Agur gordin bat

Heriotza izan da Txillardegiren kezka nagusietako bat, idazten hasi zenez geroztik Horretaz azken liburua arte. Biziki hunkitu zuen, gaztetan, Marilyn Monroeren suizidioak; baita, txikitan, asto baten heriotzak ere, Igeldoko Muitza baserrikoa. Aitak kontatu zion eta sekula ez zitzaion ahaztuko. Muitzatik itsasorantz labar labain more-beltz bat dago, harkaitzezko txirrista bat. Baserrian bazuten asto bat; zahartu eta itsutu egin zen. Ez zekiten nola akabatu. Azkenik, begiak zapi batez estali eta labar hartatik behera amildu zuten.

Hainbat arlotan egiazta daiteke Txillardegiren aitzindaritza. Narratibara mugatzearren: Eli Laztangurenek jakinarazi digu gaur egungo genetistak liluraturik dituela Txillardegik 1957an Orangutanen ugartea ipuinean iradoki zuen aukera batek: milioika urtez, gizakiak eta ziminoak elkarrekin nahasturik jo zuten larrua, eta nahasketa horren ondorio ginateke edo txinpantzeak edo bestela gu gizakiok; euskal eleberri modernoa abiarazi zuen (Leturia eta Peru arazoz betetako protagonista aldakor eta gogoetalariak dira); emakumea zen Elsa Scheelen, eta gainera suizida; Haizeaz bestaldetik eko esperimentu sinboliko poetiko ausart haiek…

Txillardegik baino lehen inork ez dio lotu Euskal Herriaren aldeko borroka animalienganako maitasunari. Gizakiaren animaliatasun nabarmenak durduzaz eta dardaraz jarri izan ditu sistema filosofiko klasikoak, Jainkoaren antzirudiko ikusarazi nahi izan baitute kosta ahala kosta humanoa, izpiritu aratz. Txillardegirentzat, mendebaldeko pentsamendu nagusian animaliak betetzen duen baztertokia bat dator indarrean dauden egitura politikoetan estaturik gabeko herri txikiek betetzen dutenarekin: «arazo» dira, «konpondu beharrekoa», edo bestela zuzenean desagerrarazi beharrekoa, ziminoaren ispilu kezkagarria bezalaxe. Txillardegi, ostera, baztertokiko ispilua argitzen eta duintzen ahalegindu da, bihotzak bultzatuta.

Aitzindari izan dugu, halaber, heriotzari aurre egiteko erari dagokionez. Txillardegik bat egin du Spinozarekin eta Einsteinekin Jainko pertsonal epaile transzendentea ukatzeko orduan. Izatekotan, Jainkoa Natura bera litzateke, dagoen guztia.

Guk etxeak eta tunelak helburu batekin egiten ditugunez, suposatu izan dugu Unibertsoak ere baduela Egile bat eta helbururen batekin egingo zuela Bere Obra. Txillardegiren ustez, giza proiekzio hutsa duzu xedetasun hori, Unibertsoa ez baitoa inora. Honelaxe formulatu du auzia Horretaz bere azken liburuko azken galderan: «Hegalak dituztelako egiten dute hegan txoriek? Ala hegan egiten dutelako dituzte hegalak?». Dudarik ez Txillardegirentzat: hegalak dituztelako egiten dute hegan.

Unibertsoak ez du berezko zentzurik, gure bizitzak eta heriotzak ez duten bezala. Txillardegik garbi ukatu du Adimen Onberaren batek dagoena taxutu duelako ustea, gizakia xede. «Antropokeria» hitza asmatu zuen jarrera horri kontra egiteko. Antropokeria gai da Jainkoaren trebetasun zintzoa goraipatzeko, gizakiok sudurdun sortu izanagatik, gainean betaurrekoak kokatu ahal ditzagun. Txillardegiren esanetan, «txiripa hutsez heldu gara geure honetara». Unibertsoa ez zen gizakiarentzat egin.

Horrela, Txillardegi heriotzaren oinazea bere gordinean adierazten ahalegindu da eleberrietan zein saiakeretan, gizakiok geure buruari asmatzen dizkiogun kontsolagarriak erantzirik. Hauxe da, beraz, unerik desegokiena Txillardegiri traizio eginik heriotzaren ikaragarria baretzen ahalegintzeko.