Nire uste harroan

Nonbaiten liburuak saldotan ikusten baditut, gustatzen zait ikusmiran ibili eta zerbait erostea, ezer deigarririk aurkituz gero. Horrela erosi nuen behin, orain dela dozena bat urte, “Michael Kohlhaas” nobela, Heinrich von Kleist-ena. Ez idazlea ez obra ez nituen ezagutzen, baina gogoan daukat uda hartan irakurtzean hartu nuen atsegina. Geroztik euskaraz ere atera da, nire homonimo Xabier Mendiguren Bereziartuk itzulita Literatura Unibertsala bilduman; hau esateak zuzentasun politikoaren arauak hausten dituen arren, astun samarra egiten da euskarazko bertsioa, egia esanda, esaldi luze eta korapilotsuz kargatuegia; nolanahi dela, hor duzue gomendioa.

Istorioa hitz gutxitan kontatzekotan, Michael Kohlhaas hiritar prestu bat da, jauntxo batek txarkeria bat egiten diona; ez egundoko azioa, baina bidegabekeria, nolanahi ere. Kohlhaasek agintariengana joko du, justizia eske. Agintariek, berriz, jauntxoarekin liskarretan ez sartzearren, ez diote jaramonik egiten. Gorago joko du Kohlhaasek, Inperio Germaniar zaharreko egitura semifeudaletan barrena, baina, berea huskeria bat delakoan, inon ez dute aintzat hartzen. Michael gureak, orduan, ikusirik berarentzako ez legerik, ez zuzentasunik ez dagoela, Estatu osoa deklaratzen du etsai, eta jauntxoak egindako pikardiaren ordaina lortu arteko gerran hasiko da, ezker-eskuin.

Garunetako zokondo batean izango nuen liburua hautsa pilatzen, baina joan den igandean telebista espainiarren batean eman zuten nobela horretan oinarritutako filma, John Cusack protagonista duena eta “Sin piedad” titulua, gaztelaniaz. Istorioa Alemaniatik Far West-era eraman dute, apur bat gozatu ere bai, baina funtsean nahiko zintzo jarraitzen dio jatorrizkoari. Dena dela, gatozen obra idatzira, oraindik ez ditut esan beharrekoak esan eta.

Zuzenbide naturalaz, penalaz nahiz konstituzionalaz gogoeta ugari egiteko bidea eskaintzen digu nobelak, baina niri, irakurri nuen une hartan, Joxerra Etxebarria eta unibertsitate atariko pankarta etorri zitzaizkidan gogora. Pil-pilean baitzegoen garai hartan gaia, eta Azkargorta, Zalakain, Herrero eta abarrek urteak baitzeramatzaten ordurako Leioako campusaren sarreran, beren kaleratzearen kontrako protestan eta funtzionariotzarena izango ez zen irakasle-kontratu baten eske.

Beti estimatu izan dut Joxerra, eta oparitan bidali nion liburua, ea beren egoerarekiko antzari antzematen zion. Jakina antzeman ziola. Baina bere hausnarketa ez zen nirearen berdina. Nire irakurketaren ondorioa izan zen koherentzia osoak erokeriara eraman gaitzakeela eta ez dagoela printzipioetan zurrunegi jokatzerik "bigun samarra naiz seguru asko". Etxebarriak, berriz, bere tesiaren berrespen osoa aurkitu zuen Kohlhaas-engan: arrazoia arrazoia dela beti, eta ez dela amore eman behar sekula.

Heinrich von Kleistek zer pentsatuko lukeen jakiterik ez dago, orain dela ia 200 urte hil baitzen gizajoa, bere buruaz beste eginda.

Hamar bat urte izango nituen
Eta lau lotsa barrenean
Ez nekien igerian
Ez nekien bizikletan
Ez nekien txistu egiten
Ez nekien zabuan neure kasa ibiltzen.

Eskolan azkarra izan arren
Gainerakoak baino tontoagoa nintzela etsita nengoen
Ez bainekien igerian ez bizikletan
Ez txistu egiten ez zabuan ibiltzen
Gauza inportanteak denak ere
Nahiz niri askorik inporta ez.

Ikasi nuen bizikletan halako batean
Ikasi nuen igerian
Ikasi nuen zabuan neure kasa mugitzen ere
Ez nintzen horren tontoa halere.

Hogeita hamar urte iragan dira ordutik
Azken hogeietan ez naiz ibili bizikletan
Igerian ere ezer gutxi
Zabuan ibiliko nintzateke baina lotsa ematen dit
Txistu egiten ez nuen ikasi ordea
Eta horrekintxe akordatzen naiz ni.

Donostia, 2004-11-09

Zer da benetan inportantea? Egunkari bat ireki, albistegi bat entzun, eta kontu berdintsuak entzungo dituzu beti: Ibarretxek Patxi Lopezi erantzunez ez-dakit-zer esan duela; azken atentatu suizidaren mendekuz Sharonek erabaki duela halako kanpamendua bonbardatzea; Athletic-eko hiru jokalari min hartuta daudela eta zalantzan dagoela igandeko partidarako prest izango diren

Egun batean inportante zirenak edo ziruditenak, ahazturik dauzkagu handik astebetera. Horren inguruko gogoeta entzun nion behin Arantxa Urretabizkaiari; esaten zuen komunikabideak egunero betetzen dituzten albisteek ez dutela egiazko garrantzirik, eta argudioa indartzeko adibide hau jartzen zuen: egunero ikusten duzun jendearekin periodikoko gai horiexek erabiliko dituzu akaso, baina bi-hiru hilabetean ikusi ez duzun laguna topatuz gero, horien ordez, azken aldian gustatu zaizun film bat aipatuko diozu, edo berak irakurri duen liburu bat gomendatuko dizu.

Komentarioak kulturazaleentzako besterik ez du balio, baina eman dezagun ontzat, printzipioz. Bi-hiru hilabeteko epea da hor esanguratsua ordea. Eman dezagun bi-hiru urte daramagula lagunaren berri izan barik. Azken aldiko film eta liburuez hasiko al ginateke? Ez dut uste. Lanpostua aldatu ote dugun komentatuko diogu; seme-alabarik jaio ote den bitarte honetan; dibortzio edo ezkontzarik izan ote den, bizilekuz aldatu ote garen. Beharbada horrexek duelako benetan garrantzia.

Hala ere, jo dezagun pauso bat aurrera. Eman dezagun lagun hori urrutira joan zela, hemengo lotura eta lokarri guztiak hautsita, hemengookin inongo harremanik izan gabe egon dela hogei edo hogeita hamar urtean, eta halako batean itzuli egin dela. Zer kontatuko genioke? Zaila da erabakitzen. Berak galdetuko liguke akaso: "Eta halako?". "Hil zen", erantzungo genioke. "Eta beste halako?". "Ez, hura oraindik bizi da". Dagoeneko, ezerk ez du garrantzirik.

("Goierriko Hitza" egunkarirako idatzia)

Mende zaharretik berrira aldatze honi erreparatuz gero, gure gizartearen ezaugarri berezienetako bat izango da garai bateko bizimodu eta ohitura eta usadioei eskaintzen diegun tratu bitxia. Sasoi batean, traste zaharrak bota egiten genituen, lasai asko; hizkuntza dugu horren lekuko: zahar = txar. Gero, berriz, iragana gure ondarea zela ikasi genuen, eta zaindu beharrekotzat hartu. Hortik etorri zen, esate baterako, jatetxe guztietan antigualeko apaingarriak ipintzea, edo habe eta gapirio ketuak bistan uztea, askotan berri-berriak izan arren.

Bi joera horien artean gabiltza denok, herritar eta agintari; kontraesanekin sarritan, zurikeria dexenterekin ez gutxitan. Zumarragatik Zumaiara zihoan trena kendu egin zuten, aurrerapenaren izenean, eta handik gutxira trenaren museoa zabaldu Azpeitian, tren txiki hari omen diogun maitasunaren erakusgarri. Orain, berriz, txikitutako zubiak berreraiki eta bidea txukunduko ote duten ari dira, bizikletazaleentzako ibiltoki polit bat egiteko.

Trenbide horrena adibide bat besterik ez da, beste hainbat arlotan gauza bera ikusten baita. Baserriaren inguruko biziera eta lan-tresna tradizional guztiekin, konparaziorako, edo aurrerapen teknologikoak zaharkiturik utzi dituen industria-moldeekin. Udazkenean onttoak baino ugariago zabaltzen ari diren museoak ditugu horren erakusgarri: burdinarena, egurrarena, gaztarena, artzaintzarena Oraindik museorik ez daukaten herriak zer-suma ibiliko dira, turistak nola erakarriko. Atrebentzia barkatzen badidazue, nik emango dizuet ideia polit askoa: Ximaurraren Museoa.

Aurki ez esne-behirik ez behi-esnerik geratuko ez denez, hartu behi, zekor eta txahal batzuk; sartu osasun-baldintza guztiak betetzen dituen ukuilu moderno baina zahar kutsuko batean, hiru hizkuntzatan idatzitako panel txukunen artean; eta, ikusleen aurrean betiere, doala udal funtzionario abarkaz eta txapelaz egoki jantzitako bat azpiak egitera edo azpiak ateratzera, bisita-orduetan. Aldamenean aterpe bat, ximaurra ontzen edukitzeko, eta kalekume ekologistak, handik pasatzean, arnasa sakon hartu eta esan dezan: “Hau bai usain sanoa!”

(Berriki "Karmel" aldizkarian argitaratua, beste poema batzuekin batean)

Zeure azturen berri
galdetzen diozu zure buruari.
Zergatik naiz halakoa
eta ez bestelakoa?
Geneek naute honetara ekarri
ala hazi eta hezi ahala
inguruak zaitu bere kasa moldatu?

Zeure buruaren berri
galdetzen diozu ez-dakizu-nori.
Beste herri batean jaio banintz,
beste guraso batzuk izan banitu,
bestelako lagunak, bestelako ametsak...

Ez da zehazki zeure biziaz damu zarelako
(aski zoriontsua izan dela esango zenuke,
hitz horren badaezpadakotasun guztiaz),
ezpada biziak aurrera egin eta noizbait
zure aldia amaituko dela sumatzen duzulako.

Eta orduan,
lehengo mugagabetasun inkontziente haren ordez
misterio beltzaren aduana aurreikusten duzunean,
atzera hasten zara begira,
oroiminaren lo-belarraren bila.
Edo, bolante-kolpe batekin,
norabidea nahiko duzu aldatu.
Helburu ziurra saihesteko baino gehiago
beste jatorri bat asmatzeko,
beste ibilbide bat irudikatzeko.

Zeure azturen berri galdetzen duzunean
ez da azturak aldatzeko
ez da zeure burua ezagutzeko.
Zeure azturen berri galdetzen duzunean
beste aukera bat eman nahi zenioke zure buruari:
orain arte bezala edo bestela,
baina beste pixka batean nahi nuke
mundu honetan iraun.

2004/06/10

(Udaberrian, EIZIEk eta IZOk "Itzultzaile Elkarteak eta Gasteizko administrazioko Itzulpen Zerbitzuak" testuen zuzenketaz antolatutako jardunaldian eman nuen hitzaldia, idatzizko moldaketan oraintsu Senez aldizkarian kaleratu dena)

Bat. Testuen kalitatea argitaletxe batean

Argitaletxe baten egitekoa testuak plazaratzea da, eta testu horien kalitateak epaitzen du argitaletxearen lana. Beraz, testua zaintzea eta behar bezala aurkeztea, gure kasuan ez da apaingarri huts edo borondate oneko keinu: testuaren kalitatea gure bisita-txartela da, gure mailaren bermea, baita gure harrotasuna eta izateko funtsa ere.

Testu-kalitate horretan, esan beharrik ere ez dago, ezinbesteko urratsa da zuzenketa. Zehatzago esanda, azken pausoa da; azkena den aldetik, beharbada ez inportanteena, askoz probetxuzkoagoa izango baita testu-sortzaile itxurazkoak izatea munduko zuzentzailerik onena baino; alabaina, hortxe dugu gauzak txukuntzeko azken aukera, hortik aurrera alferrik izango da damua, eta horregatik da berealdikoa zuzenketaren garrantzia.

Argitaletxeetan badira etxe barruan egiten diren lanak eta kanpora ateratzen direnak, eta ez dago aldez aurretik esaterik zein non egin behar den. Administrazioa, fotokonposizioa, ilustrazioa, zuzenketa... Enpresa edo talde bakoitzaren erabakia da barruko antolamendua, nork bere neurriaren, gaitasunen eta zaletasunen arabera, baina guri hemen dagokigun arloaz esan nahi nuke oso kontuz ibili behar dela zuzenketarekin, ezin dela nolanahi eta noranahi atera.

Gurean, salbuespenak salbuespen, zuzenketa gehienak etxean bertan egiten saiatzen gara, etxekook hartzen dugu ardura hori geure gain eta geu bihurtzen gara, horrenbestez, testu horien kalitatearen erantzule eta bermatzaile.

Bi. Testuen jatorria: enkarguzkoak eta berez iritsitakoak

Argitaletxeetan testuak plazaratu eta argitaratu bai, baina gehienetan ez ditugu geuk sortzen. Neurri handi batean, kaleratzen dugun masa idatzia argitaletxetik kanpo sortu ohi da, eta jatorriaren aldetik bitan sailka ditzakegu testu horiek: enkarguz datozenak, eta eskatu gabe iristen direnak. Enkarguzkoak izan ohi dira, adibidez, ikasliburuak (nekez bururatuko zaio inori laugarren mailako matematikako liburu bat bere kasa asmatzea), baita itzulpenik gehienak ere. Berez iritsiak izan ohi dira, berriz, literatur sorkuntzazko lanak: ipuin-bilduma nahiz eleberriak, poesia zein saiakerak.

Berez iritsitako lan horiekin, argitaletxeak aukera dauka beti onartzeko edo atzera botatzeko. Erabaki horretan mila faktore nahasten dira: lanaren interesa, originaltasuna, nortasuna, haria, hizkuntzaren ederra, zuzena, grazia... dena dela, gure jardunetik kanpo geratzen da gai hori. Gauza batean loturik doaz hala ere: hizkuntza kaxkarra duten lanak atzera bota ohi dira sarritan, akats horregatixe; bestelako kontuengatik onartuz gero, berriz, hamaika lan izaten dira gero, berez herren etorri dena zuzentzen.

Enkarguzkoak, normalean, atera egin behar izaten ditu argitaletxeak, horretarako konpromisoa hartzen baitu lan bat inori eskatzean. Berez ez luke hala behar baina maiz gertatzen da ustez txukun etorri behar zuen lana kaxkar samarra izatea; burua makurtu eta hurrengorako kontuak atera beste erremediorik ez du izaten halakoetan argitaletxeak, non eta delako testua ez den zeharo eta guztiz aldrebesa, halakoak ere izaten baitira aldian behin.

Hiru. Editorearen lana

Argitaletxeaz ari naiz etengabe. Dena dela, beharbada ez da lekuz kanpo egongo terminologiazko bereizketa bat egitea. Ingelesez publisher/editor hitz parea argi bereizten dute. Publisher litzateke negozioaren arduraduna, nolabait esanda, eta editor, berriz, lan zehatz bat txukuntzeko ardura hartzen duena. Gure artean nahasian erabili ohi dira editore eta argitaratzaile nahiz argitaldari hitzak. Hala ere, artikulu honetan editore berba erabiliko dut aurrerantzean, honen lanaz jardungo baitut hemendik aurrera.

Zer egiten du editoreak? Testu bat "dela aurrez eskatua, dela berez etorria" onartuz gero, testu berori hobetzen saiatu beharko du. Labaina izan liteke hobetze kontu hori, hobe beharrez makina bat lardaskeria egin liteke-eta, baina printzipioz pentsa dezagun badakigula zertan ari garen eta ondo samar egiten dugula geure lana.

Testuaren hobetze hori maila askotan egin daiteke, mugagabeak baitira bai testuak sor ditzakeen arazo-motak bai editorearen esku luzeak ukitzen ahal dituen alorrak: edukia, haria, ulergarritasuna, egokitasuna, estiloa, jatortasuna, gramatika, ortografia, ortotipografia... Azken hirurak (beharbada azken laurak) dira espresuki zuzenketaren egitekotzat jo ohi direnak, baina etenik gabeko continuum bat dago, nire ustez, idazlanaren mamitik hasi eta komen ondoko espazioraino.

Editoreak, zuzenketa-lanak antolatzean, dena bere gain har dezake, edo bi maila bereizi eta pertsona diferenteen esku utzi: batak hartuko ditu testuaren eduki eta funtsari dagozkionak (editore deitu ohi zaionak, eskuarki), eta besteak hizkuntzarekin lotuak.

Lanen banaketa hori egiten denean ez da arraroa zuzentze linguistiko hau enpresatik kanpora ateratzea. Baina, kanpora aterata ere, azken orraztu bat argitaletxean bertan egitea komeni da, nik uste. Gure produktu diren liburuen kalitatea zaindu eta ziurtatu nahi badugu, geuk kontrolatu beharko dugu ahal den estuen, bestela hitz hutsala bihurtzen da kalitate-kontrola.

Gainera, ezin dugu ahaztu azpikontratazioaren arriskua. Orain arte esandako guztiarekin argi geratuko zen zein inportantea eta kontuz ibiltzekoa den zuzenketa-lana. Pertsona fidagarri bat behar izaten da horretarako. Eta pertsona diot, ez enpresa. Lagun batek ederki egiten duena ondoan dagoenak erdipurdi egingo baitu, teorian biek kalifikazio bera izan arren. Gaurko egunean, berriz, denok dakigu lana txukun egiten duenak gainezka izaten dituela maiz eskariak, eta pilaketa horregatik normala ere bada lanaren zati bat beste baten esku uztea.

Lau. Ikasliburuen berezitasun batzuk

Ikasliburuen berezitasun handienetakoa da edukiak guztiz baldintzaturik daudela: legezko irizpideak daude, pedagokikoak eta bestelakoak. Kontu gehienak aldez aurretik eztabaidatuak eta erabakiak daude eta, beraz, editoreak ezin du mamian muturra sartu.

Editoretza normalaz gainera, material hauen beste ezaugarri bat irudien ugaria da: argazki, marrazki, mapa, grafiko eta abar sartu behar izaten da, eta horrek sarritan testua aldatu beharra dakar, ezinbestean: laburregi geratu delako, edo luzeegi, edo irudiarekin desegoki.

Eskolako liburugintzaren bereizgarrietan, eta zuzenketaz ari garen neurrian, ezin aipatu gabe utzi EIMA (jardunaldi hauetan hitzaldi oso bat eskaini zaionez ez dut azalduko zer den eta nola jarduten duen). EIMAren zuzentze-lanak ez du ordezkatu behar argitaletxearena, honek liburuak txukun aurkezteko erantzukizuna baitu. Hala ere, gure kasuan bederen, egia da aldian behin, presaren presaz gabiltzala-eta, azken orrazketa egin aurretik bidali izan ditugula testuak EIMAren kontrolera, eta EIMAk berea egiten zuen bitartean egin dugula guk geurea. EIMAko hizkuntz teknikarien lanarekin eta irizpideekin, berriz, pozik gaude, zorroztasun-beharra baitago arlo honetan, nahiz eta egia izan, halaber, moda kontuek ere eragin handitxoa daukatela.

Bost. Literatur testu baten zuzenketa

(Adibide praktiko izenik gabeko bat landu zen hitzaldian, baina ez da oso gisakoa idazle baten lanaren zuzenketa jendaurrean erakutsi eta inprimaturik uztea. Aski bedi ondorio nagusia ateratzea: zuzentasun gramatikalaren eta edukiaren artean eremu luze eta jori bat zabaltzen da: estiloarena, eta ez da batere erraza egin beharreko zuzenketak zedarritzea edo sistematizatzea, literatur testuaren mila ñabardura hartu behar baitira aintzat).

Sei. Egile/editore harremana

Literatur obrari dagokionez, egilearen lagunik onena bihurtu behar du editoreak. Hau da: eztabaidatu egin dezakete askotan, kontra egingo dio batzuetan, errieta ere bai inoiz, baina editorearen interesik handiena testua ahalik eta onena izatea da, eta, alde horretatik, egilearen aliaturik minena da. Testua argitaratu aurreko zuzenketen eta aldaketen historia, berriz, aitortzako sekretu antzeko bat da, bien artean geratzen dena. Egileak xehetasunik kontatu nahi badu, libre du; editoreak ez.

Esan beharrik ez dago, bestalde, editoreak egiten dituen aldaketetan idazlearen adostasuna behar duela; hala ere, horrek ez du esan nahi koma bat jartzen duen aldiko galdetu behar dionik. Zehatzago esanda: idazleen arabera, batzuek milimetroraino kontrolatu nahi izaten dute testua, eta beste batzuek konfiantza zabala eskaintzen diote editoreari, bere ustez aldatu beharrekoa lasai alda dezan. Batzuekin eta besteekin desberdin jokatu behar da: itsuskeria litzateke lehenengo motakoei ezer esan gabe zerbait ukitzea, eta gogaikarria litzateke bigarren motakoei zirtzilkeria bakoitzaz galdezka joatea.

Beraz, tipologia zabal hori kontuan hartuta, bataz bestekoa eginda adieraziko dut zer kontsultatzen den eta zer ez. Lehen azaldu dudan continuum hura hona ekarrita, zenbait eta edukiari lotuago egon kontu bat, orduan eta beharrezkoagoa da egilearekin hitz egitea. Ezin da inoiz aldatu mamiari, egiturari, pertsonaiei edo mezuari dagokien ezer idazlearen baimenik gabe; beste muturrean, ortotipografiazko kontuak bete beharreko konbentziotzat jotzen ditugu eta ez ditugu inoiz kontsultatzen. Tartean geratzen dira estiloa, jatortasuna, gramatika eta ortografia. Horietan idazlearen ezaugarrien eta zuzenketarako daukan gogoaren arabera erabakiko dugu zer kontsultatu eta zer ez, kontuan harturik betiere azken hitza idazlearena dela, eta hark eman behar diola oniritzia inprimategira bidaliko den testuari.

Literaturazko testu inportanteak aldatzeko modua du beraz editoreak. Horrek ahaltsu sentiaraz dezake, beharbada, baina apal jokatu beharra dauka, beti. Irizpide propioak eta nortasuna behar ditu, idazle onenari ere aholku emateko, baina gogoan izanik sortzailea dela protagonista bakarra, eta editoreak itzalean geratu behar duela. Bere lanak harrotasuna sortzen badio, barrurako gorde dezala, eta ez dezala inoiz harrokeria bihur.

Horrenbestez, nire ikuspegian bederen, eginkizun artistikoa ez dakit baina artisauarena behintzat bada editorearena; alde horretatik, oso zaila automatizatzeko, eta ezinezkoa makinek ordezkatzeko. Hala ere, horrek ez du esan nahi ikasi ezin denik. Aitzitik, jakintza sozializatzea komeni dela uste dut nik, eta testuen hobekuntza auzolanean ari garela lortzen, hainbat jenderen lanari esker: tresna informatikoak garatzen dabiltzanak, hiztegigileak, bestelako foroetan dihardutenak... Izan daitezela jardunaldi hauek ere auzolan horretan lagun.

Maite dut gidatzea. Lehen ez.
Autoan sartu orduko irratia pizten dut
Musika hutsa emango duen emisore baten bila.
Eta botoia sakatzearekin batera amatatu bezala egiten ditut
Burua betetzen zidaten kezkak.

Gustatzen zait gidatzea. Lehen ez.
Lehen sufritzen ematen nuen autoa martxan zegoen denbora guztia.
Urduri jartzen ninduen neure autoaren mugimenduak
Urduriago besteenak.
Orain, arima estutzen didaten korapiloak ahazteko,
Asfalto beltzean kilometroak jaten ditut
Argi ñirñirkarien artean autobide zabaletan
Bolantea ezker-eskuin erabiliz estrata meharretan.

Pozik joaten naiz gidatzen. Lehen ez.
Horregatik dut esperantza
Egunen batean jakingo dudala
Neure bihozmin hau menderatzen
Mila zatitan txirtxilatu gabe.

(Beasain, 2004-11-1)

(Berria-ko "Idazlea irakurle" atalerako idatzitako artikulua, Michel Houllebecq-en Plateforme eleberriaz)

Aspaldian galdua dut nazioarteko modako idazleak eta komunikabideek haizatzen dituzten nobedadeak irakurtzeko ohitura. Presio komertzialari aurre egiteagatik, alferkeriagatik, edo denborak bere galbahea pasaraziko duen konfiantzagatik. Gehienetan pasakorrak izaten dira halako arrakastak, ahazkorrak garai batean irkarru beharreko ziruditenak.

Badira salbuespenak ordea. Nonahi agertu zaigu Michel Houellebecq azken urteetan, ezagunei ere entzun dizkiet gomendioak, azkenean irakurri dut nik ere, eta ez naiz damutzen, inondik ere: irakurleak axolagabe uzten ez dituen idazle horietako da Houellebecq: narritagarria askotan, gorrotagarria tarteka, kilikagarria ia beti.

Erreferentzia ezagun batekin erkatzekotan, hogei urte lehenago antzeko oihartzun eta eragina izan zituen Milan Kundera ekarri dit niri gogora. Izan ere, berdintsua da biek nobeletan darabilten oinarrizko teknika: argumentu bixi bat, gogoeta distiratsuz tartekatua. Aldeak ere handiak dira, noski, urteak ere ez baitira alferrik iragan: Kunderaren kezkak ideologikoagoak ziren, Txekoslovakiatik Frantziara ihes egindako antikomunista bati dagokion legez.

Houellebecqek gai eta kezka ugari darabiltza bere liburuetan, airoski eta abilki, baina bat eta bakarra da nagusia, besteak itzalean uzten dituena: sexua. Bere nobeletako protagonistak 40ak pasatuxeak dituzten gizonezkoak dira, profesional edo funtzionarioak, hiritarrak, neurotikoak, hotzak, sexuarekiko obsesiopean bizi direnak baina harreman afektiboak lotzeko berekoiak Ezaugarri horiek gaur egungo gizasemeen bereizgarritzat joz gero, gure gizartearen erretratu zorrotz eta gubidagabea egiten duela esan liteke, niri gehiago iruditzen zait gizon mota baten karikatura baina. Literaturgileak zilegi ez ezik berezkoa du era horretako metonimiak egitea (talde jakin baten joera jendarte oso baten ordezkotzat hartzea), baina Houellebecqek idazle mugatuaren trazak hartzen ditu, behin eta berriz jotzen baitu antzeko klixeetara edo errazkeri itxurako soluzioetara: adibidez, protagonistaren neska-laguna bat-batean hiltzea, bere aurreko arrakasta Les particules élémentaires hartan eta honako Plateforme honetan errepikatzen dena.

Zer geratzen zaigu beraz? Sexu esplizituzko eszena mordoxka bat, indarrez eta abileziaz idatziak, horrek ere edonor aspertzen duen arren; eta ezker-eskuin jotzeko malezia: batean hippyen mitoak, new age-aren inguruko martingalak eta oro har 68ko belaunaldiaren engainua jipoituko dizkizu; hurrengoan, turismo sexuala aitzakia edo gaitzat harturik, gogotik larrutuko ditu gizartearen hipokrisiak eta txepelkeriak. Hala ere, ohartuki edo oharkabean, nabarmen geratzen da egilearen ikuspegi arrazista eta eurozentrikoa, bereziki bortitza islamistei dagokienez, baina lausoago izanda ere aipagarria menpekotasun ekonomikoak baldintzaturiko giza harremanak ikusteko moduan. Gurea izango da beharbada arazoa, puritanoegiak izatea.

(Azaroaren 30 gauean eman ziren Ondarroako Kafe Antzokian Bolo-bolo elkarteak antolatzen duen "Azken agurra" testamentu-gutunen lehiaketako sariak. Leire Bilbaok eskuratu zuen sari nagusia, eta nire lan honi aipamenetako bat egokitu zitzaion. Ez da berez testu literarioa (nik behintzat ez daukat aintzat), ezpada dibertimendua, lagun batekiko konplizitatez sortua, eta jolasaren parte bat da baxenabarreraz idaztea. Xalbadorren "Esperantzaren gabeko amodioa" bertso-sorta ezaguna da abiapuntua, eta sorta horretako lehen eta azken ahapaldia datoz gutunaren hasieran)

Amodioa gauza tristea, bihotzen higatzailea
Guziz enea bezala bada esperantzarik gabea
Gizonarentzat hau baino malur handiagorik badea?
Ikusten eta ezin eskura maitatzen duen lorea
Hunela bizi baino aunitzez hobe litaike hiltzea!

()

Aitortzen dautzut, ene maitea, goiz aski banakiela
Etzintaizkela enea izan, bertze batentzat zinela
Bainan halere maitatu zaitut, ez bainezaken bertzela
Ene bihotza, bizi naizeno, izanen zaizu fidela
Zuretzat bizi ez banitaike, zuretzat hil nadiela!

Oroitzen zirea? Zonbat urte ene lagun Ferranddok pertsu horiek ontu zituela! Zu, tenore hartan, neskatila bilo-hori bat zinen, herriko eta aldirietako mutil guziak xarmatzen zinituena; ni, gazte haietarik bat, elizatik jalgitzen zinelarik edo josten ikastera joaiten zinelarik bazterretik so egoiten nintzaizuna, hitz bat bera erraiteko herabe.

Hitz bat erraitea aski izanen zela uste nuen nik, hor sendituko zinuela ene bihotza pilpiratzen eta sutzen zuen amodioaren handia, eta su horrek aski indar ukanen zuela zure bihotzaren erretzeko. Gaizo ni! Gure eskolako errientsa Mademoiselle Chantalek erakatsi Cyrano Bergerac-ekoaren ixtorioa nuen buruan barna sarturik, baitezpada, puttikoak ginelarik Kanborat ereman baikintuen herriko haurrak oro, Cyranoren asmatzaile Ronsard-en jauregi eder eta gaitz haren ikustera. Nik ez nuen ezagutzen Ronsard-ik, ez Parisen dabiltzan izkiriatzaile horietarik, bainan ez nuen urrun joan beharrik solasik gozoenak asmatzen ahal zituen artistaren atxemaiteko, Urepelen baitzen, Xalbadorrenian, ene adixkide Ferdinand Aire, xaramelarik pollitenak eta elerik eztienak kantatzen zakien artzaina.

Mendekoste-gereziak dira baratzean lehenik ontzen; hargatik uzten dute aho-sabaian halako zapore gozo-garratza. Zu izan zinen mendekoste-gerezi hori, eta Daguerre abokataren semeak ukan zuen zure gozoa dastatzeko xantza; nik, aldiz, gaizo laborari, jelosiaren garratza ezagutu nuen ene ezpainetan, nigar-xorten gaziarekin nahasirik.

Orduan joan nintzen Xalbadorreniarat, ene pena eta xangrinen kondatzera. Zonbait egunen buruan arrajiteko erran zautan Ferranddok, egina zukeela ordurako ene malurren adierazteko kantorea. Baita ene maiteñoa atxikitzeko lakioa ere, pentsatu nuen nik; baina ez: Esperantzarik gabeko amodioaren pertsuak entzun arau, begiak nigarrez hanpatzen eta urtzen zitzauzkitalarik, ezin klarkiago ikusi nuen zoin zen ene zoria eta dohakaitza: eihartzera bortxatua den haizeak hautsi abarrarena.

Pertsu horiek, hedatu zirelarik, gaitzeko arrakasta bildu zuten, hain dira xoragarriak eta bihotz-erdiragarriak. Baina Urepele, Aldude, Banka eta Baigorri aldean ere zabaldu zen, halaber, Xalbador bera zela bertze emazteki batez amorostu; erran-merran hori heldu zen Leoniren beharrietarat, eta hark (Ferranddok berak erranik dakit nik) estu hartu zuen senarra, aitor zezala, otoi, nor zen maite sekretuzko eta gorde hori. Salatu ote ninduen? Salatu ote gintuen? Ezetz erraiten zautan Ferranddok, zinemako ixtorio baten gisan asmatu zuela segurtatu omen zakon behin eta berriz, aldi oroz. Goizik hil zen Leoni, jaunak ukan dezala bere ondoan, eta beharbada susmo beltz horrekin joan zen hilobirat; susmo horrek ereman ez bazuen

Ene buruari galdetzen dakot noiz jakin zinuen pertsu horiek zuretzat eginak zirela, zu zinela horko “izar ederra”: lehen aldikotz entzun zinuelarik, ausaz? Menturaz, kantu-liburu bat etxerat heldu zitzauzularik, igorlearen izenik gabe, pertsu horren orria krabelin-hosto batez bereixirik? Ala abokataren semearekin bizi zinen chaletetik herrirateko bidean mitxoletak eta bertze basalili batzu kausitzen hasi zinelarik?

Nik, ordukotz, banakien zoin zen ene egitekoa munduan: kantuak dioen gisan, ene bihotza zuri fidela atxiki behar nuen, bizi nintzeno. Ez nakien ordean noiz helduko zitzautan heriotzea. Azken hitz horiek entzuten nituelarik, “zuretzat hil nadiela”, nik uste nuen laster hilen nintzela, bihotz-minez eta bakartasunez, eta orduan, ontsalaz, zure bihotz gogorra beratu eta gurituko zela.

Haatik, urteak iragan dira, urte anitz. Xalbador zena ere aspaldi joan zitzaukun, orai hogoita zortzi urte, omenaldi-egun hartan bihotza hunkiturik. Baina ni bizirik beti, eta zu ere bai, lehen baino higatuago bainan hala ere eder, herriko alarguntsa dotoreena, zure senar jaun auzapeza zendu zenez geroztik.

Ene malurrak min egiten zautan baina min horrek ez daut bizia kendu, bixtan da. Bertze dama bat datorkit orai, bere dailu zorrotzarekin, ene azken hatsaren ebastera eta erauztera. Ez zu baino ederragoa, baina bai ahaltsuagoa. Horregatik dautzut idazten letra ttipi hau, ez baitut uste Daguerreniatik herrira, elizarat zoazelarik egiten duzun bidean, berriz mitxoletarik nahiz beste basalilirik utziko dutan.

Horregatik, eta bertze arrazoin batengatik. Kantua zuretzat zela endelegatua dukezu jagoitik. Bainan beldur bat badut ene arimaren zolan, ba ote dakizunetz nork zintuen esperantzarik gabe maite, nork zituen basaliliak bide ertzean uzten, nork zituen eremaiten gauak eta egunak zuri pentsatzen. Lehengo mutil herabe hura naiz, emazte eder bati hitz baten erraitera nehoiz ausartu ez zena. Eta orai, solas guziak alferrik eta damuak oro debaldetan direnean, betiko ilunperat jautsi baino lehen, ene esku dardartion bitartez pot bat nahi dautzut igorri, bi aho hortzik gaberen artekoa bezain ederra izanen delakoan.

Nolazpait zuretzat bizi, eta dudarik gabe zuretzat hiltzera doan

Pettan,
Bidegainia-ko donadoa

(Azaro honen 7an beteko dira 28 urte Fernando Aire hil zela, omenaldia egiten ari zitzaizkiola -gutunean kontatzen den moduan-, eta horregatik ospatuko da, urtero bezala, Xalbador Eguna. Gutun horretan hanka-sartze handi bat egin nuen: Xalbadorren emaztea bertsolaria baino lehenago hila zela esaten dut; emazte hilaren soinekoari egin zizkion bertso hunkigarri haiek eragin zidaten deskuidoa, berez ariketa zena nik egiatzat hartu bainuen. Bestela, Esperantzarik gabeko amodioaren bertsoen jatorriaz ezin gauza handirik jakin, Xalbadorren obra luze-zabalean komentatu izan duten Aranaldek-eta ez baitute deus esan gai honetaz, edo nire irakurketetan ez dut topatu behintzat)

("Goierritarra" aldizkarirako idatzitako artikulua)

Aurreko batean, bi beasaindar elkartu ginen Ordiziako Barrena jauregian, han egitekoa zen kultur ekitaldi batera joanda. Etxearen atzeko lorategira jotzen duen balkoi handi-dotore horretan geundela, bistaren edertasunari begira, halaxe esan zidan lagunak: “Badakik zer falta izan zaigun beti Beasainen? Alkate panparroi bat”.

Ez naiz sartuko beasaindar eta ordiziarren arteko ika-mika zaharretan, nahiko kontu ahaztuak direla esango nuke nik, zorionez. Esaldi horrek zer pentsatua eman zidan, ordea. Izan ere, apaltasuna izango da nik agintarietan gehien estimatzen dudan gauzetako bat (kontrakoa gehiegitan ikusten dudalako, seguru asko), eta, hortaz, ezin iritzi onik izan panparroikeriaz, printzipioz behintzat; eta, hala eta guztiz, lagunak arrazoi zuela aitortu behar.

Kultura ez da inoiz gure udal arduradunen lehentasunetan egon: egunean eguneko gastuei aurre egin zaie arlo horretan, haurren eskola-gastuak ordaintzen dituen gurasoaren antzera, baina inongo anbizio, goranahi, amets ederrik gabe; normala ere bada, neurri batean: larre motzean hazitakoon fama dugu goierritarrok, eta ez gara, hori eta horrenbestez, halako pantasietan hasiko.

Batzuetan asmo handiagoak izan behar dira ordea. Eskolako gastuak pagatzen dituen gurasoa aipatu dut lehen; adibidearekin jarraituz, buru pixka bat daukan gazteak oinarrizko ikasketak baino zerbait gehixeago behar du gaur egun aurrera egingo badu: atzerrira atera hizkuntzak ikastera, master bat beharbada... Eta guraso arduratsuak inbertsio moduan ikusi behar du hori, ez txorakeriatzat hartu, nahiz eta gazteak parrandarako ere aprobetxatu aukera horiek.

Ba, herri baten kulturgintzan beste horrenbeste. Harro-harro dabiltza batzuk Guggenheim, Kursaal eta antzeko azpiegitura handiekin, kanpotarrak erakartzeko eta bertako giroa pizteko balio dutelakoan. Eztabaida luzea litzateke hori, herrian bertan lanean ari ziren taldeen lepotik osatu baitira askotan aurrekontuak. Dena dela, hauxe esan nahi nuen: kulturak toki duin bat behar duela, lana gustura egiteko eta herritarren aurrean prestigioa izateko ere bai; eta Beasainen, berriz, ez dut esango miseria gorrian gabiltzala, baina bai barregarri; nire garaian, amari levi’s prakak eskatu eta feriako bakero-tergalezkoak ekartzen zizkioten gizajoa bezala.

Hiriburuetara joan gabe, hasi begiratzen inguruko herrietara: Tolosako Aranburu jauregia, Andoaingo Bastero zentroa, Lasarteko Manuel Lekuona kultur etxea, Urnietako Sarobe, Hernaniko Biteri eta Sandiusterri, Errenteriako Niessen, Zarauzko Sanz Enea eta Munoa... Buruz ari naiz, baina ez da egongo Gipuzkoa osoan hamar mila bizilagunetik gorako herririk gu baino arloteago dagoenik kontu honetan; eta txikiago asko ezagutzen ditut, txukunago dabiltzanak.

Kontua ez da zerrenda batean zenbatgarren gauden, ez dut halako harrokeriarik nahi. Kultur bizitzari laguntzea inporta zait niri, bai beasaindarren bai goierritar guztien bizi-kalitateari begira. Beste lehentasun batzuk dauzkate udaletxean, ordea, eta badirudi kiroldegi berriarekin konformatu beharko dugula oraingoz. Noiz arte?