Markos Zapiain

Ez dakit nork antolatu duen mahai ingurua; jeltzaleen satorra, zalantza barik. Amaieran minutu bana zuten hautagaiek botoa eskatzeko, eta errealizazioak Urkulluri zilegitasunik gabeko bultzada eman dio, txirrindulari zozoa patrozinatzailearen autoari helduta Tourmalet gailurreraino eraman balute bezala. Azken minutu horietan, kamera, ordurako aspertuta itxuraz, gainerako hautagaiekin hotzepel, Urkulluren aurrean ezustean berpiztu eta lehendakari egin du: erdi-erdian kokaturik, ikus-entzulearen begiei so, geldika-geldika eta menpekotasun liluratu batez buruzagiarengana hurbilduz... Irudi zuen eztabaida amaitu ondoren Sabino zerutik eta twitterretik jaitsiko zela "Gora ta gora Euzkadi" kantari.

Egia da gaur egun ere merezi duela bizimodua Epikuroren eta Lukrezioren aholkuen arabera antolatzea. Ederki jarraitzen du Epikurok filosofo terapeutaren zeregina betetzen. Haren testuak irakurtzeko orduan ez da ahaztu behar ez direla bilaketak, eztabaidak, ez dago dialektikarik, ez lirikarik. Bizimodu zoriontsuaren legeak aurkitu dituen jakintsuak dizipuluari jakinarazten dizkio: arau eta aginduak dira, aurkikuntzak, eta helburua da dizipuluak gau eta egun buruan erabilirik bizipozaren bidea har dezan. Filosofia ez da eskolako ikasgaia, baizik eguneroko bizimoduan eragin nahi duen aholku-bilduma, dakienak jakin nahi lukeenari zuzendua. Hori dela eta, konatiboa da Epikuroren testuetan erabiltzen den hizkuntza-funtzio nagusia. Epikurok, besteak beste,  ez naturalak ez beharrezkoak ez diren desirak lehenbailehen baztertzea agintzen du. Horien artean daude ospea, dirua eta boterea. Botereari dagokionez, epikurozale batzuek uste bide dute agintaritza politikoari ukora mugatzen dela: ez dut ministro izan nahi, bide onetik noa.

Bozkarioa xede botereari ukoak, haatik, zentzu zabalagoa izan dezake. Noski, uko egin behar zaio nahi izateari kuadrillakideek kosta ahala kosta bete dezaten nik erabakirikoa, orobat hurkoari buruzko informazioaren jabetzak eman dezakeen kontrol sentipenari. Autokontrolaz gainerako kontrol mota guztiak dira kaltegarriak.

Giza harremanak botere harreman dituzu hein handi batean, eta zenbaitek jendea hizkuntza ahalmenaren arabera hierarkizatzen du. "Tipo hori ni baino ederragoa eta aberatsagoa izan arren hain da hiztun eskasa ni baino gutxiagotzat jo baitezaket." Etorri oparoak botere sentipen sakona ematen dio eta soilik dabil eroso hizkuntzari dagokionez trebetasun eskasagoa dutenekin, besteek baino hobeto mintzatzeak boteretsuago sentiarazten baitu.

Beharbada, epikurozale kontsekuente izatekotan hizkuntza-trebetasunak ematen duen botere-sentipen horri ere uko egin behar zaio, jendaurrean hanka nabarmenki sartuz, txorakeriak esanez, totelka eginez, eta abar. Hiztunaren zein solaskidearen autoexijentzia urduria uxatzen da horrela, eta patxada bitxi bat loratzen elkarrizketan.

Filosofo greko klasiko guztien artean Platonena da oso-osorik iritsi zaigun obra bakarra; aldiz, Lukrezioren maisu eta salbatzaile Epikuroren 300 liburuetatik hiru gutun, zenbait maxima eta deus gutxi gehiago heldu zaigu. Agian, Onfrayk uste bezala, idealisten herrak atomismo materialista berariaz suntsitu zuelako. Litekeena da, ordea, hain gizatiarra den utzikeriak ere nolabaiteko errua izatea.

Kontuan hartu behar baita nola transmititzen ziren obrak moldiztegia asmatu baino lehen. Liburuak papiro bilkariak izaten ziren, edo pergamino biribilkiak. Liburutegietan hezetasunak eta saguek inoiz ez zioten beren lan desegile isila egiteari uzten. Halatan, 50 urtean behin, eskribaren batek bere gain hartu behar izaten zuen testua beste bilkari batean kopiatzeko lana. Platonek Akademia Kristo aurreko 385ean fundatu zuen gutxi gorabehera, eta Akademiak bizirik iraun zuen Kristo osteko 529 urtera arte. Erakundearen baitan beti egon zen baten bat fundatzailearen obra kopiatzeko prest (hala ere, bada apokrifo franko eta obra batzuen benetako egiletzari buruzko eztabaidak). Moldiztegia agertu arteko Platonen obraren biziraupenari dagokionez, ez da ahaztu behar atenastarrak eman ziola oinarri eta egitura filosofikoa kristautasunari, hasieran ipuin eta mirari sorta bat baino askoz ere gehiago ez zekarrena. Gainera, 380an Teodosio enperadoreak kristautasuna Erromatar Inperioko erlijio ofizial bakar izendatu zuen.

Eta Leuzipo, Demokrito, Epikuro? Egia da kristauek ezin zutela deus aprobetxatu materialisten obratik; are okerrago, etsai nazkagarritzat jo zituzten. Epikurozaleei “zerri” deitzeko moda Jesukristo baino lehenagoko idealistek zabaldu zuten: zerriak ez du inoiz gora begiratzen (ezin zerua ezagutu, ideien mundua, haraindia, Jainkoa), lohian bizi da amildua, epikurozaleak bezala gorputzeko zuloetan eta lilzunkerian. Ez da harritzekoa materialisten aurkako idealisten konfabulazio liburu-erretzailearen hipotesia hain egiantzeko eta erakargarria izatea. Baina ez da ahaztu behar zein funtsezkoa den axolagabekeria giza kontuetan.

Nondik nora salbatu zaigu orduan Lukrezioren Gauzen izaeraz? Berriki egin diren latindar poetari buruzko jardunaldi batzuetan Javier Agirre irakasle eta Epikuroren euskaratzaileak iradoki du obraren poesia izaerak babestu zuela sugarretatik. Begirune berezia omen zitzaion artean poesiari.

Eta zergatik erabili ote zuen Lukreziok poesia, Epikuroren doktrina Memmio eskaintza-hartzaileari eta oro har edozein irakurleri helarazteko? Liburuan bertan dioenez, medikuak sendabelar eta botika mingotsa eztiz nahasten duen bezala, umeak har dezan, halaxe eman digu Lukreziok Epikuroren doktrina filosofiko lehorra poesiaren eztiaz adierazia, Memmioren eta gainerako irakurleon burmuinera atseginez igaroaraztearren.

Gauzen izaeraz Venusen laudorio batek abiatzen du. Bizi indar sortzaileen jainkosa da Venus. Haztea dakar fisikan, zabaltzea, hodeien, oinaztuaren eta munduaren sortzea. Etikan, berriz, bizipoza, gozamena, ugaltzea, sexua, umearen jaiotza.

Venusekin batera, haatik, Martitz jainkoak ere eragin handia du gure munduan. Martitzek indar suntsitzaileak ordezkatzen eta irudikatzen ditu, anabasa, desegitea. Heriotza eta usteltzea Fisikan. Eta Etikan oinazea, epidemia, gerra, zitalkeria, hilketa politikoa, sakrifizio erlijiosoa, soldaduen lapurreta, zaharraren heriotza, umearena…

Horrelaxe dabil mundua: plazeraren bilatzeak bultzatzen gaitu, baina Martitzek eragozten digu.

Eta Lukreziorentzat filosofia, besteak beste, Martitz baztertu eta Venus barnebildu eta adierazteko artea da. Epikurok lagunduko dio poetari kezka, ezinegona, antsia eta ikara apaltzen, giza arimako ilunpe oinazetsua argitu, onartu eta ahazten. Desiren dietetika zentzudun baten bidez lor daiteke hori, eta aintzat hartuz guztia dabilela lege naturalen arabera. Horrela eginarazten zaie atzera sufrimenduari eta erlijioari.

Orain dela hogei urte ia ezinezkoa zen, Bermeon zein Mundakan, nerabe bat aurkitzea Athletic zalea ez zela aitortuko zuena. 2000 urte inguruan hasi ziren batzuk Athleticen gainetik Barça ipintzen eta jendaurrean aldarrikatzen. Real Madrid zaleak ere etorri dira (Txapor salbuespen nabarmena izan zen; samaldan iaz agertu ziren, DBHko bigarren mailako Galindo eta).

Konbinazio zeharo berri bat daukagu aurten ikastetxean: 15 urteko mundakar batek Real Madrid maite du edozeren gainetik, eta La Roja, baina aldi berean ETAren aldeko sutsu ere bada, eta ez preseski iskiluak isildu dituelako.

Kristau ez diren batzuek diote sexua eta maitasuna bereiztea komeni dela. Kristauek, sexuaz eta maitasunaz gain, ugaltzea ere bulkada-bilduki bakar batean nahi dute sartu. 15 urteko mundakarrarentzat Real Madrid da sexua; maitasuna, berriz, ETA nahiz "La que se avecina"; eta umeak, azkenik, institutuan ateratzen dituen notak.

Gaur egun agintariak kritikatzeko eta kontrolatzeko orduan eragingarriagoa da prentsa idatzia internet baino. Blogak-eta oraindik ez dira heldu zeregin hori betetzera. Elkarbizitza hobetzeko eta demokrazia sakontzeko ahalmen hori internetek ez du bereganatu, sakabanatuegia delako, eta berehalakoegia. Paperera igaro baino lehen galbahetu egiten da idazkia eta bidean sendotasuna hartzen du, heldutasuna. Internetek oraindik ez du filosofia berririk eman. Prentsa idatziak ere ez, baina filosofia desberdinen arteko talkak prentsa idatzian adierazi izan dira, eta guri normalak eta ohikoak zaizkigun iritzi eta ohiturak, abortuaren, militarismoaren edo etorkinen inguruan, besteak beste, behiala eztabaida gogorrak irabazi behar izan zituzten prentsa idatzian. Internetek ez du astirik izan halakorik emateko. Wikileaksek dokumentu sekretu mordoa eskuratu digu, egia da, baina esanguratsua da datu gordinak filtratzera mugatu dela; prentsa idatziak eskaini dizkigu datu horietatik eratorritako gogoetarik garrantzitsuenak.

Hala ere, prentsa idatziari eta paperari atxikimendua gure belaunaldiak eta, oro har, hemen Kafe Antzokian gaudenok sentitzen dugu, txikitandik irakurri baitugu egunkaria paperean, gurasoei gauza bera egiten ikusi, eta abar. Atxikimendu hori sentimentala ez ezik neuronala ere bada, paper idatziak formateatu dizkigu garunak. Adibidez, idazki sakonak ulertu ahal izateko inprimatu behar izaten ditugu.

Ordea, milurteko berrian jaiotakoei papera baino hurbilagoa eta naturalagoa zaie pantaila. Bertan irakurtzeak ez die ulerkuntza zailtzen. Irakaskuntzari lotzen diote oroz lehen papereko testua, eta gero eta gutxiago: unibertsitatean bezala institutuetan ere gero eta usuago erabiltzen baitira film, dokumental eta antzekoak; baita pantailako idazkiak ere, ikasgelak proiektorez horniturik datozkigula baliatuta.

Ematen du goian aipatu zereginak, prentsa idatziak bai baina internetek oraindik gauzatu ez dituenak, sareak pixkanaka bere egingo dituela. Idatzizko kazetaritzak funtsezkoa izaten jarraituko du, baina pantailaren bidez hedatuko da nagusiki, Público-ren kasuak erakusten duen legez, edo prentsa idatzia abandonatu eta interneten inbertitzeko publizitatearen joerak. “Tinta frexkoaren gozamenak ez du parekorik, ai paperaren ukitu lizuna!” eta gisakoak ulergaitzak egingo zaizkie berriki jaiotakoei, guri bitxia zaigun bezala Andrés Berlangak “La Gaznápira” eleberrian nostalgiaz kontatzea etxeetan komunik ez eta mendira jotzen zutela herritarrek sabela hustera, denak elkarrekin, eta gero garbitzeko bakoitzak bere harri landua zerabilela. Oihanen soiltze etengabea geldiarazte aldera, pantailako kazetaritza onartzearekin batera horrenbeste paper ez erabiltzeko moduko ohiturak zaharberritu beharko genituzke.

Dena den, paperetik pantailarako aldaketa geldiezin hori katastrofetzat jo gabe ere, milurteko berrian jaiotakoen aldetik detaile ederra litzateke zaharron inertzia eta sentimenduak aintzat hartzea: eskertuko genieke paperean idatzitako kazetaritzari eustea, aldez edo moldez, gu hil arte bederen, ez gara larregi luzatuko.

Prentsan zein pantailan, behar-beharrezkoa dugu kazetaritza, gertatzen denaz jabetzearren, agintariak kontrolatzearren, eztabaida publikoa bideratzearren. Profesional talde bat zailtzeko eta umotzeko denbora behar da. Berriako langileak etengabe ari dira beren produktua berrasmatzen irakurleon eskakizunei moldatuz, eta aspaldidanik eskuratzen digute puntako kazetaritza egunero. Bada hamarraldi pare luze bat gure babesa eta sos-ziztada edozein atakatan merezi izateko moduko konfiantza irabazi dutena. Ez edozein euskal kazetaritza baizik eta Berrian dabilen lan talde hauxe da diru-parrasta handi batez suspertu nahi duguna.

-Lurrera etorri berritan, martiztar bati irudituko litzaioke gizaki guztiok hizkuntza bera darabilgula? Hizkuntzaren auzian zer da azpimarragarriagoa, zein behar luke gogoetaren abiapuntu, hizkuntzen arteko diferentziak ala hizkuntzazkotasun orokorrak?

- Abiapuntu logikoa hizkuntzazkotasun orokorra da, enpirikoa seguru asko hizkuntzen arteko konparazioarena. Filosofian, Aristotelesekin hasi eta historia guztian ez da dudarik egon giza hizkera denak hizkuntza edo logos bakarra direna. Filosofia klasikoaren arazoa horixe da, hizkuntzen diferentzientzat ez daukala esplikaziorik. Babelgo dorrearekin-eta eskapatzen zen. Erdi Aroko gramatikak denak unibertsalak dira. Port Royalgo Gramatika famatua, XVII. mendekoa, unibertsala da. Filosofiarentzat hizkuntza guztiak bat direna ebidentea izan da. Giza arrazoimena bat da. Besterik da filologian. Kolonialismoarekin, batez ere sanskritoaren aurkikuntzarekin eta konparatismoaren goititzearekin, ikerlarien interesa hizkuntzen arteko antz eta diferentzietara lerratu da XIX. mendean. Ilustrazioarekin eta arrazismoarekin giza arrazoimenaren bata ere zalantzan jarri da. Gaur Chomskyk, bere esanean, berriro linguistika kartesiarrera itzuli nahi du, filosofia klasikoaren ikuspuntura. Egia da kartesiar bezala berak gehien aipatzen duena Humboldt dela, kantiarra, baina ez dio axola. Chomsky, S. A. Pinker bezala, filosofiaren historiarekin ez da oso ongi moldatzen. Humboldt, etab., diferentzien ikertzaile handiek, hizkuntza guztien funtsezko batasunaz ez dute zalantza izpirik izan. Aristotelikoa izan, kartesiarra ala kantiarra, filosofoarentzat, oinarrian pentsamendu oro bezalaxe hizkuntza oro kategoria unibertsalen egitamu apriorikoak taxutua da, gizaki guztientzat berdinak. Esan beharrik ez, gaur ez dugula kategorien taulaz hitz egiten. Arrazoimena ere historiko ebolutiboa da. Arrazoizkotasuna da, ez arimaren fakultate edo gizakiaren esentzia beti-bata.

-Hizkuntzalari batzuen ustez, aurrena giza garunaren pentsaera dago, “gogamenera”, gero hizkuntza zehatzek gauzatuko dutena. Ba al da hizkuntzarik gabeko pentsaera eta kontzepturik?

-Pentsamendua bai, dudarik ez, baina ez kontzeptuala. Kontzeptua hizkuntzarekin sortzen da, hori da hizkuntzaren abantaila izugarria. Gizaki prehistorikoak askoz lehenago landu ditu tresna harrigarriro fin pentsatuak hizkuntzak asmatu baino. Haur txikiak hizkuntzaz jabetu baino lehen erakusten du pentsatzen hasia dela. Iruditan pentsatzen duela esan genezake. Zuk ez duzu kontzeptuak erabiliz ikasi bizikleta gainean oreka gordetzen, baina bai pentsatuz eta probak eginez. Gero prozesu hori kontzeptualizatu egin dezakezu. Eskultoreak, pintoreak, dantzari trebeak, iruditan pentsatzen dute, ez kontzeptutan. Autoa ez duzu kontzeptutan gidatzen, gidatzen ikasi bai. Hala ere, gizakiaren pentsamendua hizkuntzazkoa da gehien-gehiena. Pentsamendu abstraktu eta logiko guztia, gizakiaren espezifikoa. Zientzia, etab. Aipatzen duzun “gogamenera” hori, hizkuntza eta pentsamendua lotzea tesi abertzalea dela uste duten batzuei gustatu zaie, horrek argumentuak ematen zizkielakoan abertzaleen aurka. Jon Sudupe, Haranburu Altuna, etab. AEBen hipotesi horrekin hizkuntzaren oinarri apriorikoak, inork ukatzen ez dituenak, eta filosofian gutxiago, neurofisiologiarekin esplikatu nahi ziren. Baina Fodor-Pinkerren esplikazio hori zurezko burdina da, gogamenaren eta hizkuntzaren konbinazio inposible bat. Hipotesiak abertzaletasunari ezertan ukitzen ez diola aparte.

-Zein da orduan errealitatearen, pentsamenduaren eta hizkuntzaren arteko harremana?

-Ikerketek erakutsiko dute, baina nire ustean gauzak ez ditugu pentsatu behar norabide bakarreko egitura geldi baten eran. Errealitateari pentsamenduak hizkuntza sortuz erantzun dio, hizkuntzak pentsamendua eratuz errealitatea taxutzen du. Hirurok bata-bestea egiten dute, hiruron bategitea da gizakiaren mundua. Horregatik esan da errealitatearen mugak hizkuntzaren mugak direla. Ez dago gaizki esana, hori ere modu estatikoan hartzen ez bada. Klabea hizkuntza da. Errealitatea ez dugulako atzematen pentsamenduan baino, eta pentsamendua ez dugulako bestela atzematen hizkuntzan baino. Hizkuntzatik abiatu beharra daukagu beti. Horri guztiari grekoek logos esaten zioten. San Joanen ebanjelioa, grekoa baita, ez judua, frase horrekin hasten da: “hasieran Logosa zen”.

-Aspaldikoagoa da ETA-ren azken hilketa azken tortura kasua baino. “Barkamena, kondena, tortura”n oroitarazi duzunez, Gurutze Gorriak nazien hainbat kontzentrazio esparru arakatu eta ez zuen tortura eta hilketa aztarnarik aurkitu. Sobietarrek askatu arte esparruetan gauzatzen ari zen genozidioa ez zen izan zurrumurrua baizik. Estatua arrakastaz arduratzen da ezinezkoa izan dadin tortura frogatzea. Inkisizioaz geroztik Espainiak inoiz ez dio torturatzeari utzi.

-Politikoek torturaren existentzia ezin probatzeko neurriak ezartzen badituzte, badakitelako da tortura badagoela eta egon dadila nahi dutelako. Torturaren errudunak politikoak dira, poliziak edo guardia zibilak baino askoz gehiago. Eta epaileak. Zergatik ez dituzte eskuak garbitzen, kantatuko luke Iparragirrek.

-Esan liteke zure obran “espainola” pertsonaia kontzeptual bat dela, arerioaren mamitzea, Platonenean sofista, Nietzscherenean apaiza edota Marxenean burgesa bezala? Figura horren ezaugarri nagusia kontzientziak inbaditu eta kontrolatzeko grina litzateke, ez soilik jendearen jarduera publikoa, baizik bizitza pribatua eta sentimenduak berak menpean hartzekoa. Edonola ere, filosofoak nolabaiteko lilura ere sentitzen du gogorren borrokatzen duen etsaiarengana. Zer du espainolak liluragarri?

-Espainia gauza asko da. Hiriak, paisaiak, literatura, artea, jendea. Ederrak eta maitagarriak. Eta da Estatu bat, nazkagarria, eta tradizio politiko batzuk. Eta da Estatu horren zerbitzuko erakundeak, prentsa, intelektualak, kartzelak eta torturak eta burlak. Txikitako eskola falangistatik gure bizitza bete duen Espainia. Horrek denak liluragarritik ez du ezer. Hala ere, ez nuke esango oso kutsatuak ez gaudenik, urte asko da azpian gauzkana.

-Giza eskubideen aldeko kontsentsuak, eta Jon Miranderen nazismoaren aurkako jipoi orokorrak, ia ez dute zirrikiturik: hedabideak, testu liburuak... Aginteak beharrezko izaten du kontsentsu oihulari horiek ezartzea. Zer adierazten du horrek? Aldi berean, izan ere, aginte horrek berak Ernst Jünger doktore honoris causa ohoratu baitu, idazle nazi eta XX. mendeko gerra laudatzailerik sutsuenetakoa.

-A!, baina Jünger alemana da eta Mirande euskaldun abertzalea. Botereak, badakizu, bortxa legitimoaren monopolioa dauka. Monopolio horren zati garrantzizko bat gezur legitimoaren pribilejioa da, Machiavellik baino lehen Platonek ikusi zuen legez. Gero, zuk esan bezala, testu liburuek, prentsak, agintearen gezur ofiziala artaldearen egia bihurtzen dute, eta artaldearen egia kultura da. Gure artalde kulturan Arana Goiri arrazista da, eta Ortega y Gasset ez, intelektual espainol handia baita. Hori horrela da Euskal Herriko Unibertsitatean ere. Ernst Jünger ohoratzeak eta Mirande desohoratzeak logika berari erantzuten dio. Eta begira, logika hori oso espainola da.

-Gurean etika elkarri disparatzen ibiltzen garela diozu, grina politikoak bultzatuta. Zenbaitek dio politikak etikaren menpe behar duela, politikak ez duela merezi ez bada balio etiko gorenak helburu hartuta baino. Nolakoa behar luke etikaren eta politikaren arteko harremanak?

-Has gaitezen pentsatuz, edo aitortuz, politikak eta etikak ez dutela harremanik batere. Gero teorian zer harreman izan dezaketen, pentsa genezake. Eta pentsa dezagun gero, zer harreman zinez edukitzea nahi dugun. Jakina, hori ez da mahai inguru batean erabakitzen, eta bai egunoroko praktikan eta kulturan. Ordea, guk gauzak beti erabakita egotea nahi dugu eta praktikatik diskurtsora ihes egiten dugu, praktikan geuk egin nahi ez duguna teoriari eskatuz. Teoriak, ordea, berdin irudika lezake Jesus Nazaretekoa Erromako Zesarraren tokian, edo Fernando Katolikoa Printzearen eredu bezala. Gure moralerako ez digu ezer laguntzen. Hau da, politikarik ez dago eginda eta moralik ez dago eginda, libururen batean. Guk egin behar ditugu. Gizakia abere askea da, eta askatasunaren prezioa arazo moralak nahiz politikoak berak erabaki behar izatea da.

-Diozunez, Platonen Hirian badago Justizia, badira Jainkoak, baina poesia egotzia da; aldiz, Heideggerren Hirian bada poesia baina Jainkoak joanak dira eta Justizia arrastorik ere ez dago. Zer iruditzen zaizu filosofia handiak utzi digun ondarea?

-Filosofia handiak irakatsi diguna da filosofia handia proiektu inposible bat zela. Akropoliko Museoan bezala da. Fragmentoak besterik ez da ikusten, eta noizean behin puska oso bat. Fragmento artean bizi gara. Gure tradizio erlijiosoen puskailetan esate baterako.

-Halatan, erlatibismoa aldarrikatzen duzu etikan, eta ihardukitzen dizute horrek edozein balorazio eragozten duela, erlatibista koherentearentzat berdin diola behartsuari laguntzea edo klitoria erauztea, giza eskubideak eta apartheida.

-Astakeria hutsa. Erlatibismoak, hain zuzen, arrazoiketa suposatzen du, eta arazo bakarra da arrazoiketa horren azken fundamentazioa. Alegia, sexu ablazioari buruz gerta daiteke zuk eta nik razionalki eztabaidatu eta konklusio kontrarioetara heltzea. Bigarren, zuk razionalki oinarritu dezakezu neskatoari klitoriaren erauzketa moral eta gizatiarki onartezina zergatik den. Baina haren amak pentsatzen badu europarren arrazoiketa guztiak baino bere tradizioak pisu moral handiagoa duela, alferrik ari zara. Arrazoiketak zuretzat balio du, harentzat ez. Zerk justifikatzen du arrazoiketak balio izatea edo ez? Bide batez: razionaltasunari baino gehiago tradizioari lotzen zaion jendea aurkitzeko ez dago Afrikara joan beharrik. Orain arazo hau sortzen da. Razionalki arrazoia zuk duzula zuretzat segurua denez, intolerantea izan behar al duzu neskatoaren amarekin? Logika inkisitoriala eta koloniala hori izan da. Ala arrazoia eta zuzentasuna sakrifikatu eta tolerantea izan, eta basajende horri irrazionalak izaten segitzea baimendu? Hau modernoagoa da. Nola justifikatzen da hori razionalki, ez karitatearekin? Erlatibisten erantzuna hau da: arrazoimenak ez dauka bere buruaz seguruegi zergatik egon, ez da absolutua. Zentzu ezberdinetan da erlatiboa. Perspektibaren kontua dago, hizkuntzaren kondizionamendua, giza arrazoimenaren mugatua, razionalitate tipo diferenteak, etab., eta batez ere arrazoiketaren balioaren oinarri historiko-kulturalen erlatibotasuna. Zu eta ni arazo moral edo politiko baten aurrean ados ez bagaude, adostasun bila eztabaida razionalean jarraituko dugu, biok ere gure kulturan razionaltasunaren balioa aitortua baitaukagu. Lehenago Bibliarekin edo Koranarekin argudiatuko genuen. Arrazoimenaren aitorpen amankomun honetan dago haren balioaren azken-azken oinarria, arrazoiarekiko gure fede eta adostasun kolektiboan. Harago joan eta razionaltasunaren balioa bera razionalki oinarritu nahi badugu, sorgin-kurubilean sartzen gara. Arrazoiaren balioa demostratzeko arrazoiaz baliatu beharra daukazu, baina arrazoiaren baliagarritasuna zen demostratzeko zegoena. Betaurrekoak bilatzeko betaurrekoak behar dituzunean bezala. Neskatoaren amak zure razionalitatea ez onartzea ez da derrigor irrazionala.

-Zer gertatzen da biok razionalak izan baina kontrako ondorioetara heltzen bagara?

-Arrazoimenean fededunok metodoaren arazoa dugu. Ematen du arrazoiketak nahitaezko adostasuna izan behar duela emaitza. Ados ez bagaude, arrazoiketan akatsa non dagoen bilatuko dugu. Aldez aurretik badakigu, edo uste dugu jakin, ongi arrazoituz gero ezin dugula ez ados bukatu. Arrazoimena bat da, metodo egokia erabiliz gero ezin da konklusio berera ez iritsi. Metodoak, ordea, konklusioaren egiari forma ematen dio, ez fundamentazioa. Nola eta ez dugun aurretik adostu fundamentazioa metodoaren egokitasun formalean datzala, koherentzia-eta. Hori egiten baitute gaur zientziek, oinarriztapen metafisikoen beharrik gabe. Zentzu horretan, zientziak izan dira lehenengo erlatibistak. Haientzat egiek ez daukate betikotasun eta aldaezintasun pretentsiorik. Besterik zen arrazoimenaren eta fundamentazioaren zentzu klasikoan. Descartesengan metodoa gune arkimediko absolutua zen, Kantentzat berdintsu. Egiak betiko izan behar zuen egia, edo ez zen egia. Razionalak beti eta edonon izan behar zuen razionala. Historia honetan ulertu behar da gaurko erlatibismoaren zentzua. Razionaltasunaren kontzeptua aldatu egin da, hori da dena. Razionalitatea ez dago bat bakarra, tipoak daude. Hori jakinda eztabaida genezake beharbada neskatoaren amarekin, gure razionalitateari uko egin gabe, baina haren razionalitate erlatiboa aitortuz. Gure arrazoiak nagusiarazten ahalegintzea da gure obligazio morala, eta haren razionalitateari errespetua inoiz ez galtzea. Erlatibismoak esan gura du badakigula gure arrazoizkotasunaren konfiantzak eta erabilera mendebaldarrak oinarri historiko, kultural, sozial konkretu batzuk dituela. Fundamentu pragmatiko, erlatiboa. Arrazoimen tolerante bat ez dakit beste nola justifika daitekeen. Ez zaizkit gustatzen inori lehenengo razionalitatea ukatu eta gero Jainkoaren edo giza eskubideen amorez harekin tolerante omen direnak. Erlatibismoak ez du esan gura arrazoimena erlatiboa dela eta baztertu egiten dugula. Filosofian, behintzat, arrazoimena beste baliabiderik ez dugu. Bakarrik esan nahi du arrazoiarekiko ere kritikoak izan behar dugula. Kanten lezioa da.