Markos Zapiain

Aldatuko ote du Hezkuntza Lege berriak aurreko hamarraldietan indarrean egon den arau hau? Batxilergoan D ereduan Filosofia eta edozer irakasteko oposizioak gaztelaniaz egin ditzakezu, bai idatzizko zatia eta bai ahozkoa. Agintari batzuk harrituta daude: nola da posible bigarren hezkuntzako ikasleek Euskaran hain maila eskasa ematea eta, aldi berean, euskaraz egin beharreko Filosofian edo Historian txukun samarra? Erantzunaren alde bat, ez garrantzitsuena baina bai kontuan hartu beharrekoa: Filosofiako eta Historiako irakasle frankok oposizioak gaztelaniaz eginda lortu dute lanpostua. Horien artean, kopuru kezkagarri bat ez da gai ikasleen euskara maila neurtzeko, euskara alemana bezain arrotza baitzaie. Txiribitonen garai alaian atera zuten EGA, baina hogeitaka urte dira Javier Marias eta Savater iruditzen zaizkiela gure munduko horizonte gaindiezina, ez dute besterik irakurtzen, eta ahaztua dute gure hizkuntza. Hala ere, abertzaleek kudeatutako administrazioak egundo ez die oztoporik jarri bigarren hezkuntzan edozein ikasgai euskaraz emateko.

Orain dela bi aste, irakasle horietako batek ikasle bati, karpetan ikurrina eta “independentzia” pegatina zeramatzana: “eso se te curaría si aprendieras más Historia”. Ikasleak gogorarazi zion ez dela polita irakasleak falaziak erabiltzea (eman berriak genituen falaziak), eta bere esaldia falazia hutsa zela, besteak beste badelako hainbat historialari jakintsu independentista; ez dela ezinezkoa zenbat eta Historia gehiago jakin, orduan eta independentistagoa izatea. Tamalez, bestalde, gurean irakasle dependentistarenaren tankerako aholkuei beti sumatu izan zaie ad baculum kutsua. Hogeigarren mendean nabarmen, baina 2022 honetan ere bai. Ez dakit ikasle horrek nonon militatzen duen (uste dut Deusturen independentziaren alde ere badiharduela), baina badaki behintzat eskolan ikasitakoa eguneroko bizitzan erabiltzen.

Beste misterio biolento bat, oraingo honetan dibinoa: azkeneko urteetan ez zegoen Batxilergoan Erlijio eskaini beharrik. Urrats egokia laikotasunari begira. Orain, berriz, Podemosen eta PSOEren gobernuak derrigorrez eskaini beharra ezarri du. Hor badabiltza auskalo nondik datozen presio arraroak, internet miatu arren behin eta berriro mozorrotu eta ihes egiten didatenak. Zergatik ez zuten Felipe Gonzalezek eta Zapaterok konkordatu frankista bertan behera utzi? Nietzschek ondo erakutsi zuen kristauek, sozialistek eta komunistek antzeko azpiegitura ideologikoa dutela. Kirrinkarik batere gabe ibili zen Javier Madrazo komunista Ibarretxeren gobernuan. Alvarez Solisek komunista katoliko definitzen zuen bere burua.

Ni bezalako egunkari-irakurle arrunt batek ezin du eragotzi pentsatzea oraingo honetan Erlijioren berrezarpenaren kausetako bat Yolanda Diazek Vatikanora egin berri duen bisita izan dela. Berrogei minutuz mintzatu zen Frantziskorekin. Isabel Zelaa, Sozialisten eta Podemosekoen Gobernuko aurreko Hezkuntza Ministroa, arestian Vatikanoko enbaxadore izendatua, herenegun bildu zen Frantziskorekin, ostiralean, ordu erdiz. ABC-k kontatu duenez, nabarmen hunkitu zuen aita santuaren hurbiltasunak: ahotsa dardarka, erdi negarrez, Zelaak opari bi egin zizkion Bergogliori:

El primer regalo era muy personal, un rosario de la Cartuja de Burgos que perteneció a la cuñada de la ex vicepresidenta, fallecida hace unos meses. Francisco lo ha tomado en las manos muy agradecido.

El segundo era un pequeño busto de San Ignacio, que pertenece a una serie limitada, y que envía una comunidad jesuita del País Vasco. «Yo me he educado en un centro de los jesuitas vascos», le confió orgullosa la embajadora al Papa.

Karmeldar Oinutsak eta Karmeldar Oinetakodunak baino sakonkiago emozionatzen ditu aita santuak sozialistak. Bistan da hezkuntza laikoaren aldekook ezin dugula ezker espainoletik gauza handirik espero. Ahaztua dugu honezkero noiz izan zen fidagaitzak izateari uzteko zirrikituren bat erakutsi ziguten azkeneko aldia.   

Eibartarraren ikuspuntua eta azentua dibertsoa da; eta irudikatutakoaren barietatea ere deigarria da, are espektakularra. Erretratatzen dituen edo ez dituen izakien enumerazio osagabe eta axaleko batek haren obra interpretatzeko giltza batzuk eskaintzen ditu. Kokatuak izaten ohi diren erresumen arabera multzoka litezke izaki horiek.

Abia gaitezen naturatik. Paisaietan lainoa erakusten zaigu, elurra, hodeiak, itsasoa, hondarra, tantak, mendiak, ibarrak, harriak, arroka arrakalatuak, basamortuak. Florari dagokionez, belarra dugu, galburuak, erroak, zuhamuxkak, adarrak, hostoak, landareak, arbolak. Badira halaber armiarmen tankerako zomorroak, eta txoriak eta hegaztiak bakardadean edo saldoka. Beleak mimo bereziz daude irudikaturik, aparteko grazia darie. Ez dago eguzkia edo ilargia lako astro argitsurik, baina bai aitzitik itzal ugari.

Gizakiek sortutako objektuak ere ageri zaizkigu: kutxak eta panpinatxoak, zenbakiak, lanparak, apalak, paper-sortak, teilapeak, porlan-blokeak, zutoin elektrikoak, kristal hautsiak, bultoak, eskailerak, kableak, hesiak eta itxiturak, faroak, etxeak, auzoak, Hondarribiako zezen-plaza, labirinto zapuztuak, Zacatecas, Lima edo Eibar bezalako hiriak. Baita estratak ere, eta errepideak, eta korritzen dituzten autoak eta kamioiak; orobat aireplanoak. Erremintak eta metalurgia nabarmentzen dira, torlojuak, matrizeak eta trokelak, mailuak eta gurutzeak, eta, oro har, objektu industrialak, zeinak, testuingurutik aterata, pertzepzioaren inertzia apurtu eta diferente ikusten baitira. Gauzakirik arruntenen bidez botatzen digu amua ikusezinak.

Unai San Martinek fotografiatzen ez duenari dagokionez, edo ia fotografiatzen ez duenari, eguzkiarenak eta ilargiarenak ez ezik, atentzioa ematen du ugaztunen absentziak ere: ez da ageri zakur baten itzala baizik. Gainera, grabatuaren izenburua Itzala da. Ugaztunak, ezta aipatu ere. Bereziki esanguratsua da gizakien falta ia erabatekoa: heliograbatu batek oinezko robotikoen multzo bat erakusten du zebra-bide batean, eta haien itzal izugarri luzeak, eta beste batek hildako bat baltsamaturik, izan daitekeen arren zeruko agerpen bat, hodeiek eta gasek zoriz osaturiko giza muturra. Ez dago aurpegirik. San Martinek bizia kentzen die gizakien obrei zein gizakiei berei. Itzal iragankor gisa ageri dira, abandonatuak eta mekanikoak; edo bestela karbonatatuak, disekatuak eta momifikatuak. Garrantzitsuagoa da itzala, proiektatzen duen pertsona baino. Sarritan dira San Martinen grabatuak ospelak eta aztoragarriak.

Unai San Martinen meritu nagusietako bat, saxofoiaren soinuarena legez Hector Berliozen esanetan, bere azentu ederraren dibertsitatean dago, oraintxe lasai, are grabe, oraintxe kartsu, ameslari edo malenkoniatsu; edota lauso, oihartzunaren oihartzun ahularen gisara, edo brisaren kexu atzemangaitza oihanean, edo ezkilak uzten dituen bibrazio misteriotsuen antzera, errepika jo baino askoz ere geroago. Ia ez dago halako begirada duen artistarik, hain garbi kokatzen dena isiltasunaren mugan. Budistek bizitzari buruz dioten bezala, San Martinen grabatuak kandelen modukoak dira, baten batek putz egin eta itzaliak izateko zorian beti.

XXI. mendeko lehenbiziko laurden honetan indartsuen dabiltzan mugimendu artistikoen artean, adituek gorea lehenesten dute (anputazioak, kanibalismoa, serieko hiltzaileekin lankidetza...). Diru-laguntzen %80 harrapatzen du eta aldi berean gore-obrak dira garestienak. Adituek aipatzen dituzte, orobat, gorputzaren artea, grafitia, performancea eta arte birtuala; azken hau, batez ere, mangaren eta fantasia heroikoaren eraginpean dauden gazteek baliatua. Gainera, badira oraindik tradizioa hautsi eta estiloz aldatzera behartuta daudela uste duten artistak, Duchamp edo Picassoren ildotik.

Panorama horrek mugimendua adierazten du, gaztetasuna, berrikuntzen bilaketa etengabea. Hedabideen arreta bereganatzen duen sortzaile mota horrekin kontrastean, San Martinek erakusleiho distiratsuari eta ateraldi harrigarriari uko egiten die, artista-jarreran zein obraren edukian. Ederra du bilatzen, ez berria.

Ez da tradizioa sutsuki beneratzera edo arbasoak gurtzera iristen, ez horixe, baina ezohikoa gertatzen da hemeretzigarren mendeko teknika soilak erabiltzea, eta gogokoen dituen artistak hain diskretuak izatea: adibidez, Giorgio Morandi; eta, garaikideen artean, Vija Celmins letoniar grabatzaile erreserbatuaren lana da miresgarrien zaiona. Alferrik bilatuko dituzu San Martinen heliograbatuetan gremio akademikoko kideek elkarri egin ohi dizkioten keinu konplizeak. Arroken aldera jotzen du gehiago Giza Zientzien aldera baino. Periferikoa da, desordukoa.

Bagenuen “kriptotxanpon”, baina nik dakidala Goizalde Landabasok erabili du gurean lehenbizikoz “kriptomnesia”. Orain Elhuyarrek "critomnesia" sartu du hiztegian.  

Baudelairek itzuli zituen frantsesera Edgar Allan Poeren ipuinak. Eta kontatu zuen Poeren ipuin-liburu bat aurrenekoz ireki zuenean, izuturik eta liluraturik aurkitu zituela, ez soilik berak amestutako eszena osoak, baizik orobat berak pentsatutako esaldi zehatzak, Poek hogei urte lehenago idatziak.

Alderantzizko norabidean, baina denboratik ateko izpirituen komunikazioari dagokio, igualki, criptomnesia. Lurtarragoa izan daiteke alabaina, pikareskaren mugakidea.

("Igualki"ren bidetik, ikasle batek azterketan "momentualki" idatzi du, "momentáneamente" buruan, edo agian "de momento"; hain polita izan arren, oraindik ez da hiztegietan ageri.) 

“Criptomnesia” hitzaren greziar oinarri etimologikoak “oroitzapen gordea” esan nahi du, eta ez da zehazki eritasuna. Badu lapurretaren eta plagioaren antza; izan ere, lapurreta eta plagioa baita. Ohiko plagioa ez bezalakoa, ordea, oharkabean gauzatzen denez: plagio inkontzientea adierazteko erabiltzen da batez ere, plagiogilea ohartzen ez deneko plagioa.

Plagiogiletzat salatzen bazaituzte, epailearen aurrean esan dezakezu ez zinela konturatu, inkontzienteki egin zenuela. Barka nazazu, epaile jauna, criptomnesia izan da, zin degizut.  

Freud ohartu zen bere Eros eta Thanatos azken batean Enpedoklesen Maitasuna eta Gorrotoa izan zitezkeela, eta criptomnesia aipatu zuen.

Michel Onfrayk dio Freudek Enpedoklesi ez ezik Nietzscheri eta  beste hainbat filosofori ere ideiak ohartuki ebatsi zizkiela, eta criptomnesia ez zela izan aitzakia baizik.

Onfrayk berak hamaika aldiz adierazi du, berari bururatu balitzaio bezala, Gilles Deleuzek Nietzscheren betiereko itzuleraz egin zuen interpretazioa okerra dela: Deleuzek itzulera selektiboa aipatu baitzuen, eta Nietzschek, ostera, guzti-guztia itzuliko dela. Ordea, Onfrayk baino lehen Clément Rossetek edo Fernando Savaterrek egina zioten kritika horixe Deleuzeri. Eta Onfrayk irakurriak ditu bai Rosseten eta bai Savaterren liburuak.

Bestalde, Onfrayk berari otu balitzaio bezala errepikatzen du, halaber, optimistak guztia edertasun aizun batez ikusten duela, pesimistak berriz dena ilun; azkenik, tragikoak ikusiko luke dagoena benetan den bezain gordin, eder eta ilun. Hori ere zenbait hamarraldi lehenagotik zuen Clément Rossetek garbi idatzia, besteak beste Filosofia tragikoa (1960) eta Txarrenaren logika (1971) liburuetan. Izan litezke Onfrayren criptomnesiak. Edo proiekzio psikoanalitikoa: Freud ezin gogorrago salatzen duzu egiteagatik zuk zeuk behin eta berriro degizuna. Baina ziur aski aldi berean izango da proiekzioa eta criptomnesia.  

Udan, Joxe Azurmendiren Gizaberearen bakeak eta gerrak berrirakurtzen ari nintzela, egundoko sustoa: institutuan, Antropologia irakastean, gaur egun nagusi den ikuspuntua azaltzen dut: gizakia animalia da. Gainera, ez dago alde batetik giza animalia eta bestetik gainerako animalia guztiak. Gizakia “beste” animalia bat da. Noski, baditu berezitasunak. Alta, edozein animaliak dauzka berezitasunak. Errinozeroak, adibidez, aski nabarmena. Horixe errepikatu izan dut urteak joan urteak jin, errinozeroarena niri bururatutako adibidea bailitzan.

Ez horixe, orain dela berrogeita bost bat urte idatzi baitzuen Azurmendik. 

Psikologian ere, bada mistikoen psikologiaren inguruko ideia zahar bat: jainkotasunera hurbiltzeko ez da inongo gertaera ikaragarri garrantzitsurik behar; aldiz, eguneroko traste, kontu edo zereginik arruntena izan liteke bitartekari eta gorabide, hala nola laranja, eztula, platera, dutxa, harria, siesta, makila... Klasean esan izan dut dibinitateak zenbaitetan gauzarik arruntenak darabiltzala mistikoei amua botatzeko. Esaldi antzekoegia aurkitu berri dut aspaldi irakurritako Ernst Jünger-en Anotaciones del día y de la noche-n.

Litekeena da nire buru koxkor honek inoiz ez sortu izana ideia berri bakar bat ere. Menturaz, esan eta idatzi ditudan milioika karaktereak, den-denak, izan dira itzulpen, plagio edo criptomnesia. Ea aurrerago zerbait okurritzen zaidan, behin jubilatu ostean edo. Momentualki, itxuraz, deus gutxi.

Aurreikusita dago 2022an onartzea Euskal Hezkuntza Sistema arautuko duen lege berria. Proiektuak dioenez, lege horren helburua honako hau da: “Euskal Hezkuntza Sistema arautzea, Euskal Autonomia Erkidegoan kalitate, ekitate eta eraginkortasun printzipioetan oinarritutako hezkuntza sistema bateratua eraikitzen lagunduko duen markoa ezarriz, gizarte-kohesioa eta herritar aktiboak sustatuko dituena, eta ikastetxe publiko zein itunpekoen identitate eta izaera propioa errespetatuko dituena.”

Hezkuntza Laikoa elkartetik adierazi nahi dugu ekitatea eta gizarte-kohesioa lortzeko ezinbestekoa dela, besteak beste, laikotasunaren printzipioak kontuan hartuko dituen Hezkuntza Lege bat onartzea. Gizarte demokratiko batean Estatuak eta, kasu honetan, Eusko Jaurlaritzak, neutrala izan beharko luke kontzientzia- eta erlijio-aukeren aurrean. Erlijio-sinesmenen irakaskuntza, proselitismoa eta doktrinamendua familia-esparruan, elizetan edo kultu-lekuetan egin beharko litzateke, eta horren finantzazioa eliza edo erlijio-elkarte bakoitzari legokioke.

Erlijio katoliko konfesionalak hezkuntza-sisteman duen presentzia Espainiako Estatuaren eta Vatikanoaren arteko akordioen ondorioa da. Akordio horiek 1979ko urtarrilaren 3an izenpetu ziren Vatikano Hirian, Konstituzioa 1978ko abenduaren 29ko BOEn argitaratu eta bost egunera. Jakina, prekonstituzionaltzat jo ez zitezen itxaron zuten data horretara arte. Akordioen helburua Egoitza Santuaren eta Estatu frankistaren arteko 1953ko Konkordatua eguneratzea zen. Erlijio katolikoko ikastetxeek, irakasgaiek eta irakasleek gure hezkuntza-sisteman dituzten pribilegioak, beraz, diktaduraren nazionalkatolizismoan dute jatorria.

Egoera bidegabe horrekin amaitzeko, akordio horiek bertan behera utzi beharko lirateke, eta hori ez dago Eusko Jaurlaritzaren esku (ezta Nafarroako Foru Gobernuaren esku ere), Espainiako Estatuan txertatutako autonomia-erkidego bateko gobernua baita.

Horrek ez du esan nahi gure hezkuntza-administrazioak ezer egin ezin duenik. Ordea, zerbait egitera deliberatzeko borondate politikoa behar da, eta printzipio batzuk aitortu. Gure kasuan, ezinbestekoa dela fedea eta ezagutza bereiztea, edota doktrinamendua eta ikaskuntza. Oro har, ez dela bidezkoa erlijio-erakunde jakin batzuen pribilegioei eustea. Pribilegio horiek honelaxe gauzatzen dira gaur egun:

• Ikastetxe erlijiosoak diru publikoarekin finantzatzen dira.  

• Ikastetxe publikoetan erlijio konfesionalaren irakaskuntza diru publikoarekin ordaintzen da.

• Erlijio-irakasleak, apezpikuak edo dagokion agintaritza erlijiosoak aukeratzen dituen arren, klaustroko kide bihurtzen dira, eta funtzionarioen lan-baldintza berberak eskuratzen dituzte, edo hobeak.

• Erlijio bakoitzaren agintaritzak zehazten du curriculuma, hau da, irakatsi beharreko edukia.

• Erlijio ikasgaia aukeratzen duten familia eta ikasleek Erlijio aukeratzen ez duten ikasleen ordutegiak eta ikasketak baldintzatzen dituzte.

Lege berriarekin aukera daukagu hezkuntzak behar lukeen izaera laikoa asmo-adierazpenetik harago eramateko eta, horrela, ahal dugun neurrian, hiritarren arteko ekitatea eta kohesio soziala bermatzeko.

Horregatik guztiagatik, Euskal Hezkuntza Lege-proiektuaren aurrean, honako neurri zehatz hauek proposatzen ditugu:

ERLIJIO IRAKASLEEI DAGOKIENEZ:

• Beste erlijio batzuen irakasleek bezalaxe, ikastetxe publikoetan Erlijio katolikoko irakasleek Erlijio katolikoa baino ezingo dute irakatsi. 

• Erlijio irakasleen ordutegiak Erlijioko orduei egokituko zaizkie. Gaur egun puztuta eta gaindimentsionatuta daude. Erlijio katolikoaren irakasleei, funtzionarioak ez diren gainerakoei  bezalaxe, eman behar duten ordu-kopuruaren arabera egingo zaie kontratua (jardunaldi osokoa, erdikoa edo herenekoa). 

• Erlijio katolikoaren irakasleak, Erlijio katolikoa emateko sartu baitira sisteman, ezingo dira beste ikasgaien zerrendetara pasatu Erlijio katolikoa emateagatik pilatu dituzten puntuekin.

• Erlijio irakasleek ezingo dute zuzendaritza taldeetan parte hartu. Era berean, ezingo dute arduradun gisa jardun ez liburutegietan ez ikasketa-proiektuetan.

ERLIJIO IKASGAIARI DAGOKIONEZ:

• Erlijio ikasgaia aukeratzen ez duten ikasleek ez dute ordu horretan ikastetxean egon beharko. Hori dela eta, ikastetxeak erabakiko du Erlijio saioak noiz eman, Erlijioa aukeratzen ez duten ikasleak ez kaltetzeko moduan.

• Erlijio ikasgaian, besteetan bezala, curriculumean zehaztutako programazioa bete behar da, eta horrela egiten dela bermatzeko Hezkuntza Sailak behar beste ikuskari jarriko ditu.

TITULARTASUN PRIBATUKO IKASTETXE ERLIJIOSOEI DAGOKIENEZ:

• Sinesmen erlijiosoak dituen ikastetxe pribatu batek diru publikoa jaso dezan, administrazioak ziurtatu eta bermatu beharko du legeak betetzen dituela. Zehazki, bizimodu eta sexualitate ez-normatiboak errespetatu beharko ditu, eta aniztasun ideologiko eta erlijiosoa.

1-Zure dohain handiena.

Nire dohain handiena nire akats handienetik dator: nola nire barruan isilik geratzeak beldurra eragiten didan, hitz egin behar konpultsiboa dut, eta, ezinbestean, hitza da nire dohainik handiena.

2-Emakumearengan maiteen duzun ezaugarria.

Emakumeek nigan eragiten dutena primitiboegia da ezaugarri batera ekartzeko, baina esatekotan, esango nuke erraz antzematen dituztela bizitzak dituen hierarkiak, gauza garrantzitsuenetan arreta jartzeko trebeak dira.

3-Gizonarengan maiteen duzun ezaugarria.

Kontrakoa, gauza garrantzitsuei ihes egin eta abstraitzeko joera aski ero eta suizida, baina aldi berean oso espontaneoa eta infantila dena.

4-Zure nortasunaren ezaugarri nagusia.

Desordena. Desordena sortu eta desordena ordenatzeko beharra. Arreta beharra ere bai.

5-Zure lagunengan estimagarrien zaizuna.

Analisirako gaitasuna.

6-Zure akatsik nabarmenena.

Kaosa.

7-Zure zereginik gustukoena.

Bazkalostean sexua egitea.

8-Nola amesten duzu zoriona?

Bazkalostean sexua eginez.

9-Zein litzateke zure zoritxarrik handiena?

Bazkalostean sexua ezin egitea.

10-Zein nahiko zenuke izan, zeu ez bazina?

Patagonian bizi den itsas biologoa izan nahiko nuke, baleen artean bizi eta haien bizitza ikertu.

11-Zein herritan nahiko zenuke bizi?

Islandian edo Norvegian.

12-Zure kolore gogokoena.

Kobalto kolorea.

13-Zure lore maiteena.

Ez ditut loreak bereizten. Eguzkilorea agian, baina ez zait besteak bano ederragoa iruditzen derrigor.

14-Txori gustukoena.

Hontza.

15-Zure idazle gogokoenak prosan.

Salinger, Steve Tesich, Bennedetti, Richard Ford, Raymond Carver, Patricia Highsmith, John Fante, Cormac McCarthy, Sara Mesa, Eider Rodriguez.

16-Zure poeta gogokoenak.

Joseba Sarrionandia, Itziar Ugarte, Hedoi Etxarte, Jon Benito, Rosalía de Castro.

17-Izen gogokoenak.

Michelangelo Antonioni ezin da hobetu.

18-Zure protagonista maskulino gogokoenak, fikzioan.

Holden Caulfield edo Tom Ripley. Burura datorkit baita ere Primavera con una esquina rotako protagonista, orain euskaraz Udaberri kantoi-hautsia. Gurean ez dira egon protagonista potente asko, baina Abaitua, Saizarbitoriarena, oso gogoko dut.

19-Zure protagonista femenino gogokoenak, fikzioan.

Celie Harris, El color púrpurako protagonista, edo Sara Mesaren Un Amor-eko protagonista.

20-Protagonista gogokoena, Historian.

Lumière anaiak eta Miles Davis. Surrealistak gustatzen zaizkit, Man Ray eta Buñuel, eta ondorengo erromantikoak, Henry Miller edo Anaïs Nin. Hedonismoak erakartzen nau, baina Oteiza eta Txillardegi ere interesgarriak egiten zaizkit.

21-Protagonista gorrotatuena, Historian.

Ez dakit nor hautatuko nukeen, kolonialismoarekin izan duen harremanagatik Espainiako edozein jeneral edo agintari, baina partikularki inor ez, ez bada Galindo, Amedo, Corcuera edo halakoren bat, baina ez dakit historiako parte diren edota infrahistoriakoak. Barak Obama ere oso gorrotagarria dela uste dut, hain zuzen ere gorrotagarri gisa ez agertzen bazekielako.

22-Zinemagile gogokoena.

Steven Spielbergek bezala ez nau inork hunkitu, Lars Von Trierrek bezala ez nau inork harritu, Thomas Vinterbergek bezala ez nau inork larritu. Baina Oscar Alegria hautatuko dut.

23-Argazkilari gogokoena.

Chema Madoz eta Brassai. Alfredo Aldai. Bego Anton ere asko gustatzen zait.

24-Idazle gogokoena.

Steve Tesich, Raimond Carver, Mario Bennedetti, Eider Rodriguez, Julio Cortazar, Jamaika Kincaid.

25-Zure heroiak, bizitza errealean.

Ez daukat heroirik, denak dira hezur-haragizkoak, eta denak maite ditut hala ere.

26-Zure janari eta edari gogokoenak.

Itsasotik datorren ia dena eta kafea.

27-Zein talentu nahiko zenuke izan?

Gitarra, pianoa edo saxoa jotzekoa.

28-Zein akats edo bekatu iruditzen zaizu barkagarriena?

Idiota bat edo eskuinekoa (biak batera joan ohi direnak) izatea ez den edozein.

29-Miresgarriena zaizun ekintza militarra.

Cubako iraultza.

30-Nola nahi zenuke hil?

Oharkabean.

31-Zure ikurritz, lema edo eslogan gogokoena.

Itsasoa da bide bakarra.

1-Zure hitz gogokoena?

Neologismoak asko gustatzen zaizkit. Fotografia edo argazkilaritza, adibidez. Sonoritateagatik lardaskatu, larderia, zikoitz, zeken. Sestra ere gustatzen zait, baina ixaz idatzia.

2-Hitzen batek eragiten dizu nazka?

Herritar hitzak.

3-Zure droga kuttuna?

Estasia, zalantzarik gabe.

4-Zein soinu maite duzu?

Baleen berbaroa.

5-Bereziki gorroto duzun soinu edo zarata?

Eraikuntzarena.

6-Zure birao gogokoena, edo maizenik darabilzuna?

Makaguen-ekin hasten diren guztiak.

7-Noren irudia ipiniko zenuke 50 euroko billeteetan?

Txillardegirena.

8-Zein lan ez zenuke inondik inora egingo?

Polizia.

9-Zein landare, zuhaitz edo animalian nahiko zenuke berraragiztatu?

Balean, noski.

10-Jainkorik balego, zu hil ostean, zer nahiko zenuke zuri esatea?

Jainkorik ez da, ordea.

New Yorkeko Spanish Harlemen jaio eta bertan sortu zuen nerabezaroan The Ronettes, ahizparekin eta lehengusinarekin batera. Hango neska latinoek inspiratu zuten Ronettestarren estetika (erlauntz-adatsa esaten zaiona izango du ziur aski ezaugarririk ikusgarriena), eta Ronettestarrek Amy Winehouserena. (Isilik dago Anti-gona, eta beste batzuek hartu behar dugu horrelakoak komentatzeko ardura.)

Amaren aldetik afrikar-amerikarra eta txerokia zen, eta txinatarra zuen birraitona bat. Hirurogeiko hamarraldian lortu zuen ospearen neurria ematen du The Rolling Stones The Ronettesen telonero aritu izanak. 

Be My Baby gozamen iturri izan dugu hainbat belaunaldik, hitz elkartuaren adiera fisikoena barne: Ronnie Spectorrek berak kontatzen duenez, oholtzan agertu eta abesten hasi orduko, "mutilek beren burua lurzorura bota, ahuspez lurraren kontra igurtzi eta orgasmora iristen ziren". 1964an eta 1966an John Lennonek seduzitu nahi izan zuen, baina Spectorrek kalabazak eman zizkion, senarra izango zuen Phil Spectorrekin baitzebilen ordurako, ezkutuan.

Philek tratu txarra eman zion. Kontrolatzaile biolentoa zen, jeloskor patologikoa. Bai The Beatlesek eta bai The Rolling Stonesek Ronnieri lankidetza proposatu eta Philek debekatu egin zuen. Ronniek alde egingo zion beldurrez, Beverley Hills-eko luxuzko etxean itxi zuen, kamerak eta grabagailuak nonahi ipini, etxea txarrantxaz eta alanbre arantzadunaz inguratu, zakur izugarriak xaxatu, ihesa eragozteko zapatak oro desagerrarazi...

Philek urrezko hilkutxa bat erosi eta sotoan gorde zuen. Mehatxu egin zion Ronnieri: baldin eta alde egiten saiatuko bazina, jo eta bertan akabatu, erre eta urrezko hilkutxan gordeko zintuzket betirako.

Azkenik, amaren laguntzari esker lortu zuen Ronniek Philen jauregitik hanka egitea; oinutsik, hala ere.

"Be My Baby" du izena, halaber, horiek guztiak kontatzen dituen liburu autobiografikoak. 

Ronniek alde egin eta hogeita hamar urteren buruan, 2003an, Phil Spectorrek Lana Clarkson aktorea hilko zuen. Iaz hil zen bera, espetxean, covida harrapatuta.

Hitz beste: ez al da askoz ere hobea The Ronettesen Be My Baby Ariane Granderena baino, hain hanpurutsua? Dena den, gehiegizkoa dirudi kontraste horretatik mendebaldeko musika popularrean ere gainbehera goazela bezalako ondorio orokorrak ateratzeak, baina auskalo.

Ronniek hiletara joango direnei eskatu die normalean loreetan xahutuko luketen dirua erabil dezaten bortxakeria matxistatik bizirik ateratakoentzako lokalak ordaintzen laguntzeko eta eskola publikoan amerikar natiboei lekua egiteko. 

Txikitan auzokide izan zuen Joey Ramonerekin batera abestu zuen Bye Bye Baby; hitz egokiak alajaina despedida honetarako ere. Baby, I Love You hitzek ere ederki adierazten dute gaur goizean Euskal Herrian nagusi den sentimendua.

Susmagarriak bazaizkio ere Joxe Azurmendiri adostasun zabalegiak, ezin ukatu zabala dela zegamarra inoizko euskal pentsalaririk garrantzitsuenetakoa dela aldarrikatzen duen kontsentsua, ez bada garrantzitsuena. Eta ez da normala halako adostasuna biltzen duen pentsalariaren obra hain ezezaguna izatea. Aspalditik daude deskatalogatuta haren liburu franko, eta artikulu eta liburu-atal ugari barreiatua, baztertua, eskuraezin, galduta eta ahaztuta. Paperari dagokionez, halaxe jarraitzen du arazoak. Zorionez, Jakin.eus webgunean, berriki, Azurmendiren obra osoa bildu, digitalizatu eta edonoren esku jarri dute. Dudarik gabe, horrek Azurmendiren gogoetari buruzko ikerlanak bizkortu eta biderkatuko ditu. 

Guztiarekin ere, Azurmendiren pentsamenduaren zati txiki bat baino ez da irakurleengana igaro: Euskal Herriaren eta Espainia eta Frantziaren arteko harremanei dagokiona, eta horren adierazpen askotarikoak: euskararen bizi nahi eta ezina, ETA, biolentzia kondenatzeko obligazioa, eta abar. Puskaz ere zabalagoa da, ordea, Azurmendiren pentsamendua. Betiko gai filosofikoei egin die aurre: izatea, denbora, erlijioa, ezagutza eta hezkuntza, aurrerapen teknikoaren aukerak eta arriskuak, hominizazioa eta humanizazioa, erlatibismo linguistikoa, edertasun artistikoa, historia, balio etikoak, elkarbizitza, legea, enpresa... Gai horiei buruzko gogoetak hainbat liburu, liburu-atal zein artikulutan ditu Azurmendik sakabanaturik. Lan ederra litzateke pasarte horiek bildu, antolatu eta azaltzea, eta kapituluka sistematizatu eta eskaintzea, Joxe Azurmendi eta giza aberea izeneko liburu batean:

 1-Sarrera

2-Filosofia

3-Ontologia eta Metafisika

4-Epistemologia

5-Zientzia eta Teknika

6-Antropologia

7-Hizkuntza

8-Estetika

9-Historia

10-Etika

11-Politika

12-Zuzenbidea

13-Kooperazioa

14-Ondorioak

Horrelako liburu bati esker, alde batetik, Joxe Azurmendirena bezalako pentsamendu erabakigarri batean barneratzeko giltza batzuk jarriko lirateke euskal irakurleen eskuetan. Neurri handi batean ezezaguna den Azurmendirena bezalako obra baterako sarbideak eskainiko litzaizkioke euskal irakurleari.

Bestetik, eta bide batez, Filosofiaren gai nagusietako batzuk ere aztertuko lirateke Azurmendiren eskutik, haren gogoetan barneratu ahala. Filosofiako gai garrantzitsuenetako batzuk jorratuko lirateke, Azurmendi lagun, eta zegamarrak berak gai horiei buruz zein jarrera hartzen duen aztertuko. Liburuak Filosofia, Azurmendiren eskutik izenburua ere eduki lezake.