Nire uste harroan

Itxoidazu Café de Passy-n eleberria idatzi dute Xabier eta Martin Etxeberria anaia zarauztarrek: “road movie” bat batetik, bere jazarpen eta abenturekin, eta 68ko maiatzaz geroztiko Parisen dabiltzan unibertsitarien kontakizuna bestetik. Hona, egileek txandaka eman dizkiguten erantzunak.

Asetu nire jakin-mina, hasteko: nola idazten da liburu bat lau eskutara? Edo nola izan da zuen kasuan?

Oso zaila da. Tortilla-patata bat bien artean prestatzea bezain zaila, gutxienez. Hona hemen gure errezeta: lehenik bi (edo hiru, lau...) pertsona elkartu eta egin nahi duzuena adostu: istorioaren muina, mezua, argumentua. Hau da zatirik konplikatuena, egileen arteko sintonia ona eskatzen baitu (horretan biki monozigotikoak izateak lagun lezake). Gero, osagaiak ondo aukeratu: garaia, pertsonaiak, lekuak... Guzti hori argi duzuenean, zati txikietan moztu (“kapituluak” dei genitzake) eta irakurlearentzat interesgarri izan daitekeen moduan ordenatu (liburuaren eskema edo lehen zirriborroa osatuz). Lantegi handiena dator ostean: eskemari jarraiki txandaka bakoitzak kapitulu bat idatzi. Batek patatak zuritu eta besteak arrautzak irabiatzea bezain erraza. Espezializaziora ez jotzea gomendatzen dugu, dena den. Pataten erdia batek zuritu eta beste erdia besteak zuritzea alegia, gurea bezalako bi hariko nobeletan hari bat idazle batena eta bestea bestearena izatea ekar bailezake, guztia guztiona izan ordez. Garrantzitsua da horretarako pauta bat hartzea (bi astean behin bakoitzak kapitulu bat idaztea, gure kasuan adibidez) eta batek egindakoa besteak irakurri eta zuzentzea (hari bakoitzeko kapitulu guztiek tonu bera izan dezaten). Labe horretan bi urte (gure kasuan) mantendu, atera, zuzenketa bat edo beste egin itxura txukuntzeko eta mahaira.

Bietako bat nobelagilea zen; bestea poeta. Eraginik izan du horrek lan banaketan edo testuari heltzeko orduan?

Ez. Lehen esan bezala, bion artean adostu genuen dena: argumentua, pertsonaiak, erritmoak... eta baita tonua eta idazkera ere. Era berean bion gustukoa zen molde misto bastardo bat osatu genuen, eta horri eusten saiatu gara. Nobela hau idaztera ausartu aurretik, haurrentzako bi ipuin (“Airean ere negu usaina nabari da” eta “Pako fakirra”), eta gaztetxoentzako bi narrazio liburu (“Anaiak ematen duzue” eta “Mila zortzireun eta setentayotxuan”) idatziak genituen elkarrekin, eta horrek eskarmentua eman digu.

Bakoitzaren alter ego bat sortu dugu

Liburuak bi hari ditu. Batean, X eta M izeneko bikiak Frantzian barrena dabiltza, oporretan edo. Nahita jokatu duzue autobiografia-itxurarekin; nola ikusten duzue errealitate-fikzio joko hori? Eta ez dizue beldurrik ematen jendeak dena egiatzat hartzeak?

Dibertigarria izan da zati hau idaztea, oso. Rol joko bat jolastea bezala. Bakoitzaren alter ego bat sortu dugu, X Xabirena eta M Martinena. Bakoitzaren zenbait ezaugarri exageratuz sortutako pertsonaiak dira, gu direnak gu izan gabe. Horregatik izendatu ditugu lehen hizkiarekin soilik, guk ere beraienganako distantzia izateko idaztean. Behin pertsonaiak sortuta, Pariserako bidean jarri ditugu, helmugara iristeko proba, amarru eta abentura zenbait gaineratuz. Ustekabeko zerbait gertatzen zitzaien bakoitzean, egoera horretan bakoitzak zer esan eta egingo lukeen pentsatzen genuen, erantzuna sinesgarria izaten saiatuz. Horregatik, narrazio hari hori, fikzioa izanagatik, ez dela gezurra esan genezake, edo, beste modu batera, bidaia hori errealki egin ez arren (mapak eskuan eta irudimenaren bidez baino ez), egiazkoa dela. Gero jendeak guzti horretatik zer sinistuko duen? Nahi duena, beti bezala.

**Egiazko “road-movie” bat egin duzue parte horretan, bost egunetan barrena kilometro pila, abenturak, jazarpenak, parrandak, ustekabeak... Road movierako EH txikiegia delako jo duzue Frantziara, ala kasualitatez sortu da road movie formatua?**

Bai lekua eta bai formatua argumentuak ezarri dizkigu. X eta M liburu bat idazteko (nobelaren beste haria osatzen duen kontakizuna, hain zuzen) informazio bila Parisera doaz. Hara bidean Tolousetik pasa behar dute lagun bat jasotzera, eta ibilbide horretan gauzak ustekabean okertuko zaizkie. Zarauztik atera eta Parisera heldu bitarteko bidaia horren kronika egiten dugu hari horretan eta, alde horretatik, road movie baten antza izan lezake, bai.

Aita eta ama Parisen bizi izandakoak

Beste haria ere Frantzian gertatzen da, Parisen zehatzago esanda, baina 32 urte lehenago, 1970ean. Apaizgaitegitik atera eta filosofia ikasten ari den gazte bat da hor protagonista. Hor ere ez zenuten urruti eredua...

Ez. Bai aita eta bai ama garai hartan Parisen bizi izandakoak dira, eta guk txikitatik entzun izan ditugu etxean hango kontuak: 68ko Maiatza, Euskal Etxea, goatekeak... Idazlea belaki zurrupatzaile baten modukoa izaten da sarritan, eta pertsonaiak, giroak, egoerak eta abar idazteko orduan etxetik ezagutzen genuenetik abiatu gara, zalantza gabe.

Omenaldia egin nahi izan diezue gurasoei? Badakite liburuaren berri?

Arestian esan bezala, haurrak ginenetik Pariseko istorio pila entzun izan ditugu, eta aspalditik genuen asmoa guzti horri itxura eman eta zerbait idaztekoa. Guretzat hiri eta garai horrek duen lilura transmititu nahi genuen, etxean jasotakoan oinarriturik. Horrek gurasoei omenaldia egitea suposatzen duen? Nolabait bai. Liburua idazteko, bestalde, aitak asko lagundu digu lekuen, giroen eta orduko gertakizunen xehetasunak deskribatuz. Neurri batean, nobela hau hiruron artean idatzia dagoela esan daiteke.

Dokumentazio lan handia egin duzue orduko giroa eta xehetasunak jasotzeko. Burgosko prozesuaren garaia, klandestinitate nahasia, bor-bor intelektual eta kulturala...

Ustez zerbait dakienari ikertzen hasi orduko gertatzen zaiona gertatu zaigu: ezer ez genekiela konturatu gara. Urte haiek oso bereziak izan ziren, intentsoak esango genuke, eta gure gertuko historian eragin handia izan dute gainera: 68ko Maiatza, Allenderen goraldia, ilargiaren konkista, ETAren sorrera, euskara batua, Burgosko prozesua... idazten hasi aurretik gauza asko ikasi behar izan ditugu, bai. Kontakizuna sinesgarria egiteko modan zeuden musika, liburu eta abarrei buruz informatu behar izan dugu baita ere. Interesgarria izan da.

Desilusio guztien gainetik...

Nola ikusten duzue garai hura, belaunaldi hura?

Adjektiboak oso traidoreak dira, baina jendea orduan oso idealista zela esatera ausartuko ginateke. Edo batzuk halakoak zirela, hobeto esateko, egunean egunekoari lotuta bizi baitzen orduan ere gehiengoa. Baina bazegoen uste zabaldu bat, giroa nolabait kutsatzen zuena: “dena alda dezakegu”. Gero, Atxagak esango lukeen bezala, eguneroko bizitza ikatza bezalako labezomorroak isurtzen hasi zen. Horregatik-edo, gaur egun, jendearengan kontrakoa nagusitu dela dirudi batzuetan: “ezin da ezer aldatu”. Zorionaren atea, seguruena, bi hanka horien tartean egongo da.

Dena dela, liburua ez da inola ere nostalgikoa. Gazteek ere, urte batzuk lehenagoko garai urrezkoak hain eder eta zintzoak ez zirela deskubrituko dute...

Bai, eta hori da hain zuzen ere bi hariak batzen dituen sentimendu komuna: dezepzioa. Nobelako protagonistek, bai hari batean zein bestean, idealizatuta dauzkate pertsona, mugimendu edo oroitzapen jakin batzuk, baina liburuko gertaeren ostean, usteak esaerak dioen moduan suertatuko zaizkie: erdia hutsa, eta bestea putza. Dena den, desilusio guztien gainetik aurrera jarraitu beharra helarazi nahi izan dugu nobela honen bitartez. 68an zioten moduan: izan gaitezen errealistak, eska dezagun ezinezkoa dena.

Hasieratik zenuten garbi bi hariena, edo nola sortu da?

Denbora pasa arren arazo existentzial berak mantentzen direla erakutsi nahi genuen: bizitzan aurrera egiteko idealen beharra, ametsen zapuzte logikoa eta horrek eragiten duen nora eza. Bi kontakizunetan gai hori jorratzen dugu, nahiz eta batean alde politiko edo ideologikoa ukitu eta bestean sentimentala. Nahiz eta argumentuaren aldetik lotura puntu bakarra izan, izpiritua beretsua dute horregatik, eta batak bestea osatzen duela iruditzen zaigu. Horretan saiatu gara behintzat.

Bata ganberroagoa, bestea dentsoagoa

Tonua-eta diferenteak dituzte, oso.

Bai, X eta Mek protagonizatzen duten kontakizuna askoz ganberroagoa da, bai gertaerengatik eta bai idazkeragatik. Erritmo azkarra eman nahi izan diogu, hizkuntza ere Parisera doan auto horren barruan sartuta. 1970ean kokatzen dena, berriz, pausatuagoa eta dentsoagoa da, deskribapen eta gogoeta gehiagorekin. Bi ahotsetara kantatutako istorioa osatzen dute nolabait, eta hari bat isildu edo lasaitzen denean bestearen intentsitatea areagotzen saiatu gara, irakurlea tentsio horretan harrapatuta mantentzeko betiere.

Zer inpresio utzi nahiko zeniokete irakurleari, lana amaitzean?

Guk gustura irakurriko genukeen liburu bat egiten saiatu gara eta, beraz, edonork gustura har lezakeena. Abentura eta hausnarketa dosi egokian nahasteko ahalegina egin dugu, nobelan kontatzen dena azalekoa izan gabe entretenigarria ere gerta dadin. Lortu ote dugun, irakurleak esan beharko du.

Hasierara itzuliko naiz: nork bere karrera segituko du orain, ala literaturako bikote moduan segitzeko asmoa duzue?

Beste proiektu batean batera lanean ari gara oraintxe bertan, eta oso ilusionatuta gaude. Hortik aurrera zer? Ez dakigu. Bogartek Casablancan zioen moduan: Ez dakit bihar zer egingo dudan; ez ditut planak hainbesteko aurrerapenez egiten. Elkarrekin idazten ondo pasatzen dugu, baina horrek ez du esan nahi bakoitzak bere aldetik joko ez duenik. Edozein modutara, bizitzak ezkondu gintuen, eta genetikarekin dibortziorik ez da posible.

Nik baino adin gehixeago duen lankide eta lagun batek halaxe esan zidan orain dela zenbait urte: "Oraintxe hago hi, Xabier, edaderik onenean". Norbera baino zaharrago direnek ("Norberak baino egun gehiago bildu dituenak" formula dotorea irakurri diot berriki poeta bati) egin ohi dizuten losintxa tipikoa zelakoan nengoen, baina ez, ondotik etorri zen hasierako esaldiaren azalpena: "Urte batzuk barru hasiko zaizkik aita eta ama gaixotzen, medikutan ibili beharra, eta gero badakik..."

Joan den astean ezagun baten aitaren hiletan izan nintzen. Lankide baten amari tumore bat erauzi diote, gorputz-zati batekin batera. Beste lagun baten ama ebakuntzaren zain... Niri ez zait oraindik tokatu, baina kontu hauek atzeratu egin litezke bakarrik, ez ezabatu.

Nekez imajina daiteke gurasoen galera baino gauza tristeagorik baina, pentsatzen jarrita, atzetik dator okerrena, zain.

Domu Santu egunaren hurbilak barkagarri egingo ahal du gaurko gogoetaren iluna.

Testu zaharraren oihartzunak gogora ekarri zidan noizbait antzinako Greziako poetak irakurri eta gustuko izan nituela. Etxeko liburuetan miaka hasi eta "Antología de la poesía lírica griega" delako bat topatu nuen, Carlos García Gual-ek hautatu eta itzulia. Eta barruan, K.a.ko VII. mendeko Espartako poeta guduzale baten sorkarien ondoan, nire beste poema bat, guztiz ahazturik neukana. Liburua karrerako 3. kurtsoan erabili nuen, orain dela 20 urte, 20 urte nituela, eta poema ere ordukoa izango da, inoiz argitaragabea. Horra:

Gerlariak nekaturik gaude, ama, nekaturik
Ezkutuak kohorte hertsietan eraman ditugu estuki
Gure lantzek arerioen odola bilatu dute egarri biziz
Ezpata zorrotzez haizea behin eta berriro orraztu dugu
Bideetako hautsa harrotu dute gurdien gurpil koskadunek
Tripak airean lehertuta eta putreen janari ere izandu gara
Iturri guztietako ura edan dugu pozoitua zegoen jakiteke
Soto guztietako upelak zulatu ditugu
Eta arno gorrietan horditu eta bainatu
Gauean suaren inguruan herriko kanta zaharrak gogoratzen genituen
Eta izena eta itzala besterik geratzen ez zitzaien neskez oroitu
Eta negar isila egiten genuen aurpegia lagun hurkoari ezkutatuta
Beranduegi dela esanen didazue apika baina, halere, itzuli egin nahi dugu
Nekaturik baikaude gerlariok, ama, nekaturik.

Greziako poema zaharren irakurketak gizakion jarraikortasunaren sentipena ekartzen dizu, nola 2.500 urte igarota ere gure desira eta kezkak berdintsuak diren. Nire testu horrek ere antzeko jolas bat proposatu nahiko zuen: antzinako gerlarien itxurapean, gure gaurko gudariez mintzatu.

Juanra Madariaga adiskide eta poetak eskatu dit bilatzeko poema zaharren bat (nirea ahal dela) eta komentario labur batekin bidaltzeko Nontzeberri.com webgunera. Hasi naiz begira eta, horra: Arestiren Harri eta herri liburuan aurkitu dut, neure eskuz idatzita, poema antzeko bat. Harri eta herri 1964an kaleratu zen berez, ni jaio nintzen urtean, baina etxean dudana edizio elebidun bat da, Maldan behera-rekin batean Javier Atienza delako lotsagabe batek "hitz goxoz esatearren" Cátedra argitaletxe madrildarrerako 1979an prestatua, nik euskaraz erositako lehen liburua. Hala dio lehen orrian eta arkatzez idatzitako poemak:

Nere poesia honek
bost pezta bakarrik
balio du.
Besterik ez.
Irakurtzen
bukatzen duzunean
atera zaitez kalera,
eta lurrean,
eroria, botata
pobre bat ikusten duzunean
emaiozu bost pezta
nere partez,
nere alde,
niregatik.

Ez da poema ona, bistan da. Nire zurigarri esan dezadan 16-18 urte bitartean idatziko nuela. Nabarmen bezain disimulatu gabea da Arestiren imitazioa (mila aldiz zabarrago, noski), eta horrek beste kontu bat dakarkit gogora. Asteburu honetan Sautrelan ikusi nuen Rafa Egiguren poeta hernaniarra. Egiguren (1948) Donostiako Santo Tomas Lizeoko lehen promoziokoa edo lehen promozioetakoa da. Beraz, beste batzuon hezkuntza literarioa Espronceda eta Becquerrek osatu zuten bitartean, "Sagasti txuri, sagasti gorri / inguma-atsegintokia iduri" ibiliko zen bera. Hala ere, Egigurenek eta bere lagunek kontatua da, eredu horiek ez zietela balio, ez zutela ezer konprenitzen, eta Arestiren Harri eta herri egundokoa izan zela beraientzat, ulertzen zutelako batetik, eta imitatzen erraza zelako bestetik.

Erraz mespretxatzen dugu imitazioa, sortzaileak orijinala izan behar duelakoan, baina artistaren bilakabidean ezinbesteko urratsa izango da seguruenera. Horrek ez du esan nahi imitatzen hasitako guztiok gauza txukunak sortzera iritsiko garenik baina.

(Luistxo Fernandez eta Eibarko lagunei, Mendigreen-ek)

Mondegreen deitzen diote ingelesez abesti batean, berez dagokion hitz edo esaldi baten ordez beste bat kantatzeari, oharkabean, hala delakoan. Berbaren berri Luis Fernandez idazle eibartarrak eman zidan, eta eibartarren posta-zerrendan mezu-truke benetan dibertigarria izan zen orain dela hilabete batzuk, gai hau dela-eta.

Mondegreen fenomenoaren adibide pare bat ematearren, Fernandezek berak umetan, "Aitorren hizkuntz zaharra" kantatzean, "munduaren aurrean / bisontia saldu" esaten omen zuen, sano-sano, eta bere seme koxkorrak, gaur egun, David Bisbalen arrakastak interpretatzen omen ditu etxeko sukaldean: "Andre Maria, cuándo serás mía" edo "Tuberia, tuberia", esaterako.

Azken urtean irratian hainbat aldiz entzun dut Joseba Tapiaren abesti bat, nik "Guapa, guapa, guapa, guapa" deitzen nuena, leloak hitz hori lau aldiz errepikatzen duelako. Zuelakoan, esan beharko nuke. Izan ere, Koldo Izagirrek egindako letra osoa eskuratu nuenean ohartu nintzen guapa ez baizik Wafa esaten zuela; geroxeago jakin nuen Wafa Idris-en oroimenez egina zela kantua, hura izan baitzen, gorputza lehergailu bihurturik, ekintza suizida batean bere burua hil zuen lehenengo emakume palestinarra. Palestinako lehenengo emakume martiria, esango nuke.

Gaur aurkezten dugu Bilbon Palestina, zure mina deritzan liburua, Begoña Bilbao bermeotarrak idatzitako eleberria, eta liburuaren abiapuntuan paratu dugu Tapia eta Izagirreren kantuaren zati txiki bat:

Oliba mikatza izanda
Nahi zenuke gozoan
Gozotasun horregatik
Maite zaitut osoan

Kufiya lepoan
Horra zein gazte doan
Wafa! Wafa! Wafa! Wafa!
Sua bihotzondoan.

Begoña Bilbaoren liburuan kontatzen du zelan emakume gazte bat erietxe batean esnatzen den, Gazan, buruan kolpe handia duela eta ezer gogoratzen ez duela. Amnesiatik sendatu ahala joango gara ezagutzen bere historia, eta haren begiradaren bitartez deskubritzen lurralde okupatuetako egoera.

Nobela politikoa egin du idazleak, disimulu barik, baina egunotan Jabalyako errefuxiatu gunean (liburuko gertaleku nagusietakoa) eta Gazako beste hainbat lekutan gertatu direnak ikusita, ezin esan errealitatea itxuraldatu duenik.

(Berria-ko Idazleak irakurle atalerako egindako erreseina. Stefan Zweig: El mundo de ayer (memorias de un europeo). Arg: El Acantilado, 2001, 546 or.)

Entziklopedietako azken orrian agertzen den idazlea da Stefan Zweig, garai batean oso irakurria eta bere ospea boladaka berritzen dena. Euskaraz ere itzuli zaio zenbait gauza, eta gaztelaniaz berriki berrargitaratu da haren obra gehiena, tartean bere autobiografia: Die Welt von Gestern (Atzoko mundua).

Argitu dezadan hasteko: intimitaterik gabeko oroitzapen-liburua da hau, garai baten eta belaunaldi baten lekukotasuna eman nahi duena geroari begira, eta, hortaz, bere bizitza pribatuak ez du lekurik bertan, giro orokorraren argigarri izateko ez bada. Izan ere, garai harrigarri bezain miragarria egokitu zitzaion Stefan Zweigi, nahiz eta egia izan, bestalde, XX. mendean behintzat, haren ondotik etorri diren belaunaldi guztiek ere antzeko sentipena izan dutela, patu berebiziko bat bizitzearena.

1881ean jaio zen Stefan Zweig, Vienako familia judu aberats eta kulturazale batean. Horko ezaugarri guztiek markatu zuten haren bizia: Vienarra izateak, inperio austro-hungariarraren hiriburua kultura klasikoaren bihotzetako bat izan baitzen XIX. mende osoan eta baita, modu tragikoago batean, XX.aren hasieran; judutartasunak, bera sionismotik nahiz hebraierazaletasunetik guztiz urrun eta kultura aleman eta europarrean asimilaturik bizi izan arren, iguruko antisemitismoak bere bereizgarri hori nabarmendu zuelako, Hitlerrez geroztik batik bat; familia aberats eta kulturazaleak, azkenik, horrek aukera eman ziolako, gaztetatik, bere zaletasun artistikoak nahi bezala garatzeko: lanbidearekiko kezkarik gabe ikasi, mundu osoan barrena bidaiatu, Europa osoko artistak ezagutu, sortzaile handien eskuizkribuen bilduma egin

Dela garaiaren zertzelada bereziengatik, dela asturu hutsagatik, egundoko jeinu-tropela batu zen mende hasierako Viena hartan, bai idazletzan, bai musikan, bai pinturan. Bor-bor intelektualarekin batera joan zen historiaren dardara ere, hortxe egokitu baitzen milurteko inperioaren zatiketa eta monarkiaren amaiera, beste mila aldaketarekin batera.

Testuinguru honetan, bere bizikizun, ideia, sentimendu eta harremanen berri ematen digu Zweigek prosa dotore eta ebokazio-indar handiko batean. Malenkonia burgesa dario bere haurtzaroko Vienako artezaletasuna oroitzean; analisi zorrotza, ikasketa-garaiko zurrunkeria aztertzean; lilura zintzoa, ezagutu eta maite izan dituen artistak gogora ekartzean: horietako asko gaur ahaztu samarrak ditugu, baina beste zenbaiten eraginak gaur arte iraun duela esan liteke: Rilke, Herzl, Feud

Politikarekiko interesik gabeko kulturalista da Zweig, artea bilatzen eta miresten duena, baina historiaren atzaparra gainera etorri zitzaion behin eta berriz, eta duintasunez jakin zuen erantzuten. I. Mundu Gerra iristean, elkar hiltzen zebiltzan inperioen nazionalismoaren kontrako eta Europako herrien anaitasunaren aldeko sutsua zenez, ideia horien propagandan ahalegindu zen, inguruko belizismoari muzin eginez, presioak presio. II. Mundu Gerraren atarian ihes egin zuen Austriatik, eta Brasilen egin zuen bere buruaz beste, 1942an, liburu hau idazten amaitu eta handik gutxira.

Donostiaren aldirietan hazi diren industrialde moderno horietako batean egiten dut lana, garai batean erreka-zulo izan eta urte gutxian bulegoz eta zerbitzu-enpresaz bete den inguruan. Enpresen eta enplegatuen ondotik, normala den bezala, tabernak eta ostatuak hasi dira zabaltzen, kafea dela, bazkaria dela, sabela non ase eduki dezagun.

Taberna-jatetxe horietako bat zabaldu ziguten aurreko batean, eta, inaugurazio-egunean, zerbaitera gonbidatuko gintuztela-eta, horra joan ginen lankideetako batzuk. Pintxoa esku batean eta txakolina bestean, hor ari ginen gu berriketa alaian, eta, gazte jendea euskaraz sumatzeak poztuta-edo, guregana inguratu zen han zebilen agure bat ere.

Adinekoa baina pixkorra zen gure xaharra; auzo hartan bertan jaioa, garai bateko eta gaurko kontuez aritu zitzaigun: orain udalak ijitoentzako utzia daukan etxea nola eskola izan zuten, orain putetxea dagoeneko horren ondoan zegoela bere jaiotetxea, orain galzorian dagoen igel mota berezi baten bizilekuak...

Bizi, ez zen bertan bizi, baina ezta urruti ere: kilometro pare batera-edo. Hala ere, ahal zuenetan haurtzaroko txokoetara inguratzen zen hura nonbait, txoko haiek guztiz aldatuta eta bestelakotuta egon arren. Biharamunean, kotxean etxerantz nindoala, inguruko beste taberna bateko atarian ikusi nuen eserita; informatika-lantegien lekuan bere umetako artasoroak ikusten ote zituen pentsatu nuen neure artean, auto-ilaren ordez orduko gurdi eta mandoak... Sustraiak galduta ere sustraiei lotuta jarraitzen zuen gizonak, nolabait ere.

Eta handik pixka batera, neure barrenera begira, ni ere antzera nenbilela konturatu nintzen: betidanik bizi izan naizen inguruan bizi naiz orain ere, baina, pentsatzen jarrita, mutiko nintzeneko ia ezertxo ere ez da gelditzen han. Oraindik ez naiz hasi auzoko tabernetan sartu eta gaxteei sasoi bateko gauzez kontu kontari, baina auskalo, bide txarretik abiatua naizela esango nuke...

Larunbatean hasi zen Larrabetzuko Bihotz Bakartien Klubak antolaturiko Literatura Eskolaren ikasturtea, Arantzatzuko poetei buruzko saio batekin, Arantzazun bertan. Salbatore Mitxelenaz hitz egin nuen neronek, Bitoriano Gandiagaz Joxe Azurmendik, eta bazkalondoan, hango artelanak erakutsi eta komentatu zituen Ismael Manterola arte-irakasle eta kritikoak.

Salbatore eta Gandiagaz ari ginela, Antonio Arruti poeta frantziskotarra aipatu zuten, bai Joxe Azurmendik hizlarien aulkitik, bai Joseba Intxaustik entzuleenetik, eta haren berri laburra ematea pentsatu dut. Izan ere, idazle guztiz ezezaguna izango da zuetako gehienentzat; halaxe zen niretzat ere orain dela urte batzuk haren obraren edizioaz arduratu behar izan nuen arte.

Arruti 1882an jaio eta 1919an hil zen, nahiko gazte zela beraz (Salbatore Mitxelena jaio zen urte berean). Ez da izugarri poeta ona, baina bai esanguratsua, eta sintoma bezala du interesa. Zeren sintoma? Kolonizazio eta deskolonizazio mentalarena. Oikian jaio zen Arruti (Zumaiako auzoa, gaur autopista ondoko oilaskoen haztegiagatik ezaguna), eta mutikotan fraide bidean jarri zen edo zuten. Azkarra zen nonbait eta Erromara bidali zuten ikastera, teologia-irakasle jardun zezan gero.

Baserri giroan hazia, erdararen ponpoxokeriak liluratu egin zuela esan liteke, edo ondorio hori ateratzen dugu behintzat haren gaztetako poemak irakurrita. Adibide moduan bat oso polita emango dut, meza berria ematera-edo jaioterrira itzuli zenekoa: "Una visita a mi aldea". Hona, hasierako ahapaldia:

Anteayer he visitado mis dulces paternos lares,
Y he pasado breves horas contemplando los lugares
Do raudas se deslizaron mi juventud y niñez.
Está cual dejé mi aldea: con sus montes, con sus ríos,
Y en simpático desorden sus humildes caseríos,
Fiel imagen de la amable vascongada sencillez.

Horrelako beste hamabi bertso ditu; gehiegi denak kopiatzeko, baina bakar horrekin antzemango zenioten gaztelania hanpatuari eta begirada paternalistari. Beste pasartetxo bat, zuen aho-gozagarri:

Así viven en mi aldea, venturosos y felices,
Cultivando sus riberas abundosas en maíces,
Con sus vacas que los surten del nectáreo licor;
Anteponinedo mil veces a cualquier otro regalo,
como buen baserritarra, yo pedí leche con talo,
Que en el acto prepararon y sirvieron con amor.

Handik urte batzuetara, ez Euskal Herrian baizik Erroman konturatu bide zen nazioen askotarikotasunaz, eta berak bazuela bere herria, bere hizkuntza. Erdal poemen artean euskarazkoak sartzen hasi zen, eta laster batean euskarazkoak egin zituen bakarrik. Estiloa askoz ere soilagoa izango du orain; batetik, espainieraren baliabide erretoriko ongi landuak falta dituelako; baina, bestetik, jarrera apalago batekin ari delako ere bai, nire ustez. Konparaziorako, "Agur amatxo maitea" bere azken poemaren lehen eta azken bertsoak ekarriko dizkizuet:

Zugandik aldenduta aspalditikan, ai!
Ezin egon, Amatxo, ezin egon alai;
Baña gogoraturik dala zure eguna,
Pozez bidaltzen dizut gaur agur biguna.

Egon arren urruti nere sorterria
Daukadala dirudit aurrean jarria;
Uri benetan maite zaitudana jakin
Zure zati bat beti dagola nerekin.

Inork Arrutiri buruz gehiago jakin nahi badu, "Olerki galduak (recuperación de un poeta olvidado)" du izena haren lanak biltzen dituen liburuak; Joseba Intxaustik ohi duen bezain zehatz prestatu zuen edizioa, baita 100 orritik gorako sarrera guztiz dokumentatu bat ere. Joxe Azurmendik, berriz, epilogo harrigarriro bikaina paratu zion; bikaintasuna egiten duen orotan du Azurmendik, eta harrigarria ez da berez kalitate hori, baizik eta joko gutxi ematen zuen poeta ez oso nabarmen baten aitzakiaz nola idazten duen hitzondo jenial bat.

Ez dakit itxaroten
Ez dut ikasi ezer egin gabe lasai egoten
Zerbait behar esku artean
Besterik gabe zain egon behar baldin badut.
Beste batzuek zigarroari heltzen diote halakoetan
Zerbait egitearen eta ezer ez egitearen arteko ekintza perfektua
Baina horretan ere ez dakit nik.
Liburu bat izten dut horrelakoetan lagun onena
Edo paper muturren bat irakurtzeko liburuen faltan
Eta ez libururik ez paper xarrik ez baldin badut
Neronek idatziko dut poema antzeko bat
Besterik ezean.

(Ipuin izugarriak ipuin-antologiaren sarrera)

Orain dela hamar urte, 1994an, Ipuin bakarrak izeneko bilduma bat prestatu nuen, 80ko hamarkadan ipuingintzak eman zituen harribitxietatik bazter samarrean geraturiko perla bakan batzuk erreskatatu nahian. Zenbateraino lortu nuen ez daukat jakiterik, eta ahazturaren kontrako borroka aldez aurretik galdua dugula ere esan liteke; nolanahi dela, harako hark kantatu zuen moduan, ahaleginaren faltan ez daukat kontzientzian zorrikan.

Lehenaz gainera beste sorta batekin natorkizu orain, 90eko uztatik nire aukera eskaintzera. Hautaketarako oinarrizko irizpideak “ipuin bakarren” bilduma hartan erabili nituen berberak izan dira, hots, istorioa ona izatea eta bakandurik egotea, dela egileak geroztik besterik idatzi ez duelako, dela ipuin hori bere bildumaren batean jaso ez duelako; lehengo irizpide horiekin ez nuen aski, ordea; hautatze-sistema horrekin potpourri gustagarri bat osa nezakeen, eta hemen daudenak baino ipuin gehiago sartu ere bai, baina beste zerbait erantsi nahi izan diot bildumari: esanahi bat eman ipuinen arteko lokarriari, nortasun bat guztien arteko batasunari. Liburuaren irakurketak berak argitu beharko du zein den lotura hori, zertan datzan izaera hori; hala eta guztiz, zerbait aurreratzea zilegi bazait, nik esango nuke istorioen biribiltasun teknikoa bezainbat edo gehiago, irakurlearengan hunkipen moduko bat pizteko ahalmena bilatu dudala. Dirdira hutsetik dardarara igarotzeko gaitasuna, alegia.

Ipuinek hurrenkera kronologiko bat daukate, argitaratu ziren dataren araberakoa; joan-etorriko bidaia bat ere ikus dezakegu, ordea, ordena horretan; zentzu bikoitzean gainera: ipuinen gai eta giroan, batetik, iraganetik etorkizunerako ibilaldi bat daukagu, eta beharbada atzerako jauzi bat azkenean; estiloan, bestetik, fantasiatik abiatu eta bertara itzuliko gara, errealismotik igaro eta gero.

Lehenengo ipuina, “Isuritako ura ez da batzen”, Begoña Bilbaok idatzi eta 1991n Irun Hiria saria irabazitakoa, XX. mendearen lehen erdian kokatzen da, baina era berean esan liteke “betiko” Euskal Herri bat erakusten digula, mendez mende transmititu diren bere lan-modu, ohitura eta sinesteekin. Gizarte tradizional horrekin lotzen da konta-modua ere, ahozko ipuin magikoen taxua eman baitio idazleak narrazioari. Deigarriena, baina, ez da ipuinaren denbora antzinakoa, ez teknika klasikoa, ezpada "bere idazkera sinplean eta moralismo eskematikoan" kontakizun miresgarriari darion indar berebizikoa, XXI. mendean primario samarra irudituagatik (edo halakoxea izateagatik) are benetakoago eta bortitzagoa.

“Ez dut biharko egunik ikusiko” Zorion Zamakolak idatzi zuen, eta beroni esker Bilboko Gabriel Aresti ipuin saria irabazi zuen 1993an. Gerran gertatzen da istorio nagusia; edozein gerra izan zitekeen, baina gure artean Gerra aipatzean 36koaz ari gara, denon oroimenean zizelkaturik geratutako gertaera mitikoa balitz bezala. Hori ipuin honetako denbora erreala da ordea, kontakizunak bai baitu denbora irreal eta mitiko bat ere. Ez dut gehiegi aurreratu nahi ipuinaren edukiaz (irakurlearen plazera eta emozioa zapuztea bailitzateke) baina baliabide hori "denboraren etena eta errealitatearen beste maila batera igarotze joan-etorrizkoa" aspaldikoa bezain egungoa da: orain dela mila urte hainbat kulturatako ipuin miragarrietan bezala gaurko idazle modernoetan agertzen dena.

“Etxerako bidea”, Txilikurena, Debako Tene Lehiaketako irabazlea 1994an. Hemen ere 36ko gerra daukagu muin-muinean, baina ezberdintasun nabarmen birekin. Batetik, pertsonaiak eta gertaerak gaur egun kokatu ditu egileak, eta gerraren aipamena hura bizi izandako zaharrek egindako kontakizunera lerratu da; bestetik, aurreko biak ipuin fantastikoak baldin baziren, hau errealismora igaro da. Azpimarratzekoa iruditzen zait gaiaren aldetik egileak egindako modulazioa: erritmo mantso batean, hasieran badirudi famili erretratu kostunbrista bat eskainiko digula; gero, pixkana-pixkana, datu-bilketa etnografiko baten antza hartzen du; eta azkenean ageri da egiazko gaia, eta orduan lehertzen da barruan daukan indar emotibo guztia.

“Kontaktua”, Luis Fernandezek idatzi eta 1996an Tene Lehiaketa irabazitako ipuina, gure artean inoiz asmatutako istorio sozialik biribil eta indartsuenetakoa da. Hemen ez da 36ko gerraren aztarrenik; gerra, hemen, bestea da: estatuaren eta euskal insurjentziaren artekoa, nolabait esatearren. Gizarte-zertzeladak bikain marrazteaz gainera, historiaren une jakin bat maisutasunez jasotzen du Fernandezek, eta deigarria da erretratatzen duen aldia eta idazten duenekoa guztiz hurbilak direla, askotan esan baita literaturak urteen distantzia behar duela errealitatea behar bezala islatuko badu. Umore tonuan dago kontatua, eta irakurleak irri egiten du uneoro protagonistaren ibilera xelebreekin, baina azkenerako irribarre hori izoztu bezala egiten da, espresuki esan gabe ere gizatasunak bere mugak dituela adierazten baitigu egileak.

“Adibidez” Ana Moralesen ipuina (Bilbo Hiria 1997an irabazitakoa) euskaraz gutxi landu den genero bateko ale bikaina dugu. Gure garaian girotu eta estilo errealista batean abiatu arren, apurka eta oharkabean bezala fantasiaren eremurantz lerratzen da, giro itogarri eta kafkiano batean sartuaz emakume protagonista eta harekin batera irakurlea. Zientzia fikziorik onenaren moduan, dibertimendu ederra eskaintzeaz gainera esanahi politikoa ere badu istorio honek, itxuraz absurdoa den egoera horrek nabarmen erakusten baitigu gure munduaren faxistizatze orokor eta hazkorra. Alde honetatik, bere osotasunean irakurri behar da ipuina, lehen parteak arinagoa eta biziagoa dirudien arren amaierak azken eta behin betiko mailukada ematen dio eta.

“FOAF tale” Julen Gabiriak idatzi eta orain arte inon argitaratu gabeko ipuina dugu, egileak aspaldi samar guri utzia eta bilduma honetan sartu gabe utzi nahi ez nuena. Izenburuak berak adierazten digun moduan (FOAF tale = Friend of a friend’s tale = Lagun baten lagunaren istorioa), leienda urbanoak dira gaia: gure hirietako folklorea, egungo mitologia berria. Egileak abilezia galanta erakutsi eta ipuin jostagarri bezain modernoa idazteaz gainera, gaiak berak interesa duela iruditzen zait; hitz potolo eta pedante bat erabiltzen uzten badidazue, neoprimitibismo antzeko bat azaltzen baitu, gaur egungo gizarte globalizatuaren beldur atabikoetara itzultzea (inoiz alde egin baldin bazuen); eta fantasia da, noski, inkontzienteko izu-laborri horiek adierazteko modua.

“Briko-higuina: egizu etxean konplikaziorik gabe”, Harkaitz Canoren ipuin labur eta efektista bat da, Napartheid-ek feismoari eskainitako alean agertu zena eta gure bilduman bazkalburuko gisa paratzeko egokia iruditu zaidana. Aurreko istorioaren ildotik berau ere leienda urbano bihur litekeela esan liteke, eta argi erakusten digu, bestalde, egungo kontalari originaletako baten talentua, bai irakurlea dibertitzeko, bai aztoratzeko. Milurteko honetako literaturak sentipen horiek lantzen segituko duen esperantzan.