Auto-istripua eta suizidioa
Abantaila eta onura piloa ekarri dizkigute autoek: ziztuan heldu gaitezke urrutira, autonomia besteak beste sexu harremanetan, gure ama lurra ezezagunak zitzaizkion gasez eta porlanez apaindu, aberastu eta harritu digute; gainera, suizidari bere ekintza lotsagarria disimulatzeko aukera eskaintzen diote. Autoa zure burua hiltzeko bitarteko perfektua izan liteke, batez ere suizidio-izaera ezkutatu nahi baduzu.
Badira suizidioa ingurukoen arreta eta errukia erakartzeko egiten dutenak. Antzezlan horien ondorioz, jakina, ez dira hiltzen.
Aitzitik, beste batzuek benetan nahi dute hil eta bi ekintza konbinatzen dituzte, batek huts eginez gero besteak eramango dituelakoan. Adituek bereizten dituzte suizidio konbinatu primarioa eta suizidio konbinatu sekundarioa. Bigarren honetan, soilik lehenbiziko ekintzak kale egin ostean ahalegintzen da suizida bigarrenarekin, jarraian. Nirvanako Kurt Cobainen kasua: aurrena sobredosiaren bila, txutea, kale; eta hurrena tiro. Aldiz, suizidio konbinatu primarioak aldi berean erabiltzen ditu bi metodo, edo gehiago.
Hemen kokatzen da auto-istripuaren erabilera, suizidio konbinatu primarioan: autoan zoazela pozoia irentsi eta, bada ez bada ere, hiltzeko aski ez balitz, autoa kontrako norabidean sartu eta lastertasun osoan ipintzen duzu. Ziurrenik, bietako batek, bederen, arrakasta erdietsiko du. Ez da harritzekoa auzitegi-medikuek eska dezaten heriotzaren benetako kausa tentuz azter dadila, batez ere istripuan auto bakar bat badago inplikatua eta gidaria baizik ez badoa barruan.
Izan ere, suizidiorako joera duen jendeak maiz erabiltzen duen arren autoa bere burua suntsitzeko, istripu horiek, hala ere, oso gutxitan hartzen baitira suizidiotzat; ez gizarteak baina ezta suizidak berak ere, auto-istripu asko zure burua suntsitzeko bulkada erdi inkontziente baten ondorio ere izan bailiteke.
Frantzian hogei mila lagun inguruk egiten omen du urtero bere buruaz beste; Espainian berriz 2008an 3.421 lagunek baino ez. Auto-istripuz hildakoen kopurua berriz goiti eta goiti etenik gabe. Azalpena: espainol mordoa suizidatzen da auto-istripuz, eta arrakastaz ezkutatzen du suizidio-izaera, dela suizidioak oraindik dakarren estigma saihesteko, suizidioa tabu baita oraindik (jendeak nahiago du jendaurrean ama auto-istripuz hil zaiola esan, buruaz beste eginda baino); dela bizi-aseguru polizaren kobratzea ziurtatzeko, bizi-aseguru batzuk ez baitira ordaintzen suizidioa delarik, baina bai aitzitik auto-istripua izanez gero.
Irakurri berri dudan kasua azken honi dagokio. Hilotza ondo aztertuta bala-zulo bat aurkitu zioten kokotean; ikertu, eta berriki kontratatua zuela aseguru-poliza eta erosia pistola, legez kanpo.
Horregatik da garrantzitsua auto-istripuetako biktimei autopsia txukun bat egitea. Beharrezkoa da ikerketa nekropsikoa (zeren baliteke ere gidaria kausa naturalek jota hil izana). Sevillako auzitegi-medikuak kexu ziren, Espainian sarritan auto-istripuaren ondoren hilotza linternaz apur bat argitu eta “sí, Flamarique, está muerto, se ha chocado con el árbol, accidente contra árbol, apunta”; auto-istripuz hilikoa, haatik, suhiltzaile katalana bezain enigmatikoa izan daiteke, suhiltzaile katalanak adina ezusteko gorde lezake.
Hizkuntza gatazka eta erabaki etiko bat
Sarah Colwillen kasuak frogatu du gaixotasunak lagun diezagukeela gure baitan aurkitzen eta pizten ezezagunak eta irudikagaitzak zitzaizkigun ahalmenak.
Itxuraz, burmuineko zati jakin bati dagokio mintzamena. Ordea, eta ez dakit neurolinguistek honetaz zer dioten zehazki, susmoa dut hizkuntza desberdinak erabiltzean burmuinean pizten direla esparru eta muga berdin-berdinak ez dituzten zatiak, hurbil eta are nahasirik egon daitezkeen arren. Sakoneko egitura desberdina duten hizkuntzek pizten dituzte zati desberdinak: frantsesak, italierak eta espainolak zati berdina pizten dute, euskararenarekin bat ez datorrena. Ingelesak eta alemanak berdina; ingelesak eta gaztelaniak desberdina.
Zenbait jendek hizkuntzak ikasteko dituen zailtasunak utzikeriaren aitzakia baino zerbait gehiago dira, neuronalak izan baitaitezke hein batean.
Batzuetan oharkabean alboko ezezagunari igarri egiten diozu zein hizkuntzaz diharduen, eta aiseago joko duzu zeurea darabilenarengana arrotzarengana baino.
Hori dela eta, Bilbon, edo Gaztelugatxe inguruan, maizegi, erdaldunek ez gaituzte ikusi ere egiten. Ikus gaitzaten helburu, borondate oneko asmo pedagogikoz, atzo, Bilbon bakarrik nenbilela, erabaki bat hartu nuen, irmo: baldin ezezagun batek gaztelaniaz galdetzen badit zerbait, aurrena neurtuko dut ea bere biografiak arazo ekonomikoen hobenaz gaztelania baizik ez ezagutzera behartu ote duen; hala balitz, gaztelaniaz erantzungo nioke, orain arte bezala.
Aldiz, bistakoa bada euskaldunen berri ez duen atzerritar bat dela, edo bestela inperialista linguistiko bat, orduan erantzungo diot: “Sorry, I’m Basque, I don’t speak Spanish, only Basque and English”.
Hori bai, ahal bezain adeitsuki, amorru izpirik gabe, batez ere zapaltzailea zuzentzen zaizularik. Izan ere, bihozbera eta zintzoa zatzaizkio erantzun horren bidez, ez baita soilik defentsazkoa: bere burmuineko zati elbarriak pizten laguntzen ari zatzaizkio, bere gogoa eta jakintza osatzen eta biribiltzen, migraina onbera bat bazina bezala.
Tamalez, erabakia irmo hartu eta ordu laurdenera espainol harroputz tipikoak Guggenheimera nola iritsi galdetu zidan eta inertziaren erruz eta ordurako erabaki irmoa ahaztua nuelako gaztelaniaz erantzun nion, baina zin dagit aurrerantzean etikokiago jokatuko dudala.
Coca-Colaren ahalmen txundigarrien makaltzea
Antonio Ortí-k eta Josep Sampere-k munduko edari-markarik ezagunenari eskaini diote “Leyendas urbanas” liburuko kapitulu bat, “El poder oculto de la Coca-cola”.
1886an Atlantako enpresa batek botika bat patentatu zuen, kokaren estraktua zeukana. Botika zalaparta handiz eta propaganda ikusgarriz iragarri zuten, eta Coca-Cola izendatu zuten. Buruko mina sendatu eta nekea kentzen omen zuen.
17 urte barru, 1903an, mediku batzuek salatu zuten kokaina arriskutsua zela iparramerikarren osasunarentzat. Hegoaldeko politikari arrazista zenbait, bestalde, edozer egiteko prest zegoen kokaina beltzen eskura egon ez zedin. Halako presiopean, Coca-Cola konpainiak errezetatik kokaina kentzea beste erremediorik ez zuen izan.
17 urte jendea animatzen zeramatzan edari tonikoak, hortaz, aurrerantzean kokaren estraktua ez zuen erabili edariari zaporea emateko baino, eta gainera alkaloide pizgarririk gabe. Animatzaile gisa, kafeina erantsi zitzaion.
1914an, yankien botikinetan luzaro ibili ostean, kokaina sustantzia debekatuen mundu tentagarrian sartu zuten. Eta, paradoxaz, Coca-Cola, kokazko txinparta kendu ziotenean, mantsotu zutenean, orduantxe hasi zen zenbait ezaugarri harrigarriz jabetzen, herriaren fantasiak asmatuak. Bazirudien jendeak ez zuela ahaztu nahi edari tonikoak hasieran eduki zuen osagai mitikoa.
Freskagarriaren ezkutuko ahalmenei loturiko uste ezagunenetako bat, aspirina eta Coca-Cola nahasteak eragin haluzinagarriak edo zorabiagarriak dituela dioena, bistan da, jatorrizko formulatik dator. Josep Sampereren ustez, Coca-Colaren dohain psikodelikoaren kontua droga folklorikoen tradizio luzean txertatzen da. Bananaren hariek antzeko eragina omen dute. Hori lortzeko, hariak eguzkipean lehortzen utzi egin behar dira, eta ondoren zigarroan bildu eta erre.
Richard Feynmanek Fisikako Nobel saria jaso zuen 1965ean. Coca-Colaren eta aspirinaren nahasketaren inguruko eztabaidan parte hartu nahi izan zuen. Feynmanek berak irentsi zuen konbinazio ospetsua: 6 aspirina hartu zituen eta hiru Coca-Cola. Zorabioarena eta haluzinazioarena sinesten zuten unibertsitateko kideek inguratu egin zuten, kezkaturik, konortea galtzean eusteko prest. Ordea, ez zitzaion ezer gertatu. Hori bai, gau hartan ezin izan zuen lo ondo egin.
Beste zurrumurru baten arabera, Coca-Colak indar korrosibo eta disolbagarri handia du. Sartu Coca-Colan metala eta gau bakar batean herdoildu egingo omen da. Era berean, okela puskak, hezurtxoak eta haginak desegin omen ditzake, baita giltzurruneko harriak ere, dosi egokian edanez gero. Denborak aurrera egin ahala, dena den, Coca-Colaren ahalmen korrosiboen ustea ere mehetuz joan da.
Azkenik, zurrumurru berri batek goitik behera gezurtatu du iragarki ospetsuak aldarrikaturiko “bizitzaren txinparta”rena: Coca-Cola espermizida hutsezina omen da, Jesus batean akabatzen ditu xapaburuak. Eragin hori lortzekotan alualdea Coca-Colaz bainatu beharra dago.
Non sortu da zurrumurru hau? Pepsi-Colak txirrindulari talde bat patrozinatzen zuen, Postdam taldea. Bertako txirrindulari batek adierazi zuen Pepsi-Colako buruzagiek bultzatu zituztela txirrindulariak zurrumurru hori zabaltzera, ñabardura hauekin apainduta: Coca-Cola edari kolonizatzaile hiltzailea da, arma kimiko antzeko bat, eta bere bitartez Hirugarren Mundu osoa antzutu nahi dute.
Migrainaren ondorioz txinatar mintza-doinua
Sarah Colwill emakume ingelesari, migraina latz baten ondorioz, txinatar azentu nabarmena gelditu zaio hizkeran. Daily Mail egunkariak dakar. Jakina da migrainek mintzamena ahuldu dezaketela baina Colwillen kasua berezia da, 35 urteko britainiarrari buruko minak ezohiko albo-kaltea ekarri baitio. Medikuek diote eritasun berezi batek jo duela, “Atzerriko azentuaren sindromea”k, mintzamena eta hitzak osatzeko ahalmena kontrolatzen duen burmuinaren zatia kaltetzen duena.
Oso eritasun arraroa da; 60 kasu erregistratu baino ez dago mundu osoan.
Sarah Colwill Alemanian jaio zen baina haurra zela joan zen Plymouthera bizitzera. “Plymouthera 18 hilabete neuzkala etorri nintzen bizitzera; halatan, bertakoa banintz bezala hitz egin izan dut beti.”
Sarahk joan den hilabetean migraina bereziki gogorrak pairatu zituen, hain gogorrak anbulantziari deitu behar izan baitzion. Orduan hasi zen azentu-aldaketa sumatzen. Anbulantzian zihoazen medikuei deigarria egin zitzaien Sarahren ahotsa eta doinua. Ospitalean ohartu ziren emakume txinatarrak bezal-bezalaxe mintzo zela, tonu altuz eta ahots mehez.
Colwillek dio ideiarik ere ez duela nondik nora hartu ote duen mintzamolde hori, sekula ez baita Ekialde Urrunean egon. Kezkaturik dabil: “Nire betiko ahotsa berreskuratu nahi dut, baina ez dakit ahal izango ote dudan.”
“Atakearan ostean alaba-ordearekin hitz egin nuen ospitaletik baina ez ninduen ezagutu. Orduz geroztik, lagunek ere eskegi egiten didate telefonoa, ene ahotsa ezagutzen ez eta iruzurti gogaikarri horietako bat naizela uste izaten baitute”.
Orain hizkera-terapia bati ekin dio, berriz ere bere ohiko azentuaz mintzatzeko itxaropenaz, Devon eskualdeari dagokiona. Itxaropen horrek bultzatuta dabil lanean John Coleman Oxford Unibertsitateko Fonetika-adituarekin.
Idoia y Antonio en 1987
Mirando desde los 46 años hacia los 23 con que comencé a dar clases y hacia los años anteriores a los 23, me parece que el trabajo pudo suponer un revulsivo para corregir el modo de vida y el carácter blando, amorfo y desordenado que me constituía entonces y desgraciadamente continúa caracterizándome; espero que el esfuerzo que para superarlo pienso realizar tras jubilarme resulte exitoso y definitivo.
Antes de dedicarme a la enseñanza había realizado varias tareas breves y pasajeras, pero empleos remunerados no tuve más que cuatro, que enumero en orden cronológico: ayudante en la tienda de mi madre y de mi abuela, Novedades Peluaga, en Irún; sirviente en un caserío de Tolosa; a mi tercer trabajo no sé cómo se le llama en castellano y tampoco sé dónde buscarlo: consistía en fregar no la vajilla y la cubertería, sino grandes perolas, en la British Gas, en Londres; y, en cuarto lugar, uno de esos trabajos que finalizan al acabar la concreta labor encomendada, en el South Kensington Hotel, también en Londres: se trataba de bajar todos los objetos (camas, televisores, muebles, pero también la moqueta, una vez despegada y enrollada) de ciertos pisos del hotel a los pisos inmediatamente inferiores, para poder limpiar a fondo el piso vaciado, tras lo cual volvíamos a subir las cosas y colocarlas en su debido sitio.
En contraste con esos cuatro modestos trabajos el de docente supuso un cambio radical en mi vida. En mis clases enseguida se puso de manifiesto un defecto que todavía me atosiga: mi falta de autoridad, mi incapacidad para imponer un clima adecuado para transmitir con efectividad los contenidos del programa. Recuerdo claramente una escena de aquel primer año, una clase por la tarde (la recuerdo porque pensé: esto he de recordarlo y contarlo, es importante): unos alumnos se peleaban lanzándose a la cabeza sillas, gritando, zarandeándose y estrangulándose encima de las mesas, que iban cayendo cerca de donde yo estaba, pegado a la pizarra, de pie; en medio del aula otros alumnos hacían una fogata con los apuntes y ejercicios que les acababa de entregar; desde la pared de atrás un radiocasete despedía un ruido infernal (con mi consentimiento, pues el delegado, al comienzo del curso, me pidió permiso para poner música de fondo, para que las clases fueran más llevaderas, y yo había accedido; poco a poco fue quedando claro que la música y el volumen los elegían siempre ellos, y el día que recuerdo era ya demasiado tarde para pretender corregir nada).
Era un centro de los llamados conflictivos. El primer día, recién llegado, la jefa de estudios, Elena, me instruía en su despacho, cuando entró una alumna con las muñecas vendadas. Elena le dijo con naturalidad y en tono amistoso: “Vaya manía que os ha dado de intentar suicidaros”. Ante mi sorpresa, y después de que la alumna, Idoia, gallega, se marchara, Elena me explicó que el año anterior una amiga de Idoia se había suicidado con éxito. En nuestro Instituto teníamos unos cuantos alumnos gallegos que un cura había sacado de un Reformatorio y acogido en su casa, en Rentería; les habían asignado nuestro centro. Al parecer, habían intimado con unos gitanos que vendían heroína; éstos les encargaron a Idoia y sus compañeros de piso la venta de una notable cantidad, pero los gallegos, en lugar de venderla, se la habían ido metiendo por la vena, de modo que los camellos les amenazaban violentamente y les habían propinado unas cuantas palizas, con la esperanza de recuperar el dinero. Según Elena, la incapacidad de soportar la presión habría lanzado a Idoia al intento y a su amiga al suicidio.
Yo había tenido unos cuantos profesores libertarios, tanto en el Instituto de Fuenterrabía como en la carrera, en Zorroaga; eran los que más me llamaban la atención y los que ya como profesor imitaba aun sin proponérmelo, lo cual aquel primer año me llevó a menudo al ridículo, como aquella vez en que, durante la primera reunión que en cuanto tutor me correspondía con los padres, y ante el pasmo de un honesto y meticuloso profesor de Matemáticas, Antonio, que me acompañaba en calidad de fogueado consejero, me puse a preguntarme a mí mismo en voz alta ante los padres por qué se supone que mis palabras son, en el aula o en cualquier otro lugar, jerárquicamente más valiosas que las de sus hijos, qué derecho tengo a acallar a nadie para imponerle mi discurso, quién me habré creído que soy para reprimir a nuestra juventud, que tantas vivencias interesantes tiene que transmitirnos; y que lo importante no es estudiar sino vivir, y la escuela a fin de cuentas es parte principal del sistema carcelario que define nuestra sociedad. Un padre balbuceó frases raras, estaba borracho. (Unos días más tarde en clase su hija se puso en pie repentinamente, abrió la ventana y vomitó. El vómito, bastante sólido, se quedó sobre el alféizar.)
Después de la reunión Antonio me recomendó, con toda la razón, que en las siguientes charlas me limitara a insistir a los padres en que sus hijos debían estudiar mucho para poder aprobar, que les vigilaran para que hicieran los deberes, un título les vendría bien en la vida pero para conseguirlo era necesaria cierta disciplina tanto en casa como en la escuela…
Antonio tenía experiencia pero era de los pocos que no se había doblegado. Se negaba por ejemplo a trapichear con la verdad, aunque fuera ante la Delegación de Educación. Me confesó que esa misma intransigencia le había acarreado varias separaciones.
Llevaba diecisiete años trabajando en la enseñanza y nunca había dejado de ir al centro: ni enfermedad leve ni problemas de tráfico ni nada. Ni una sola falta de asistencia en diecisiete años. Durante aquel para mí primer año de profesor, una mañana el despertador no le sonó. En el justificante escribió: “No he llegado a primera hora porque se me ha estropeado el despertador”. En la Delegación lo rechazaron, le pidieron que lo sustituyese por “enfermedad leve” o “problemas con el tráfico”, circunstancias ambas oficialmente aceptadas como justificadoras de una falta de asistencia. Mariano se negó, simplemente porque no se correspondían con la verdad. En general, se negaba a transigir con el difuso cinismo que la burocracia alienta. Yo me instalé en él ya durante aquel primer curso, pero cuando me jubile trataré de contactar de nuevo con Mariano.
Iruña-Veleiako auzia argitze bidean (Gandiagarekin 5)
Gizakiak sarritan irudikatu du heriotza betikotasunera garamatzan bide edo erreka gisa, eternitatean sartzeko ate.
Bestalde, Joxe Azurmendik dioenez, “behin izanez gero, unibertsoak dirauen artean, ezizaterik ez dago. Gutxienez, espazioa, denbora, behin eduki izan nindutelako ni edukitzen segitzen dutenak izango dira beti, izan den ezer ez da ezizantzen.”
Orain dela berrehun urteko gizakiak jakin izan balu gure garaiotan Zelanda Berrian dabilkizun lehengusua Bermeoko etxeko pantailan ikus eta entzun dezakezula mintzo zaizun aldi berean, itzela zitzaiokeen txundidura.
Handiagoa ziur aski geuk har genezakeena baino, baldin ziurtasun osoz jakitera iritsiko bagina zenbait hamarraldiren buruan Santimamiñera edo hirugarren mendeko Iruña-Veleiara itzuli ahalko garela birtualki, kosmosak guztiaren oroimena gordetzen baitu aldez edo moldez. Ematen du laster aurkituko dugula oroitzapen horien gordelekuan barneratzeko zirrikitua, dela ate, bide edo erreka.
Mitotik puskailetara (Gandiagarekin 4)
Hilezkortasuna ukatzeko asmoz, arima hilezkorraren eta hilondoko bizitzaren ideien antropomorfismoa azpimarratu izan da. Baina hori ez da zentzuzko kritika bat. Ezkila hautematea ere antropomorfikoa da, gizakiak dagien guztia ezinbestean baita antropomorfiko. Ez antropomorfismoa, baizik honako hauxe duzu erlijioaren arazoaren giltza postmodernian: “Jainkoa, arimaren hilezkortasuna, zerua, infernua, denak mezu bat ematen du zoragarria eta gaizki kontatua. Giza hizkuntzaren ahalean ez dagoelako ongi kontatzea.”
Miresgarriak izan daitezke erlijioak eta fededunari laguntzen diote. Joxe Azurmendik ordea ezin ditu guztiz bere egin: ez hilezkortasun platoniko-kristaua, gorputzaren eta arimaren dualismoa oinarri, soilik arima jotzen duena hilezkortzat; ezta edonon aurki litekeen eta oso antzinatik datorkigun sentimendua, naturarekin bat kosmosean urtutakoaren hilezkortasuna. Sentiera primitibo hori bereagoa du hala ere. Arimatxo ugari dugu gure baitan eta Azurmendiren horietakoren batek oihartzun egin liezaioke Mariaren kantuari. Baina aldi berean unibertsoarekin bat egitera itzultze guztizkoa eragotzia du, sakonegia baita honezkero naturaren eta gure arteko etena. Behialako batasuna bizitzaren eta heriotzaren artean “bion oposizio dago bilakatua, bata bestearen ukoa”.
Azurmendik ez du Gandiagaren eta bere amaren segurtasunik, bere baitako arimatxo horiek sarritan ez baitatoz bat. Ez daki sinesten duen, ez duen, ez daki zer egiten duen. Eszeptizismo bizi batek dirudi bere bihotzeko puskailarik barnekoenetakoa.
Kontua da nola pentsatu gaur egun bizitzaren zentzua, heriotza, gizakiaren patua, munduaren azkena. Gogoetagai horiek nekez geuregana ditzakegu ganoraz hizkuntza mitologikoa erabili ezean. Hilezkortasunari eta betikotasunari zentzua eman ahal izateko, egundaino, ez dugu erlijioarena bezain hizkera egokirik asmatu. Baina honezkero galdua dugu fedeak eskatzen zuen xalotasun intelektual eta morala. Jaiotzen eta hiltzen jarraitzen dugu, baina ez dakigu zelan mintzatu bizitzaz eta heriotzaz. Azurmendirentzat, horrenbestez, “problema gurea da, ez mitoarena, mitoarentzat ez daukagulako alternatibarik: zentzuaren galdera inolako hizkuntzarik gabe utzi dugu.”
Bestela esanda: antzinako mundutik hainbat sentimendu bizirik dago gure baitan, eta mundu modernotik ere anitz jarrera geureganatu dugu, "baina gu ez gara ez mundu batekoak ez bestekoak, eta geure mundu bat ez daukagu. Mila fragmento gara eta ez gara inongoak. Puskailetakoak gara gu."
Esperientziatik mitora (Gandiagarekin 3)
Ondoren Mariarenari darizkion zenbait irakaspen azalduko ditut, Azurmendiren ikuspuntuak sinkronian eta diakronian:
Maria, metafisikarentzat, eta berdin zientziarentzat, unibertsoaren osotasunari dagokionez ez da ezer: x bat da, erreferentzia-puntu soil bat erlazio-sistema unibertsal batean, kontuan hartzen den erlazioaren arabera bere balioa aldatzen duena (errealitate fisiko bat da, edo morala, edo estetikoa....). Alegia, izan, ez da ezer, baina hainbat gauza izan daiteke.
Eguneroko gure esperientzian, berriz, Maria Maria da: pertsona ongi bereizia beste guztitik, gorputz bat (fisikoa), nortasun bat (espirituala), eta gainera maite dugu, hau da, harentzat ontasun batzuk nahi ditugu. Hau dena oraindik esperientziaren mailan dabil, esperientzia hori aratza eta berehalakoa ez den arren, jakina, esperientzia oro aldez edo moldez interpretaturik baitatorkigu beti; esaterako, arimaz edo espirituaz mintzo garelarik, hori ez da inolaz ere kontzeptu erlijiosoa oraindik.
Azurmendik azpimarratzen duenez, gure kulturan ohikoa den interpretazioan Mariak arima bat dauka, Jainkoak emana, hilezkorra: horixe da haren errealitate espirituala. Hautemateko gure gaitasunari ihes egiten dio, Mariaren zinezko errealitate fisikoak bezalaxe: zientzia modernoaren interpretazioaren arabera Maria ez baita hortxe ikusten den gorputz hori, baizik atomo batzuk.
Eta Maria osatzen duten azken osagai horiek natura osoaren azken zati ezabaezinak ere badira. Beraz, Maria ulertu ahal izateko, Maria bera soilik baino harago, Dena ulertu behar da, edo Jainkoa edo kosmos osoa.
Joxe Azurmendiren arimetako bat razionalista zorrotza duzu ordea, eta gure kultura goiko ideia horietara nola heldu den aztertu du: Maria esentzialki bere arima dela, arima hilezkorra dela, hil eta gero ere biziraun egingo duela, biziraupen hori sari edo zigor gisa biziko duela. Eta eszeptizismoz diosku ergelkeriak direla horiek guztiak, mitoak, ez daukatela inolako oinarri razional eta zientifikorik; Maria hil egiten da, desegin egiten da, eta ez da ezer geratzen. Hauxe du garai ateoa (negatibo hutsa).
Baina hain zuzen razionalista kontsekuentea delako, beste urrats bat emanez bere buruari galdetu dio: gizakiak mito horiek sortu baditu, zein esperientzia modutatik abiatu da? Zein errealitate egiazko da mintzaira fantasiazko horretan islatzen dena? Zer da mitoaren aurretik dagoena (esperientzia erreala), eta mitoaren atzetik dagoena (interpretazio transformatzailea, ez deskribatzaile hutsa)?
Eta erantzun hau aurkitu du: errealitatea, bai metafisikoa eta bai zientifikoa, Mariaren historia da. Oraindik ez gaude mitoan: Azurmendik unibertsoa Mariagatik existitzen dela dio, baina horrek berdin-berdin balio du txantxangorri batentzat eta kosmos osoan edozerentzat. Halatan, kosmosa Jainko baten antzekoa da, eternitate guztitik gutako bakoitza bere gogoetan eta bere altzoan gauzkana.
Ideia abstraktu hori mitoak irudien bidez janzten du, Mariak zein gorputz eta zein arima duen zehaztuz, arima hori hilezkorra dela kontatuz, eta abar. Eta irudi horiek fededunengan bizia hartzen dute, eta Maria jaiotzean edo hiltzean zeremonia batzuk egingo dituzte (erlijioa, erritua).
Konklusioa: kosmosean Dena Bat dela, Azurmendirentzat, esperientzia da; eta, horregatixe, arauz-eta zein erlaziotan gauzak ikusi, kosmos guztia eta denbora guztia Mariarengan zentratzen dela, esperientziaren gogoeta logikoa da (metafisikoa eta zientifikoa): “Biziraupenaren esperientziak dira mintzo zaizkigunak Parmenides edo Platonen gogoetan, askaziaren oroipenetan, alargunaren eta maitalearen agiantzetan, edo berdin Naturako joan-jinean, zeruaren betiereko itzuleran, ur xirriparen kontenplazio soilean beharbada. Keinuak, zantzuak; ez presentzia, ez ebidentzia, ez ziurtasuna. Eskaintza bat besterik ez, esperientzia horiek bizitzaren zentzuaren galderan aintzat hartzeko, pentsatzeko. Mitoak hori egiten baitu –zeinuak interpretatu, zeinu berriak ipini–, besterik ez.”
Hots, Mariak kosmosarentzat ez dauka identitaterik, edozer da eta edozein, faktore aldakor bat. Mitoak identitate pertsonala ematen dio, eternitate guztian “Maria” izatea, eta ez protoi edo elektroi multzo iheskor bat.
Unibertsoa inoiz ez da zu izan gabekoa izango (Gandiagarekin 2)
Bi eratan pentsatu izan da hilezkortasuna: batean nia patuari egokitzen zaio, nire desio pertsonalak amatatuta unibertsoarekin bat eginik, nire berezitasunak kosmosean urtuta, oraina eternitatean ezkutatuta.
Bestean, berriz, ni nagusitzen naiz, nire desirek erabakitzen dute patua, ni neu naiz nire berezitasunez hornituta betirako iraungo dudana. Bigarren hauxe da mitoak darabilen hilezkortasuna: "Orainaren azkengabetzea, gure existentzia honetakoxe argiaren eta eguzkiaren betirautea, inoiz ez lo hartzea, betiko itzarritasuna munduaren aurrean". Gure zerua heriotzaren beldurra gainditzeko bide bat da; “gero, infernuak bezala, zeruaren mitoak ere, nahitaez bizitza honetatik pentsatua, bizitza honetako esperientziei erantzuten die, eta bizitza honetan du eragina”.
Azken egunak Gandiagarekin obran betikotasunari buruz Azurmendik egin duen gogoetaren muinean orrialde liluragarri hau dago:
Mariarena “biografia arrunt bat da. Baina unibertso hau honezkero sekula ez da izango Maria hori han egon izan gabekoa. Maria haurrak edozein txikikeria txiki-txikirengatik egindako karraska eta marraska kontsolaezinak, unibertso honek betiren betiko bere negarrak izango ditu. Maria gaztearen hunkidurak, irribarreak, ametsak, jada beti bereak izanen ditu unibertsoak. Mariaren lanak, penak, dena geldituko da unibertsoaren zerizanean betiko jasota. Eta denak denean eragina duen unibertsoan, gauzatxorik urrunenak ere behin Maria hori egon izanaren ukitutxoa ukanen du, eta den-dena nolabait markatua egonen da Maria behin han egon izanak. Zureganako haren samurtasuna, biok elkarrekin izandako solasak edo elkar ulerpen osoko isilaldiak, bizi izan dituzuen gozoak eta saminak, esperantzak: dena hain labur, eta betiereko. Mariaren gorputza –existentzia espazio eta denbora jakin batzuetan– hil eta gero ere, Mariaren esentzia edo arima, bera den bezainbatean zerizan dena, unibertso guztian eta sekula guztian bakarra den bere-bere berekitasun hori, eta berak egin duena, oihartzun baten moduan unibertsoan geldituko da –unibertsoaren memorian– betiere guztian, unibertsoa den guztiaren harmonia konposatzen. Oraingo eta lehengo bere notatxo eta isilunetxo guzti-guztiek batera osatzen baitute sinfonia unibertsala. Eta pentsatzea oraingo bere existentzian bera den zertxoa, unibertso zabal-handi hori hobetzen, ederragotzen, argiagotzen kolaboratzen ari dela, indargarri zaio Mariaren kontzientziari, arimari, oraintxe.
Baina, ongi pentsaturik, unibertsoa hasiera-hasieratik eta betidanik, egunen batean Maria hori hantxe egon zedin prestaketak –probidentziak– egiten jardun da, eta hein horretan Mariaren arima, ez hilezkorra bakarrik, betidanikoa dela esan genezake, mito platonikoan bezala, unibertsoaren izaera eta bilakaeran betidanik ukan baitu bere lekutxo bere-berea…”.
Azurmendiren iritziz, baldin Euskal Herrian noizbait heriotza librearen aukera onartuko balitz, biziaren eta heriotzaren batasunak justifikatuko luke, bat izate horrek baino ez baitu bizitza benetan libre egiten. Tamal handia, erabakigune eragingarrietan Azurmendiren erlijioa beharrean Munilla eta Roucorena izatea gailen.
Azken egunak Gandiagarekin
Azken egunak Gandiagarekin liburuan Joxe Azurmendik gogoeta berezi pertsonal bat ekarri digu Jainkoaz, arimaz, hil ostekoaz, biziaren zentzuaz, denboraz eta betikotasunaz. Egia bada ere guztiok abiatzen garela tradizioren batetik edozeri buruz pentsatzeko orduan, Azurmendiren hausnarketa gainerako euskal saiakeragileona baino propioagoa da, kanpoko eraginetatik libreagoa, beharbada beste inork baino iturri ugariago darabilelako, baina inon bertan goxo egiteke, ezein pentsalari Jainko ahalguztidun orojakiletzat hartzeke. Gurean Marxen jarraitzaileak dauzkagu, Nietzsche, Habermas, Frankfurteko Eskola eta Zizekenak, besteak beste; Joxe, berriz, bere kasago dabil, ingurukoena baino indartsuagoa da bere garunetako txorrotari darion turrusta.
Ikaragarri oparoa eta aberatsa da liburua. Heriotza da erabiltzen duen gaietako bat, eta soilik heriotzari buruz Azurmendik filosofiaren eta erlijioaren historiak egiten dizkigu, munduan nagusitu izan diren jarreren aurrean ikuspuntu garbi bat adierazten du, euskaldunon bilakaera heriotzari dagozkionetan ere ematen digu, halaber Azurmendirena berarena zehazki, eta heriotzari loturiko ingurukoen gorabeheren berri, heriotzari nola egiten dioten aurre…
Gandiaga adiskide mina hiltzen ari zaio. Azurmendiren amak 97 urte ditu, burua argi, ingurukoek maitatua bizi da, baina hala ere ia egunero botatzen du honelakoren bat, batere mingostasunik gabe: “sikira ailegatua balego nire ordue”, edota “goiko hori nerekin ahaztua dola ematen du”. Bere heriotzaren zain bizi da. Nolakoa uste duzu izango dela azkeneko ordua? galdetu dio alaba batek: “Izaten den, ba, haize gozo lasai bat? Ba holakoxe haize bat aurpegitik pasatzen”. Heriotzaren hurbiltasunak bultzatu du Azurmendi hiltzearen eta hilostekoaren gaineko gogoetara.
Askok galdua dugu Azurmendiren amaren patxada heriotzaren aurrean. Ez bakarrik modernook honezkero naturaren pizte eta itzailtzeetara biltzen jakin ez eta erauzia dugulako eguneroko bizitzatik, klinikara baztertuta, jaiotza bera bezala, hasiera eta amaiera; gainera, ez dugu ezagutzen orain dela gutxi arte konfiantza apur bat ematen zuen fedea.
Azurmendirentzat ez dago berezko Jainkorik, sinestunengandik at. Era berean, ez dago hilezkortasunaren froga razionalik. "Hilezkortasunak, zentzurik izatekotan, 'fedezkoa' du (kristaua edo ez)". Gizakiak ipintzen du beti erlijio-mitoa, bizitzari zentzua eman nahi liokeen ipuina. Edonola ere, teismo katolikoa bezain zozoa iruditzen zaio gurean nagusi den ateismoa, inertzia bat, pentsamendurik gabeko ukazio itsua.
Azurmendiri txikitako fedea deseraiki egin zitzaion. Aldi ateo bat bizi izan zuen. Orain begi zolia gelditu zaio ikusteko nola jende askok Jainkoaren ordez Zientzia gurtzen duen, Eliza barik Alderdia, etab.; antzeraegi dabiltza haatik. Estatuburuak Aita Santu izan nahi luke. Chiracek Frantziako selekzioaren futbol-partidan bere ereserkiari txistu egiten diotela entzun eta suminduta alde egiten du: erlijiozko amorrua zaio Azurmendiren usnari. Eta gurean gogor kritikatzen da Eliza, arrazoi osoz, baina Azurmendik faltan du ganora hori Zientziaren eta Estatuaren aurkako kritikan, zeren Hiroshima adibidez Zientziak ekarri baitzigun, ez Elizak. Wittgensteinek dioenez, ezein sinestek ez du matematikak adina bekaturik egin, adierazpen metafisikoen erabilera txarra dela eta. Azkenik, erlijioaz eta hilostekoaz futitzen omen den ateorik lehorrenak ere ez dizu maitearen gorpua galsoroan abandonatu nahi izaten zakurrek jan dezaten.
Hil aurretik ahal bezainbeste gozatuz bizitzera ez gaitu heriotza ahazteak bultzatzen, baizik heriotza total presente edukitzeak. Azurmendik, nolanahi ere, gure kontsumo-gizarteetako hedonista tipikoa baino maiteago du “gaixo eta pobreekin errukitu den fededun kristaua, edo justizia eta askatasunaren alde behin bere gaztetasuna eskaini zion idealak berari besterik ekarri ez diona, espetxea ez bada eta klandestinitatea urte luzetan barnerrian zein atzerrian”.
Askatasun berri bat eman dio bere buruari Jainkoaz, arima hilezkorraz, zeru/infernuez eta betikotasunaz mintzatzeko; are Ama Birjinaz. Euskal irakurle askok nahiago luke aitak masturbatzen harrapatzea, lagunek Ama Birjinaz hausnartu duela jakitea baino, lotsagarriagotzat baitute hainbat foro progresistatan. Tabu hori hautsi eta gizakiak bizitzari zentzua nola ematen dion pentsatzeari ekin dio Azurmendik, gure gizarteko erlijio-ibilbidea eta bere bilakaera pertsonala aintzat harturik. Askotarikoak, historikoak eta aldakorrak baitira heriotzaren interpretazioak, haraindiaren irudiak eta Jainkoak. Bakana da, esaterako, McTaggarten ideia: Jainkoa benetan ahalguztiduna izatera kontraesan-hastapenaren gainetik behar luke, eta hortaz aldi berean existitu eta ez existitu ahal izan. Orobat Gandiagarena: Jainkoa beti naturan sentitzen duen arren, ezustean historian ere txiroen indarkeria iraultzailean iragartzen baitu indar jainkozko bat; Jainkoa historian ez du nabaritzen justiziaren aldeko borrokan baizik. Edozein gisaz, erlijioari dagokionez ere "artxipelago ibiltari bateko parte" gara, Jose Luis Otamendiren hitzak erabiltzearren. "Eta puskailak" emendatuko luke agian Azurmendik berak.
Zegamarra, erlijio-krisiak jota mitologia tradizionaletik urruti ibili ondoren, itzuli egin da. Ordea, behin itzulita ez du betiko Itaka zentzu eder berriz berrasmatu, Gandiagak bezala, zeina "abila zen panderoa jotzen, baina ez da makala izan lan isilagoetan". Aitzitik, Azurmendi hizkerarik gabe gelditu da, “inoiz habitatu zuen hizkeraren edo mitoaren puskail artean… Alternatibarik ez dauka eta ez du uste dagoenik”.