Garagoittiko Orakulua

Indonesiako kulturiakin txoke bat: Borneo, Java eta beste islei buruzko erreferentziarik ez nekan, piraten edo II Mundu Gerrako erreferentzia lauso batzuk kenduta. Eta -ipoin afrikarrekin gertatu izan jatan legez-, kontakizun-kode desberdiñak topau dittudaz; hasieran latzak (jode, lehelengo 25 pajinak "etorri nere etxera" eta "ez, ez noia" laburbildu leiken dialogo batian!) baiña irakorri ahala, gero eta erakargarrixaguak. Eta nobela kanon ezagunagotik hurrago. Bistan da, II Mundu Gerra amaierako egunak hobeto ezagutzeko be balixo izan desta.

Lehen zorrotz jarraitzen nittuan Ego Ibarra komisiñuan argitalpenak, huts egin barik erosiz; Lekeittion bizi naizenetik, pixkat deskontrola dakat. Halan, aurtengo liburu ferixa baten izan dot liburu honen barri, eta tak! Etxerako hartu. Gaiñera zein agertuko azalian, eta amama Ines, aittitta Manuel eta tia Aurora.

Dokumentu bizi-bizixa, pozgarrixa da "enkarguz" idatzittako liburu hau (Juan de los Toyosek 50. hamarkadan eskatuta) argitaratu izana, lehen eskuko lekukotasunan balixo berezixakin.

Indalecio Prietok izan zeben garrantzixa ondo ikusten da. Kuriosua, bere garaixan Jose Antonio Primo de Riverak Falangeren zuzendaritzia hari eskaiñi izana (Joxean Mussolinin mireslia zan, eta ha be Alderdi Sozialistatik etorrittakua zanez...).

Kolpian osteko uniak eta egunak oso ondo isladatzen dittu, liburuetatik ezagutzen doguzen gertakari hotzak kolorez pinttatzen. Kaleko giroz.

36ko irailla amaierako ebakuaziñuan desolaziñua, barriz, zirraragarrixa da. Idazki honekin Arizmendiarrietak asmo literarixorik ez badaka be -edo igual horretxegaittik- egitten daben kuadrua ixa inpresionistia da.

Beste kuriosidadiak be badagoz: gerrako administraziñuan funtzionamendua ezagutzia (komisarixak, errekisak, errezibuak...). Etxian betidanik “errekisatuen” aldetik entzun izan dittudazen kontuak, “errekisatzaillian” ikuspegittik. Hobeto ulertzen diraz.

Eibarko bonbardeuan kontakizuna be zirraragarrixa da: hotza, "ixa notariala" egitten dau, baiña bertan biziraun zeban pertsona heldu baten lekukotasunak ikuspegi barrixa emoten detsa gertakarixari (oiñ arte umienak bakarrik irakorritta nekazen).

Bestalde, azkenaldixan desertore eta intsumisuekingo gero eta interes haundixagua dakaten honek, liburu honetan bildumarako ale barrixak topau dittu. 36ko kolpian, Urizar karlista atxilotu eta Mallabixara bialtzen dabenian, CNTko baten ardurapian; honek bizitzia salbatzen detsa (“saka” inkontrolatu batetik babestuz) eta gero, gerria amaitzian, karlistia zenetistian billa, faboria itzuli nahixan; bi gentlemen, gerra basatixan erdixan. Edo Arizmendiarrieta bera (sozialistia) preso egonda, frankista eibartarrekin behiñ baiño gehixago topatzen danian Espainian zihar; eta gorrotuari elkartasuna nagusitzen jako; iñor ez dago gustora gerran. Arerixuen arteko elkarguniok (soldaduen gustoko, agintarixen amorrurako), gerrian zentzugabetasunari buruzko mezu sakona dira. Edo "inoren lurraldean" piñuak jotzen dabizen trabajadoriei, errepublikarrak tiro egitten ez detsenian (bazkaltzera doiazenian, ostera, gelditzen diran zentinelei tiro eta tiro). Edo, beste aldera pasatzia erreza izan arren iñok iges egitten ez dabenian, nazionalen aldian dagozen lagunekingo errepresaliarik ez izateko; gerrako basakerixan, batzuetan, errespetatzen dirazen kodeak.

Liburu hau irakortzen, baitta, erabaki dot behingoz nere aspaldiko gogo bati ekitteko: esperantua ikastia. Banekixan Arizmendiarrieta izan zala 50. hamarkadan (!!) horren bultzatzaillia Eibarren, eta ez nekixan Toribio Etxebarria bera be ibilli zala horretan. Gaur egunian dana askoz be errezago dago, eta hizkuntzak ikastia buruko gimnasia bikaiña danez, ba hasi naiz ni be. Zertarako? Ba ondo pasatzeko; neretako nahikua.

Oztopo linguistikuez gain (oi 1984ko gaztelera > euskera itzulpengintza! Eskerrak artikulu batzuk jatorriz euskeraz zirala), hitzaldi txorta honetan oso gauza interesgarrixak topau dittudaz:

• Erromatar kolonizaziñuan zehaztapenak (Koldo Larrañaga).

• Aintzinako meatzaritzari buruz ezagutzen ez nittuan detalliak (Mertxe Urteaga).

• Bagauden sasoia, eta iñoiz topau doten euskal datu espeleologiko zaharrena (Koldo Larrañaga).

• Goi-ertaroko populaziño mobimenduak, Al-Andalusetik iges zetozen kristauena, bereziki (Agustin Azkarate).

• Lege Zaharraren sasoian, Lapurdiko Herri Biltzarren indargabetzia, liberalismuan sartziakin (Manex Goihenetxe).

• XIX. mendeko industrigintzan abiapuntua I Internazionalan sasoian. Dirua beiño zeozer gehitxuago (Joseba Agirreazkuenaga).

• 1868ko “Gloriosa” inguruan Bizkaixan izandako mobimendu soziopolitiko xelebria: beste probintzietan ez bezala, karlistak eta liberalak, foruen alde eta sufragio unibertsalan kontra, gero banatu aurretik (Alfredo Herbosa).

Historia trukulentuak, deserosuak, inpresionistak, poliedrikuak. Emakume -pertsona- bardin bi ez dagozela modu inkietante xamarrian argi lagatzen dabenak, eta pertsona baten barru laberintikua ondo ezagutzia oso gatxa dala.

Garmendia honen txindurri-biharra ez zuan alperrikua izan: halako liburuetan, bestelan jaso ezin leikian informaziño baliotsua jaso juan. Batzutan oso teknikua da (neurrixak, materialak, prozedurak…) baiña etnografixia halakotxia dok, eta kontsulta liburu bikaiña dok zentzu horretan. Bestela, baiña (horixe dok nere gustokuena) artisauon bizimoduari buruzko barrixak emoten jittuk, elkarrizketen detalliekin, anekdotak edo antxiñako bizitzia ezagutzeko balixo deskuen hainbeste gauzakin. Oso modu “peñasantiagotarrian”, zeozelan esateko.

Argi dago, bizipen asko eta berba gitxiko gizona dala Fermin Balentzia jauna: zorionekuak gu beraz, lagun ugarixak egin detsen liburu/disko hau bera bizi dala -bihar dan moduan- esku tartian dakagulako. Asko eskertu dot. Izan be, nik neuk 2003 inguruan ezagutu neban, CD kopia pirata baten (oin badakitt, Mao Tse Punk fanzineko jentiak egindakua izango zala); oin jakin dot, baitta, gaur egungo jente gehixenak orduantxe ezagutu zebala, baiña gizona 60. hamarkadan hasittako ibilbide luze batetik zetorrela. 75ttik aurrera ixildu egin zan, harik eta 90. hamarkada amaieran (modu barregarrixan, eta… gogoz kontra!) berpizkunde hori etorri jakon. Geroztik pare bat bidar ikusi izan dot zuzenian: Zaratamon, eta Lekeittion bertan. Berak be aitortzen dau: musiko moduan ez da oso ona; letrak be, ba ez dira poesixian summuma -aukeran panfletario xamarrak be esango neuke-. Baiña horrek, bere pertsonalidade apalakin, eta zintzotasunakin nahastian, koktel molotov ederra osatzen dau. Maittagarrixa guztiz! Diskuak entzutzeko desiatzen nago.

Bueno, ondo dago: momentu batzuetan oso ondo. Atxagak Gaztelako eremu hori-hautsez-betetakuekingo zaletasun xelebre horri be amaiñ emoten detsa -eta gustau jata-. Zeozelan esateko: berez erakargarrittik EZER ez dakan lekuetatik, etekin literarixua etara bihar hori. Lourdeseko santutegixa, artzainen txabolak, Madrilleko kuartela… Gustau jata liburua, bai: baiña gehixago espero neban, igual idazliak listoia oso altua ipiñitta dakalako. Batez be, txirikordatuta doiazen istorixak zeozelan… resolbiduko zittuala uste neban, modu biribillaguan. Hainbeste hari solte laga barik. Bai, badakitt bizitza errealian gauzak halakotxiak izaten dirazela, baiña bueno: halako lana hartu eta gero (historia guztiak asmau, euren arteko kontaktu puntu eta guzti) efektu-kolpetxo batekin amaitzia ondo egongo zan. Punch pixkat edo!

Armagabetziak eta "euskal kakatza" desataskatzeko emon dirazen pausuei garrantzi haundixa emonda be, ez dot horko gakoak ulertzeko pauso haundirik emon oiñ arte. Prozesua konplexua izan dala banekixan: eta politikiango izaten doten interes/desinteres faze ziklikuetan, alperguria nekan gaixari heltzeko. Liburu hau eskura allegau jatanian, baiña -handik eta hamendik agertutako albistien bildumia, osaketia eta interpretaziñua- eguneratzeko momentu ona zala pentsau jata. Eta ez naiz damutu. Prozesuan "tripak" ezagutziaz gain, Egañan idazkera periodistikua trepidantia da, eta oso errez irakortzen da.

ETAren azken urtietako norabidia asko kritikau badot be, su etenan eta armagabetzian (blokeo egoeria) kudeatu daben modua txapela kentzeko modukua begittantzen jata. Ausarki, beste aldekuen mobimendu faltian aurrian, pakian norabidian emondako pausuak erabakiorrak izan diraz, nazioartean modu oso barritzaillian gaiñera. Historiak bakotxa bere lekuan lagatzen dabenez (ausartak eta koldarrak), argi xamar dago alde bakotxak ze interes mailla, edo falta, izan zeban armagabetzeko prozesuan. Eta zentzu horretan, liburu honek ekarpen ona egitten dau agerixan eta ezkutuan mobidutako harixak tolosten (icebergen barrenak erakusten).

Jente askori emon bihar jakoz eskerrak hain korapillo nahasixa askatu izanangaittik.

Argi dago, gaiñera, ETAn estrategixa aldaketiaz gain gizartiak zeresan haundixa izan dabela. Badirudi prozesuan gakoetako bat ikuspegi zibilla militarrari gaillendu izana izan dala. Eta arlo horretan,
Iparraldeko euskaldunak lekziño politta emon deskuela: abertzale euskaldunak, abertzale frantsesak eta jente autonomo xamarra adostasun puntuak aurkitzeko gai izan dira, eta gero beittu. Ia Hegoaldekuok ikasten dogun.

Bilduma honetatik "jaten" nabillen liburuan bilketa antropologikuan sistematikia ezagutzen nabil, imajinatzen dot Barandiaranen kuestionario famosuetan oiñarrittuta (bilduma bereko 6. zenbakixan argitaratutakuak). Hamen, gurasuengandik entzundako hainbeste jolas ikusi dittudaz, nik neuk jolastu izandako batzuekin batera, eta ezagutzen ez nittuan beste asko be, bistan da. Ez da itxuria halako jolasen bilketia asko landu -bibliografia urrixari begiratzia baiño ez dago- eta beraz ale baliotsua osatu dau Arinek -Juan Arin Dorronsoro espeleologuan loibia, oker ez banago-, herriko zahar kuadrilla eder bat (liburu hasierako argazkixak ikustekuak diraz) umetako gauzak gogoratzen ipiñi zittuan hogei urteko neskiak.

Deigarrixa egitten jatan lehelengo gauzia hizkeria da: idazlia (kulturaduna, etorrixan jabia) gizon ezjakin, bortitz eta ixa "alalo" baten lekuan jartzen da, eta halan be berak darabixan gaztelera herrikoi hori oso aberatsa da, marka dialektal ugarixekin, eta gaur egunian edozein gaztek erabilliko leukianan aldian oso desbardiña. Irrati eta telebistarik bako sasoikua.

Esango neuke, sasoi hartan, posible izango zala gazteleradun bat berbetan entzutzia, eta gitxi gora behera ze rejiñotakua zan igartzia. Globalizaziñuak hori gero eta uniformiagua izatia ekarri dau, eta esango neuke hori Espainiatik kanpoko gazteleran be igarriko dala: gure umiak, youtubezaliak bihurtu dirazenetik, erderaz Valladolideko edo Yukatango azentuakin egitten dabe batzutan.

"Knock" azpititulatzian ikusi neban legez, frantsesakin be antzekua gertatzen diharduala dirudi. Eta euskeraz, euskalkixen norabidia be hori dala begi bistakua da.

Kuriosidadiak: euskeraz "iñori kargu hartzia" normal esaten dogun esakeria, itxuraz gazteleratik dator. Pascual Duartek erabiltzen dittuan arkaismuen artian topau dot behintzat: "se pasó las horas haciéndola cargos sobre si miraba o si dejaba de mirar a éste o aquél, cargos que su mujer aguantaba..." (p. 119).

Honekin, barriz, galleguekin gogoratu naiz: "...no se me habian ocurrido DE la primera vez que escribi..." (p.138) (gaur egungo galiziarrez "daquela" erabiltzen dan moduan).

Edozelan be: liburua asko gustau jata. Gizon sinple bat, amaieran esaten dan legez "arkume izutu" baten modura modu inpultsibuan jokatzen dabena, historia liburuetan nekez agertuko dan historixiakin (nahiz eta, esango neuke, halako historixak ugarixaguak izan, "gizon haundixenak" baiño). Liburuan egittura hausixa be gustau jata; eta Duarteren amaiera gordiña, jente normalakin erabiltzen dan gordinkerixian erretratu ezin hotzagua.