leku hura presondegiko paketeak banatzeko gunea zela zioen kartelak.

Galerietako batean, batez ere panelez osatutako erakusketa zegoen. Ziega batean Ordena Publikoko Auzitegiko epaile baten toga, zintzilik. Auzitegi berezi hau 1977ko urtarrilean deuseztatu zuten eta hurrengo egunean sortu zuten Espainiako Auzitegi Nazionala.

Liburutegia edo ile-apaindegia ikusi genituen, baita goiko aldean Metadona kartela zuen ate bat.

Calçot-ak jateko tokia hartu zuen Felipek. Inoiz ez dut ahaztuko bisita honi esker jan nituela bizitzan lehen aldiz.

Goiz hartan Malalai Joyarekin egoteko parada izan genuen. Afganistango politikari eta aktibista honek hanka egin behar izan zuen 2021eko abuztuan. Ortizek idatzitako zutabe honengatik izan nuen bere berri: Malalai Joya. 29 urte zituenean, 2003an, hauxe egin zuen sortu berria zen Loya Jirga zelakoan.

Arratsaldean, Gabriel García Márquez liburutegiara hurbildu ginen. 2023an munduko liburutegi publiko onena izendapena jaso zuen.

Gehienek agur esan zuten igande goizean, baina batzuk astelehenera arte geratu ginen.

Pakorekin batera Sagrada Familiara hurbildu ginen. Kanpotik ikusi genuen, turistaz lepo zegoen eremuan. XX. eta XXI. mendeetako Eskorial obratik gertu, martxo bukaeran ateak itxi behar zituen taberna batean hartu genuen aperitiboa.

Sagrada Familia udal liburutegira eraman gintuen Pakok ondoren. Izan ere bai Pako eta bai Felip liburuzainak dira.

Sants inguruan bazkaldu eta agur esan genion elkarri.

Urtarrilaren 26an Frantziako estatuak migranteak muga pasatzen laguntzeagatik epaitu behar dituen hainbat kideri babesa emateko manifestazioa egin zen Irundik Hendaiara. Han egon nintzen.

Fuera inmigrantes, este apunte en castellano

Hurrengo egunean sustoa eman zigun amak, baina zorionez bideratu da. Otsailean hala moduz ibili ginen, baina martxo hasieran gurean ia bederatzi urte daramatzan Nikaraguako andre gazte bat kontratatu genuen amaren zaintzaile gisa. Ez da lehena izan.

Siriako mediku bat entzun nuen irratian Alemanian hauteskundeak egin ziren egunean. Oker ez banago, Berlinen bizi zen, baita bertan lan egin ere.

Javier del Pinoren asteburuko irratsaioan kontatu zuen, gaztelaniaz, zein gaizki pasa zuen Alemaniako Ekialdean bi ospitaletako lankideekin. Minduta hitz egin zuen, noski.

Egoera salatu zuenean geratu omen zuten jazarpena.

Igande hartan izan zuen lehen aldiz botoa emateko aukera. Kazetariaren galderari erantzunez, sozialdemokraten alde egiteko asmoa zuela esan zuen antenan, nahiz eta erabakia erabat hartu gabe izan oraindik.

Bera bezala 10.000 siriar omen daude Alemanian osasun alorrean lanean, oker ez banago gehienak mediku dira. Erdiak baino gehiagok jada lortua omen dute herritartasuna. 10.000 lagun horiek kanporatuz gero, nola geratuko litzateke osasun sistema herrialdean?

Plataforma sozial batean ikusi dut egoera hori gordinki erakusteko Alemaniako hainbat osasun gunetan egiten ari diren kanpaina. Hots, "bertakoak" soilik geratuz gero zenbat langile egongo liratekeen. Edo hobeto esanda "kanpotarrak" kaleratuz gero zein izango litzatekeen egoera.

Pertsonak munduan libre mugitzeko askatasunaren alde ez bazaude, ea modu berekoia aktibatzeko gai zaren. Nahiz eta jakin, Brexit-a eta Trump dira adibide, badagoela jende asko ez duela buruarekin ematen botoa, tripekin baizik, beren interesen aurka.

Etxean telebista gutxi ikusten dut, baina aurreko batean haren paretik pasa eta edadeko gizon bat ari zen elkarrizketatzen Andrea Ropero El Intermedio izeneko saioan. Minutu bat egongo nintzen ari begira, adi entzuten zer esaten zuen.

Ez nuen tipoa ezagutzen. Hark esandakoa pisuzkoa iruditu eta hurrengo egunean hasi nintzen sarean begiratzen eta ikusi nuen profila zuela Wikipedian: Mariano Benítez de Lugo.

Esan bezala, 60 urte baino gehiago daramatza abokatu gisa, aitari lekukoa hartuz haren bufetean. PSOEko militante izandakoa ere bada, ez dakit gaur egun bertan jarraitzen ote duen, eta Felipe Gonzálezen gobernuan pare bat urtez goi karguren bat izan zuen.

2024ko erdialdean liburu bat argitaratu zuen: Los desahucios instados por los “fondos buitre”.

Etxegabetzeak direla eta ez direla, duela gutxi Espainiako Auzitegi Gorenak arrazoia eman dio hamar urtez luzatu den auzi batean. Ana Botella Madrilgo alkate zen garaian hainbat etxebizitza saldu zizkion Etxebizitza institutuak Blackstone funts putrearen filial bati. Madrilgo erdialdean dauden bizilagun horiek lortu dute etxebizitza erosi ahal izatea Udalak funts horri saldutako baldintza berberetan.

Aipatu liburua hainbat pertsonari eskaini dio, baina batez ere auzi hori zela eta bere buruaz beste egin zuen emakume bati.

Javier Del Pinok elkarrizketa egin zion abendu bukaeran A vivir que son dos días irratsaioan. Etxegabetzeak, justizia, Gürtel auzia (bera izan zen herri akusazioaren abokatuetako bat), Hurtado magistratua eta Mariano Rajoy presidenteari buruz aritu ziren solasean.

Elkarrizketaren azken zatia transkribatu dut gaztelaniazko blogean idatzitako apunte batean: El abogado Benítez de Lugo, el caso Gürtel y los fondos buitre.

Jakin nuenean Juantxo Egaña eta David Martin zirela komisarioak, ohar mental hau egin nuen: «hau bisitatu beharra dago». Handik egun batzuetara, abenduaren 23an, Alberto Moyanok Diario Vascon sinatutako kronikak gogoa areagotu egin zidan: Los gitanos en el país de los vascos. Bide batez, begiratu ere Aldundiak kaleratutako oharra.

Abenduaren 28an, arratsaldez, igo nintzen Aiete Kultur Etxera Pindro Dantzariz ikustera. Ni bezala beste lagun batzuk zeuden bertan.

El pueblo gitano en Euskal Herria, este texto en castellano

Agifugi elkartearekin batera eman omen ditu urratsak Egañak. Hori kontatu zion Moyanori elkarteko presidente Rafa Giménezek. Eta alde horretatik pozik geratu dela dio.

Ia sei mendeko historia du ijito herriak gurean. Ibilbide horren berri ematen duten testu gehienak David Martín Sánchezek idatziak dira. 2017an Txalaparta argitaletxeak Daviden El pueblo gitano en Euskal Herria liburua kaleratu zuen. Nik ez dut irakurri, baina inguruan badut liburu hori gomendatu didan jendea.

Gainerako testuak Iñigo Alberdi, Mikel Lertxundi (euskal pinturan nola azaldu diren ijitoak), Karlos Zurutuza (erromintxelari buruzkoa) eta Palmira Dualek (emakumeak eta gazteei buruzkoa) sinatu dituzte. Diseinuaz Cheli Lanzagorta arduratu da.

Argazkiei eman die Egañak garrantzi berezia. Eta hor Eulalia Abaitua, Isabel Azkarate, Jesus Uriarte, Jose Usoz, Gari Garaialde, Mariví Ibarrola eta beste hainbat argazkilarien lanak daude.

Garaialdek Irungo Uranzu frontoian egindako argazki bat etorri zait gogora lerro hauek idazterakoan. Duela urte batzuk kanpoko frontoian jokatutako ijitoen pelota txapelketa bati dagokio.

Mariví Ibarrolaren bi erretratu aukeratu dituzte: batean Rafael Berrio ageri da, kantatzen; bestean, Iñaki Berrio anaia, Arrasateko RIP taldekoak elkarrizketatzen. Rafa eta Iñakiren aitonetako bat ijitoa baitzen.

Bitxia da ere 1990eko hamarkadako erreportaje bat. Hernaniko Antxon Etxeberriari eginikoa da. Argazki batean 92 urteko gizon hau ageri da (itxuraz) etxeko atarian, emaztearekin batera. Erretratua Jesus Uriarterena da. Tratantea zen, euskalduna eta bertsozalea.

Astebete baino gehiago pasa da jada erakusketa ikusi nuenetik eta detaile batzuk eskapo joan zaizkit. Beraz, interesa baduzue, onena izango da zuek Aietera hurbiltzea eta bertan ikustea Egañak eta Martinek ze lan ona egin duten.

Bertara joateko hartu kontuan Aiete Kultur Etxeak ordutegi bereziak dituela. Bereziak Donostia Kultura sareko gainerako kultur etxeekin konparatuz gero: astelehenetan itxita egoten da; asteartetik ostiralera, arratsaldez dago irekita; larunbatetan goiz eta arratsaldez zabaltzen ditu ateak eta igandeetan goizez bakarrik. Paragrafo honen hasieran dagoen loturan ordutegien eta bertara iristeko autobusen berri ematen da.

Telefonoarekin egindako argazki txar batzuk igo ditut Flickr-era eta hemen azpian itsatsi.

Abenduaren 8an kasualitatez harrapatu nuen Diego Enrique Osorno kazetariari «A vivir que son dos días» irratsaioan eginiko elkarrizketa bat. Javier del Pinok aurkeztu eta zuzentzen du Cadena Ser-en irratsaioa. «A vista de Lobo» izeneko atalaren barruan emititu zuten, gaur egun El País egunkariaren Berlingo korrespontsala den Marc Bassetsek gidatzen duena igandero.

Diego Enrique Osorno nos acerca al zapatismo, este apunte en castellano

Ez nuen inoiz ezer entzun ezta irakurri ere Osornori buruz, baina igande hartan entzun nituenak itxura ederra zuen. Audio honen 23 minutu 45 segundutik aurrera entzun dezakezue nahi izanez gero, mexikarraren aurretik beste egile bat gonbidatu baitzuten.

Hiru partaideek berriki Anagrama argitaletxeak kaleratutako En la montaña liburuari buruz aritu ziren berbetan. Liburuaren muina da 2021eko maiatza eta ekaina bitartean zapatistek Mexikotik Europara eginiko itsas zeharkaldia. Duela egun batzuk erosi eta aste honetan bertan amaitu dut irakurraldia: liburua asko gustatu zait eta haren irakurketa erabat gomendatzen dut.

Maiatzaren 2an 4-2-1 eskuadroia zeraman La Montaña belaontzia Mexikotik (Isla Mujeres) atera zen. Ekainaren 21ean iritsi ziren Galiziara, Vigoko portura. 4-2-1 izenak zapatista maien generoarekin du zerikusia: 4 emakumezko (Lupita, Carolina, Ximena eta Yuli), 2 gizonezko (Bernal eta Darío) eta pertsona 1 ez bitarra edo otroa (Marijose). Zazpi horietatik inork ez zuen itsasoaren berri.

Ontziko tripulazioa, gehienak alemaniarrak, bai bazekitela zer zen ozeanoa: Ludwig Hoffman Lulu kapitaina; Gabriela Lange Gaby, Nabigazio Klasikoaren Hedapenerako Fundazioko presidentea, belaontziaren jabe zen elkartea; Ehrfried Jaretzke Ete; Carl Reiner Carlitos, praktikak egiten ari zen marinela; eta kolonbiar bat, Edwin Bayuelo Edwin.

Bi bide gurutzatu ziren une eta toki berean: alde batetik, Europara nabigatzeko proiektu zapatista; bestetik, Stahlratte ontzia Europan saltzeko egitasmoa.

Slumil k’ajxemk’op —tzotzil hizkuntzan Lurralde Intsumitua edo Etsitzen ez den Lurraldea— izeneko eremurantzko ia bi hilabeteko itsas zeharkaldia dokumentatzeko asmoz, zapatistek Diego Enrique Osorno (Monterrey, 1980) kazetari eta dokumentalistarengana jo zuten. Diegorekin batera María Secco María argazki zuzendari uruguaitarra joan zen. 4-2-1 eskuadroiaren laguntzaile moduan, Javier Elorriaga Javier historialari eta aktibista mexikarra.

Ez dut filma ikusi, baina hona hemen trailerra. Bai ikusi zutela 2023ko abenduan Mexiko hegoekialdera joan zirenek, altxamendu zapatistaren 30. urteurrena gogoratzeko ekitaldien barruan.

Liburua hasi eta berehala, 23. orrialdean hain zuzen ere, groggy utzi ninduen esaldi batek:

2006 eta 2023 urte bitartean, batezbeste egunero laurogeita hamabi lagun erail eta hogeita sei desagerrarazi zituzten. Denbora tarte horretan, Mexikoko elizaren eta erakunde akademikoen txosten zehatzen arabera, hiru mila hobi klandestino topatu dira.

Hau da, Osornok ondo baino hobeto adierazi bezala, XXI. mendeko demokrazia mexikarrak txiki uzten du alor horretan Latinoamerikako XX. mendeko edozein diktadura. 700.000 pertsona hil edo desagertu dira hemezortzi urte hauetan, gaizki izendatutako narkoaren kontrako gerra piztu zenetik.

Ismael El Mayo Zambada

Anagrama argitaletxeak duen Kronika saria jaso du liburuak eta hainbat genero nahasten ditu: kronika, elkarrizketak, egunerokoak, testigantzak... Gainera, bidaia dokumentatzeko enkargu zapatistarekin batera iritsi zitzaion Osornori Mexiko mafioso nagusietako bat elkarrizketatzeko aukera. Hasiera batean, Ismael El Mayo Zambadarekin ordu erdi egon behar bazuen ere, azkenean hiru orduz aritu ziren solasean. Horren emaitza ere liburuaren lehen zatian azaldu du idazleak.

Gero, buruzagi zapatistekin izandako elkarrizketen txanda da, Osornok 2003tik baitu harreman zuzena beraiekin. Honela, egungo buruzagi nagusi den Moisés subkomandantea agertuko da, baita hildako Marcos subkomandantea, Galeano subkomandantea eta gaur egun Marcos kapitaina dena. Izan ere, azken hiru hauek pertsona bera dira eta Marcosen beharren arabera aldatu egiten da izena, hura holograma bat baita.

Diegok idatzitako egunerokoa, Diario del naufragio, dator segidan. Egunerokoa tripulazioaren bitakora kolektiboarekin nahasi egiten da. Ahots zapatistek ematen dute aukera jakiteko nola antolatu den mugimendua azken urte hauetan. Eta ezagutuko dugu 1983ko azarotik datorren EZLN zertan dabilen, ahaztu gabe beraiek bost mendeko biziraupen historia aldarrikatzen dutela.

Atentzioa eman dit ez kontatzea 2021eko ekainaren 21etik aurrera zapatistek zer egin zuten Europan. Ematen du Diego jada ez zegoela beraiekin, eta hori izango da arrazoia. Hori bai, Osornok bai kontatzen duela Berlinen geroago eginiko egonaldia eta hauxe aprobetxatuz eginiko hainbat bisita. Adibidez, Sachsenhausengo kontzentrazio esparrura egindakoa.

Liburuan zehar ikusten dugu nola eraldatzen den armada zapatista gaur egun den mugimendu zibil eta bakezale bihurtzeko. Bitartean, Mexikoko presidenteen eraginez edo haien eragin ezaz (Salinas de Gortari, Zedillo, Fox, Calderón, Peña, López Obrador) eta AEBetako atzeko patioa dela aintzat hartuz, odolusten ari den herrialdea bilakatu da Mexiko.

Hainbeste dago esateko, ezen zaila baita zerbait azpimarratzea. Hala eta guztiz ere, hiru erreferentzia nabarmenduko ditut hementxe:

• Javier Sicilia, poeta eta aktibista, Movimiento por la Paz con Justicia y Dignidad izenekoaren bultzatzailea.
• Sergio González Rodríguez idazlea, Ciudad Juárez-eko feminizidioak ikertzeagatik ezaguna.
• Julio Scherer idazle eta kazetaria.

Propina

Propina gisa, Diego Osorno eta Juan Villororen arteko solasaldi bat. Azken hau idazlea da eta Luis Villoro filosofoaren semea, indigenismo gaietan aditu nagusietako bat eta zapatisten aholkulari. 2014an zendu eta zapatistek kontrolatuko lurraldean lurperatu zuten.

Bukatzeko, Osornok berak berriki plazaratu duen zutabe batean esandako hitzak utziko ditut: «La Montaña me insufló contemplación, escucha e imaginación que traté de compartir en un libro que, contra viento y marea, reivindica la esperanza».

Ion Martinez Esnaolak Lugaritz Kultur Etxera deitu zuen jendea eta agudo samar saldu ziren abuztu hasieran salgai jarritako sarrerak.

Txiki deja los escenarios, este apunte en castellano.

19:00etan zen lehen deialdia, bizilagun bilerak bezala. Ordu horretarako kultur etxearen atarian argazkia egiteko gunea zuten apailatuta, nahi zuenak erretratua egin ahal izateko.

Azaroaren 19an Berrian argitaratu zen Iratxe Muxika Karrionek egindako elkarrizketa: «Txikiren alde onak biltegian gordeko ditut, behar denean ateratzeko». Bertatik:

Egia esatea nahi baduzu, bikote batek ezkontza bat irudikatzen duen eran ikusten dut azken emanaldia. Handia, ederra. Mimoz eta irudimenez ari naiz guztia zaintzen.

Ardoa, zerbeza eta freskagarriak hartzeko aukera zegoen, areto nagusia zabaldu bitartean.

Txikiren azken istantea lagunekin izeneko emanaldia Beñat Physis eta Unai Pelaxek abiatu zuten, beheko aldeko atondoan. Bi kantu eskaini zituzten, gitarraz lagunduta.

Xendarineko Ahizpen txanda heldu zen jarraian. Aurreko bikoteak utzitako tokian aritu ziren Karine eta Aline Etcheverry, a capella, mikrofonoen laguntzaz. Beste bi kantu.

Areto barrura sartzeko gonbitea luzatu ziguten ondoren. Eseri eta Jon Plazaola agertu zen eszenatokian, oihal artean: bera etorri zela ziurtatzera Txikik benetan agur esaten zuela. Hastepenetan, Urretxuko bolo bat gogoratu zuen. Ikusi zuela nola sanmiguel botila bat bota zioten jende artetik. Hutsik! Eta Lugaritzen bildutako batek berehala berretsi zuen Jonek esandakoa, bera bertan zegoela gehituz.

2024ko urte hasieran egindako show-aren bizkarrezurra mantendu zuela esango nuke, baina hainbat gonbidatuen sartu-irtenak tartekatu zituen: bi iloba (neskak badu osabaren bidea segitzeko dohainik), Mursego (bitan azaldu zen, lehen aldiz a capella Unai Pelax-ekin) eta Mixel Etxekopar ikusi nituen nik.

Jurgi Ekiza eta Etsaiak taldeko Auo-ren partehartzea (bideo laburra) galdu nituen, arazo praktiko bat medio.

Lugaritzekoak segida izan omen zuen Antiguako soziedade batean, mahai baten bueltan. Hortik aurrera zer gertatu zen, gautxoriek jakingo dute.

Ion Martinez Esnaolaren parte bat badoa. Baina Ionek badu ere beste alde bat hemen azpimarratzekoa: zenbat kultur emanaldi ez ote dituen antolatu auzoan. Lohian sartuta egon da isilpeko lanean, aurreko belaunaldiko batzuek bezala.

Hasieran aipatutako elkarrizketan, Iratxek galdetu zion zeintzuk izango ziren azken hitzak:

Zeinen garrantzitsua den kultura eta hizkuntza gure herrian; niretzat ezinbestekoa izan da, bai artista bezala, bai eta ikusle moduan ere. Susmoa dut ez ote zaigun ahazten ari. Transmititu nahiko nuke zeinen beharrezkoa den oholtzak eta eserlekuak betetzea, baina ez BECekoak edo Kursaalekoak bakarrik, baizik eta guzti-guztiak. Euskal kultura zaindu egin behar da, eta gure mailako artistak ere zaindu egin behar dira.

Zaindu maite duzun hori.

Hitzordua genuen inguruko ferminzaleok abenduaren 17an Miarritzeko Atabal aretoan. Iluntzeko 19:00etan Iñigoren Diszipuloak. 20:00etan Fermin Muguruza. Egun berezia: 1984-2024, 40 urteko ibilbidea ospatzeko biraren hasiera.

Zergatik egun horretan? Erraza: 2019ko irailaren 5ean zendutako Iñigo Muguruzak 60 urte egingo zituen eguna zelako eta Fermin efemeride zalea delako.

El león asmático está en forma, este apunte en castellano.

17:00ak aldera hartu nuen autoa Donostian. Hiru geldialdi Irunen. Lehena nire anaiaren etxean: bertan Mañu eta Oier jaso behar nituen. Bigarrenean, Iontxu. Hirugarrena Santiago zubitik gertu: Iñaki.

Autoa beteta gurutzatu genuen muga eta Miarritzera jo genuen zuzenean. 18:30ak aldera iritsi ginen Atabalera. Azkar eta gertu lortu genuen aparkatzea.

Bertan egona nintzen duela 20 bat urte, Ferminekin batera kasualitatez, orain gogoratzen ez dudan Jamaikako talde bat ikusteko. 700 lagunentzako areto ederra iruditu zitzaidan orduan, baita atzo ere. Garai hartan jada ezin zen erre areto barruan. Hegoaldeko ustez azkarrok, askotan bezala, berandu iritsi ginen neurri osasuntsu hori hartzera.

Zabaldu parentesia. Ohar mentala: gehiagotan joan beharko nuke Atabalera. Itxi parentesia.

Eraikinera sartu bezain pronto hainbat lagun agurtu nituen: lehena Jone, baita Ikor Kotx argazkilaria ere (gero beste birekin egon nintzen: Foteropanico eta Gari Garaialde). Barruan saludatu nuen jendearen kontua galdu dut: Gorka, Goiatz, Unai, Karmele, Jabiolo, Carlos, Xabi, Zakili, Jitu, Cristina, Asier, Beñat, Txap...

Puntual hasi zen Iñigoren ikaslez osatutako Iñigoren Diszipuloak taldea. Gaizki ulertu ez banuen, duela urtebete Irungo Moskun haren alde eginiko muralaren inauguraziorako elkartu zen bost musikariz osatutako banda. Miarritzen Ane Garcia (Lurra, Mejillon Tigre) ere aritu zen kantari. 40 bat minutuz omenaldi txukuna egin zioten irakasleari. Zorionez 40 urte ez dira alferrik pasa eta gaur egungo musikari gazteek 1980ko hamarkadan ez zegoen musika kultura eta trebezia dute.

Eguneko plater nagusia zortzietan zerbitzatzen zen. Bederatzi musikariz osaturiko banda puntu-puntuan agertu zen tranpaldoan. Maputxeei eskainitako kantuarekin hasi zen bi ordu eta hiru laurden iraun zuen emanaldia. Fermin bigarren kantuan agertu zen eta erdian jarri zen, alkandora beltz bat soinean, argal, tente, adi, erabat kontzentratua.

Hamarrekoa bi lerrotan banatu zen: gure ezker aldean, aspaldiko haize atala (Jon Elizalde, Aritz Lonbide eta Igor Ruiz Fino); erdian Gloria Maurel bateria (Micaela Chalmeta Big Band); eskuinean, Gerard Chalart 58 perkusionista, Manu Chaorekin, besteak beste, aritutakoa.

Lehen lerroan, ezkerrean Xabi Solano trikitilaria eta eskuinean Víctor Navarrete bajista. Ferminen bi alboetan, bateriarekin triangelu bat osatuz, ahotsak: Lide Hernando (Liher, Bele) gitarra-jotzailea eta Miryam Matah.

Pantaila bat zegoen atzealdean eta ia etengabe irudiak eta bideoak proiektatzen ziren bertan.

Ez nuen ezer apuntatu eta zaila da biharamunean kantu gehienak gogoratzea, baina egon zen tartean Manolo Rastaman (Muguruza anaia biek eginiko lehen kantua, oker ez banago), Hay algo aquí que va mal, Bidasoa fundamentalista, Zenbat polizia bazter guztietan, Korrika eta Big Beñat, Ulrike Meinhof, Palestina eta Kurdistanen aldeko aldarrikapenak, eta abar, eta abar.

Bukaera aldera, bi eten egin zituen, bisetarako. Banda eta FM Crew aurkeztu zuen, bakoitzari bere tokia eman eta aitortuz. Bigarren etenaren ondoren Sarri, Sarriren txanda izan zen, Iñigoren seme-alaba eta diszpipuloekin batera, Bad Sound System-eko bi kide ahaztu gabe.. Azkena, Hator hator, gabon giroan presoak etxeratu eta presondegiak botatzeko ereserkia.

Hurrengo bi hitzorduak Bilbon izango dira, Bilbao Arenan, abenduaren 20an eta 21ean.  Urtarrilean munduratuko da banda eta urriaren 4an bukatuko dute bira Iruñean. Gaizki kontatu ez badut, guztira 26 kontzertu dira.

Bete-betean dago lehoi asmatikoa. Haren ibilbidea gustuko baduzu, gustura ikusiko duzu eszenatokian. Ez bazara batere ferminzalea, hobe zenuen hau ez irakurtzea: ematen du bere agurra ez dagoela gertu.