Nire uste harroan

Bada jendea komunikabideetan ateratzeagatik txoratzen dena. Telebista dugu, egunero, egia horren erakusgarri; erakusgarri barregarri, penagarri eta tamalgarri.

Baina badira, gero eta gehiago beharbada, komunikabideei ihes egiten dieten lagunak. Idazleen artean ezagutzen ditut nazkatuta daudenak irratiez, egunkariez, telebistaz, eta handik datozkien eskariei purrustaka ez bada ezezko doi batez erantzuten dietenak. Kazetariak haserretu egiten dira, euren lana betetzen ari direlako, baina jendearen eskubidea ere bada isilik egotea, iritzirik ez ematea, irudirik ez eskaintzea.

Utz ditzagun alde batera famatuak, famagurakoak eta intelektual misantropo ospekoak. Jende arruntaren kasu bat kontatu nahi dut. Bueno: kontzeptu faltsu eta elitista da hori, ez baitago "jende arruntik", denok gara neurri batean arruntak, eta edozein pertsona hartuta haren baitan pixka bat arakatuz gero, denok gara berezi eta espezialak.

Esan nahi nuen ez ilustre ez ospetsu ez den pertsona baten kasu egiazkoa azaldu behar nuela. Deitu diezaiogun Joakin. Joakin adineko gizon bat da, bizitza osoan irratiak konpontzen aritu dena, eta, urteen joanean, irrati zaharren bilduma koxkor bat osatu duena.

Aurreko batean, Marconi fisikariaren urteurrena ote zen ez dakit, asmatzaile italiar haren gaineko saio bat egitea pentsatu dute irrati-emisora jakin batean. Eta, gidoia osatzeko, gure Joakini deitu diote, ea Marconiri buruzko saioan parte hartuko duen. Baietz esan die Joakinek, eta halako egunetarako geratu dira, telefonoz deituko diotela, eman dezagun, hamabi eta erdietan.

Joakin ez da zientzialaria, baina ez du arlotetzat geratu nahi. Hortaz, hurrengo egunean bere liburu zaharretan begira hasi da, Guglielmo Marconiren bizitzaz eta lanaz xehetasunak biltzeko, haririk gabeko telegrafiaren historiaz, irratiaren sorreraz eta abar.

Esan beharrekoak txukun prestatu eta gero, deiaren zain gelditu da. Aurretik sintonizatu du delako irrati-katea, badaezpada. Eta konturatu da lehenagotik hasi direla Marconiri buruzko tartearekin. Gonbidatu bat eraman dute, hasi da hitz egiten, eta esan ditu juxtu Joakinek esateko apuntatuta zeuzkan gehienak. Gero beste gonbidatu baten txanda iritsi da, eta horrek bota ditu Joakini esateko geratzen zitzaizkion apurrak.

"Ta nik orain zer esan behar diat?", pentsatu du bere artean Joakinek. "Irrati zaharrak biltzen dituen xelebrea izan behar ote dut?". Telefonoz deitu behar zuten unea ia bertan zen eta, Joakin gureak, ez bat eta ez bi, entxufea kendu zion bere telefono-aparailuari.

Imajinatzen dut nire lagunen bat, "horixe egin behar diat hurrengoan" pentsatzen.

Joan den larunbatean Larrabetzun izan nintzen, Bihotz Bakartien Klubak antolaturiko literatura-eskolaren hileroko saioan. "Atxaga Bilbon" genuen aztergaia, eta horretaz jardun zuen bere izena halakoetan aipatu gabe nahiago izaten duen lagun batek. Hemen ez dut "Ziutateaz" edo "Etiopia" aipatuko, ordea, eskola horren harira burura etorritako pasadizo bat baizik.

Gaur egun badirudi Atxaga betidanik izan dela egile miretsia eta aho batez txalotua, baina garai batean ez zen horrela izan. Beste edozein idazle hasiberriren moduan bere bidea bilatu behar izan zuen, eta bere lankideen errespetua iritsi zitzaion lehenago, agintarien laudorioak baino.

Orain dela ia 23 urteko kontua da: 1982ko abenduan euskararen aldeko kanpaina bat jarri zuen martxan Gipuzkoako Diputazioak (instituzioetatik abiarazitako lehenengoetakoa), eta, irakurtzeko ohitura zabaltzeko, euskal liburu eta aldizkariz osaturiko bibioteka modukoak paratu zituzten han-hemen, herrietako liburutegiak gaizki hornituak eta euskal fondoetan guztiz zurtzak ziren garaian.

Sartu nintzen gure herriko etxabe xaxtar batean paratu zuten liburutegi moduko hartan, ibili nintzen ikusmiran eta, maileguan eramaten uzten zutenez, itxura ona eman nion aldizkari bat hartu nuen etxerako: Susaren 6. alea, hain zuzen. Gabonetako oporrak izango ziren, astia ere bai, eta goitik behera irentsi nuela uste dut; biharamunean han nintzen berriro, aldizkari haren beste alerik ba ote zen ikusteko: 5.a eman zidaten; aurrekoaren aldean hotzago utzi ninduen, ez baitzegoen halako ipuin eder edo poema lotsagaberik; horren ordez, idazle bati buruzko monografikoa neukan: Bernardo Atxaga delako bati buruzko ikerketak eta hari egindako elkarrizketa. "Norbait duk hau", esan nuen neure artean.

Hirugarrengoz jo nuen behin-behineko biblioteka hartara, galdera bat buruan eta mihian:

"Ba al duzue Atxagaren ezer?"

"Mikel Atxaga?", galdetu zidan arduradunak.

"Ez: Bernardo".

Nik 18 urte nituen, euskal letretara ailegatu berria, eta ez neukan aztarrenik ere nor zen Mikel Atxaga, baina liburutegi haren arduraduna gure herriko euskaltzale saiatu eta finena zen, eta haren belarrietara ere guztiz ezezaguna zen, artean, Bernardo Atxagaren izena.

(Gaur Berria-n ateratako artikulua, Philip Roth-en "El animal moribundo" (Alfaguara, 2002) eta Gabriel García Márquez-en "Memoria de mis putas tristes" (Mondadori, 2004) nobelei buruz)

"Bigunak gogortu ta / gogorrak bigundu" sententzia erabatekoaz definitu omen zuen gizonezkoaren zahartzaroa Artxanberri bertsolari zaldibiarrak. Burmuina ez dakit nik gogortzen edo biguntzen diren organoetan sartu beharko genukeen; beste gorputz-atal batzuen aldean luzaroago eusten dio sasoiari, nahiz eta beheraldia saihestezina izan.

Liburu bi ekarri nahi ditut aipu honetara, beste horrenbeste idazle handirenak. Bata Gabriel García Márquez (Aracataca, Kolonbia, 1928), XX. mendeko gaztelaniazko idazle unibertsalena, 1982ko Nobel sariduna, eta bestea Philip Roth (New Jersey, AEB, 1933), idazle estatubatuar-judutarren tradizio joriko emaitza gorenetakoa, Nobel saria irabazteko urteroko hautagaia.

Ez dago esan beharrik zenbateraino diren bata zein bestea idazle handi eta miresgarriak; ohore ofizialez gainera, nik neuk gogoz irakurri eta dastatu ditut haien hainbat liburu, eta adinak ez die erasan oraindik beren gaitasun intelektualei: hor daude, erakusgarri, García Márquezen gaztetako urteetako autobiografia potoloa, edo Roth-en trilogia txundigarria, Estatu Batuen mende oso bateko erretratua osatzen duena.

Azken aldiko liburu bana daukate, ordea, nire ustez behintzat beren ibilbidearen duin ez direnak, eta, estu jarriz gero, lotsagarri samarrak ere badirenak. Bata, kolonbiarraren azkena, iazko liburu salduenetakoa: "Memoria de mis putas tristes", 109 orritxoko nobelatxoa, di-da batean irakurtzen dena, erraz eta eroso, baina ez halako ondoez bat gabe: "diru gehiago behar ote zuen Márquez-ek?", galdetzen dio irakurleak bere buruari, garbi baitago prestigio handiagoa behinik behin ez diola ekarriko. Izatekotan kontrakoa.

Nobelaren argumentua, aditzez bada ere, ezaguna izango duzue askok: 90 urte betetzean, gizaseme batek bere buruari opari egitea erabakitzen du, neskatxa birjina batekin oheratzea (Delgadina xarmanta izango da kazetari krakatsu horren biktima). Gaia hasieratik emateko teknika sarritan erabili du Márquezek (oroit, esaterako, "Heriotza iragarritako baten kronika"), eta badu aski baliabide eta abildade erritmoari eta interesari eusteko. Baina dena oso ahula eta merke antxekoa delako irudipena geratzen zaio irakurleari.

Estatubatuarraren nobelak, berriz ("El animal moribundo", "The Dying Animal"), beste gizonezko adindu bat aurkezten digu, David Kepesh kritikari, irakasle eta intelektuala, zaharra izan arren neskatxa gazteak limurtzeko gaitasuna galdu ez duena, eta hain zuzen horietako batekin "Consuelo Castillo kubatar jatorriko ikasle gaztearekin" izandako harremanaren kontaketak osatzen du Rothen lantxo hau (bere ohiko eleberrien aldean askoz laburragoa).

Hemen ere Rothen prosa ahaltsua eta pertsonaien barrunbeetan sakontzeko ahala aurki ditzakegu, istorioa garatzeko ofizioarekin batean. Baina berriz ere lehengo galdera: ze nezesidade, daukan obra bikaina edukita, erdipurdiko ale hau eransteko...?

Eta kezka bat, bi lanen kointzidentziak eragin didana: idazle horien bizitza pribatuan sartzeko batere asmorik gabe, ez ote da susmagarria, noiz eta gainbehera fisikoaren aldian sartuta behar dutenean, beren obran horrelako lan bat txertatzea, non aguretutako gizona oraindik ere balentria sexualak egiten dabilen?

Auskalo guk ere nola eta zertan amaituko dugun baina, oraingo adin ertainaren talaiatik begiratuta, Marik edo Ortzik edo dena delakoak libra gaitzala horrelako mutikokerietatik.

&&&

Honaino egunkariko iruzkina. Ez dakit gogoan izango duzuen orain dela egun batzuk aipatu nuen filma: Nelly et Monsieur Arnaud Castet-ek egina. Han ere agurearen eta emakume gaztearen arteko maitasuna planteatzen zen, baina kasu honetan, askotan esan eta errepikatu denaren kontra, zinema gertatzen da literatura baino sakonago eta zintzoago, Nobelak Nobel.

(Atzo San Isidro, baserritarren patroia; gure artean geratzen diren baserritar apurren eta bereziki nire osaba Mielen ohorez, horra "Goierritarra" aldizkariaren azken alean idatzi dudana)

Zuek imajinatu herriko agintari-jendeari galdetzen diogula zer pentsatzen duen gure ondareaz; zehatzago esanda, zer iritzi duen euskal baserriaz, adibidez. Ahoa bete gozo hasiko lirateke: gure aberastasun kulturala, edertasun arkitektonikoa, nortasun espirituala, arbasoen ekarria, esentzien gordailua, ohituren kutxa, euskararen habia

Hori dena maila abstraktuan geratzen da. Mamirik gabeko ideia bat dela esan liteke, Aberria edo Iraultza diren bezala. Har dezagun orain baserri jakin bat, zehatz eta egiazkoa. Ez dakit lehengo dohain horiek bere horretan jarraitzen duten; badakigu, ordea, familia bat daukagula bertan, duela mende batzuetatik hona, eta zenbait abere ere bai; ez asko, dena dela, gaur behiek ez dute diru askorik ematen-eta, ez haragitarako, ez esnetarako gobernatuta ere.

Ekonomiaren aldetik desastre hutsa, beraz. Baina pagotxa ere izan liteke baserria, beste era batean aprobetxatuz gero. Baserri hau ez dago basoan galduta, etxeak ere badauzka aldamenean. Mendiaren eta herriaren arteko mugan dagoela esan liteke. Muga hori ez da mugiezina ordea: baserria botatzen badugu, eta bere tokian etxebizitzak egin, bere garaje, dendetarako etxabe eta abar guztiekin, egundoko negozioa egin liteke.

Orain imajinatu hasierako agintaria, alde batean baserria duela, eta bestean konfiantza osoko etxegileek egindako planoa, urbanizazio plan berriekin; galdetu diezaiogun berriro, zertan den gure gurasoen herentzia eta guztion ondasunarekiko errespetua. Diskurtsoa apur bat aldatuko litzaioke: aurrerapenari ateak ireki beharra, iragan zaharkituan gelditu ezina, gazteen etxebizitza-premiak, herri moderno baten garapena Eta esan gabe utziko lituzkeenak: lurra mugitzen den tokian dirua mugitzen da, eta haretxek ematen digu, maitia, bihotzian poza. Bihotzean poza, eta botoen poltsa.

Hau dena ez da ipuina, hainbat tokitan eta alditan gertatutakoaren kronika baizik. Eta azkena, Beasainen: arau subsidiario berrietan, hiri-lurrak bihurtzen dira nekazaritzako hainbat sail, eta Errekarte Haundi baserria bota. Ez dakit zenbatgarren mendean eraikitakoa, liburuek diotenez Karrera arkitektoen jaiotetxea, baita San Martin Loinazkoaren sortetxea ere Martin Mendizabal historialariaren ustez. Udalari bost axola Aita Santua bertan jaiota ere, turismorako etekinik ematen ez badu behintzat. Aita Santua ez baina nire aita jaio zen han, eta hori dut protesta egiteko arrazoi bat; baina etxekoak ez banitu ere berdin-berdin egingo nuke aldarri: bada garaia txikizioa gelditzeko, eta zutik geratzen diren baserri apurretatik bakar bat ere ez botatzeko. Gure historiaren, kulturaren eta benetako zibilizazioaren izenean, amen.

Anaia Xabierrekin batean nobela bat plazaratu ondoren (“Itxoidazu Café de Passy-n”, poema-liburu bat idatzi du Martin Etxeberriak (Zarautz, 1974), bakarka: “Bizikleta bat egingo dut zure izenarekin”; egunerokotasuna eta gertukoarenganako kariñoa bindikatzen dituen poema-sorta, bizitzarekiko kezka eta zalantzak ezkutatu gabe baina.

Urte batzuk igaro dira aurreko poema-liburua plazaratu zenuenetik ("Katiluaren ipurdia", Alberdania, 1999). Bitarte honetan segitu duzu poesia idazten, ala isilaldi baten ostean hasi zara berriro?

Bitatik izan da. Poesia idazten jarraitu dut, tantaka batzuetan, zaparradaka besteetan, eta isilaldiak ere tartekatu ditut ekaitzen artean. Nolanahi ere, buruan izan dut beti poesia liburu berri bat osatzea, nahiz eta horretarako presa berezirik ez hartu. Alde batetik, anaiarekin batera haur literaturan hainbat ipuin eta kontakizun idazten aritu naizelako, eta, batez ere, atera berri den gure azken eleberriak ere (niretzat lehendabizikoak) denbora dezente kendu digulako. Bestalde, poesia mailan bigarren liburua ateratzeko garaian, garbi neukan, beste generoetan gertatzen den bezala bestalde, ezin dela atera ateratzeagatik, eta bigarren honek lehendabizikoaren aldean garapen bat edo balio erantsi bat behar zuela.

Badira, normala den bezala, aurreko liburuarekiko jarraipen-ildoak: maitasunaren gaia, esaterako, edo estiloaren soiltasuna. Badira desberdintasunak ere, forman nahiz edukian. Zein azpimarratuko zenuke?

Nik uste, aurreko liburuarekin alderatuz, liburu honetan (edo nire bizitzan beharbada, eta liburua da horren isla) galduta egotearen kontzientzia areagotu egin dela nabarmen, eta horrek formari nahiz edukiari eragiten diola. Izan ere, hori da nire iritziz liburuaren ildo nagusia: galduta nagoela eta nengoela konturatu naizela eta, horren ondorioz, bizitzara eta hurbilekoenera egiten dudan ihesa. Kontzientzia horrek eragiten du askotan hitz egitea maitasunaz, egunerokotasunaren printzak maiz azaltzea eta liburuan zehar maiz gailentzen den tonu inozo hori, azken batean, ibiltzen ikasten ari den haurra bezala oinarrizkoenera eta hurbilekoenera helduta nabilelako balantzan. Formari buruz, beste hainbeste: estilo aldetik aurrekoan baino aniztasun gehiago dago: badira poema oso narratiboak, badira poemak naif tankerakoak, haiku tankerakoak, estiloaren soiltasuna biluztasun bihurtzen den poemak... Ezinbesteko heterogenotasun bat dago forman, galduta egotearen kontzientzia eta ihesa ildo nagusi dituen edozertan dagoen bezala.

Lirismotik ihesi zabiltzala esan liteke, hizkuntza arrunta bilatuz eta eguneroko bizitzako elementuak sartuz; poesia hor non geratzen den galde lezake baten batek...

Ez daukat ideiarik ere. Besteak beste, poesia non geratzen den edo non dagoen edo non bazkaltzen duen arrastorik txikiena ere ez dudalako. Ez dakit ziur poesia zer den ere. Izan ere, ni poemak idazten saiatzera mugatzen naiz, ez poetikari buruz hausnartzera.

Talde eta mugimenduetatik aparte

Narratiba liburuak idatzi dituzu anaiarekin batean, eta orain ere ari zarete halako proiektu batean; poesiazkoak, berriz, bakarka. Azalpenen bat...?

Beno, asko egon daitezke beharbada, bai teknikoki eta bai bakoitzaren joerak kontuan hartuta. Dena dela, inoiz planteatu ez dugun gauza bat da hau. Ez zaigu horretarako gogorik sartu edo ez dugu horren beharrik sentitu, beste hitz batzuetan esanda. Azken batean, oraingoz behintzat poesia nire buruaren aurkako gerra bat bezala sentitzen dut, odoltsua eta luzea, eta ez dakit hor zauritu gehiago sortzea komeni den.

Joera ohikoetatik aparteko poesia iruditu zait zurea. Talde eta mugimenduetatik ere urrun samar ote zabiltzan errezeloa dut. Non dituzu erreferentziak poesia idaztean?

Erreferentzia bat baino gehiago ditut, eta horrek maila batean erreferentzien indarra galtzea dakar. Baditut gustuko idazle asko (Bukowski, Carver, Luis Garcia Montero, Mohamed Dibb, Ungaretti...), baina ez dut uste bereziki inoren zantzua dagoenik nire idazkeran, zoritxarrez. Bestalde, talde eta mugimenduetatik urrun samar ibili baino gehiago, erabat aparte nagoela uste dut. Ez txarra dela uste dudalako, baizik eta, besterik gabe, aparte nagoelako. Dena dela, ez dut uste guzti honek beste munduko idazle orijinala bihurtzen nauenik ere. Idazle pertsonala besterik ez nau bihurtzen, gehienera jota. Baina beno, egia esan, nor ez da pertsonala?

Bestalde, gaurko moda hori dela-eta, ez al duzu zuk ere errezitaldirik antolatu behar?

Ez dut horretarako asmo berezirik. Orain, egokituz gero edo norbaitek ardo bat hartu ondoren eskatuz gero ez dut uste ezezkorik emango dudanik ere. Bestela, nire liburua irakurtzeko idatzi dut, besterik ez.

Askotan entzuten dira euskaltzaleen artean Vocento taldeko egunkarien kontrako kexuak eta erretolikak. Ez arrazoi faltaz, euskarari ezikusi eta Euskal Herriari erdeinu egiten baitiote sarri. Niri eta beste askori benetako mina ematen diguna, ordea, ez da egunkari horiek dena delako ideologia izatea (adierazpen-askatasuna horrexetarako dago: zuk ez bezala pentsatzen dutenei aitortzeko), ezpada euskaldun askok (eta horien artean abertzale eta euskaltzale ez gutxik) horiexek dituztela informazio-iturri nagusi eta ia bakarra.

Egunkari horien lerroa den bezalakoa delako, harrituta utzi ninduen joan den igandean topatu nuen elkarrizketa batek: kultura-atala zabalduz, bi orrialdetan (88-89), Niko Etxart eta Benito Lertxundi batera elkarrizketatzen zituen Felix Ibargutxik, euskaraz, eta gainera izenburu nagusi hau zekarren, letra handitan: "Independiente ez garen bitartean, gure produktuak errejionalak izango dira". Tumatxa!

Inoiz ez dut egunkari horietakoren batean kolaboratzaile izateko deirik izan, eta hortaz ez dut neure burua pragmatismoaren eta erradikalismoaren arteko eztabaida batean korapilatuta ikusi, auzi hori dela-eta. Baina askori entzun dizkiot horri buruzko iritziak, alde eta kontra.

Boterea daukana oso gustuko ez izan baina geure ikuspegia azaltzeko aukera bat eskaintzen digunean beti sortzen dira horrelako eztabaidak: etsaiarekin kolaboratzea hura legitimatzea dela batetik, errealitateari bizkar emateak ghetto-ra garamatzala bestetik, eta abar.

Ur handitan sartu gabe, omenaldi bat eskaini nahi nioke lerrootan Felix Ibargutxiri, hogei urte luzetan euskal kulturaren berriemaile zintzo eta zehatza izan baita gipuzkoar gehienek irakurtzen duten egunkarian (euskal industria kulturalaren morroi sentitzen zela adierazi zuen aspaldi ez dela). Haren lanari esker El Diario Vasco-k irakurle euskaltzale batzuei errazago eusten diela pentsa lezake baten batek; nire ustez, ordea, Ibargutxi gabe ere periodiko horrekintxe jarraituko lukete horiek denek, eta Ibargutxiri esker euskalgintzaren informazio zabal eta egokia jasotzen dute bederen. Eta ez da gutxi.

(Begoña Bilbao hil dela-eta, haren oroigarri Berria-rako idatzitako artikulua)

Badira pertsonak, ezagutu bezain laster bere maitasuna, gizatasuna, eskuzabaltasuna ezagutarazten dizutenak. Begoña Bilbao horietakoa zen.

Ez naiz oroitzen noiz ezagutu nuen, baina betidaniko senide, auzo, laguna nuela sentiarazten zidan, eta halaxe sentitzen dut orain ere. Adineko emakumea zen ordurako, baina adinean sartzearekin batean bigarren gaztaro batean sartu zen. Seguru asko inoiz ez zion utzi gazte izateari, horrenbestekoa zen haren indarra, haren ilusioa, haren poza...

Bere istorioen bitartez suma dezakegu ume-garaiko Bermeo hartako giroa: kresalaren bizia eta frankismoaren gezia. Besteren ahotik entzun nuen lehenengoz Begoñak Lupe alaba kantariarekin Euskal Herrian barrena egin zituen ibileren berri, euskal kantu berriaren sasoian batera eta bestera, ama neska koxkorraren zaindari. Begoñak berak kontatuta dakizkit Bermeon gau eskola bat sortzeko eta alfabetatzeari bultzada emateko izan zituzten borrokak, guardia zibilekin ez ezik hainbat euskaldun epel eta txepelekin, bere senar zenaren laguntzaz beti.

Familia hazi eta gero egin zuen gaztetan ezin izan zuena: karrera bat ikasi, euskal filologia. Berari zor zaio Bermeoko euskararen bilketa handia, baita udaletxetik hizkuntzaren alde egindako hainbat lan ere. Baina horrez gain, horren gainetik beharbada, sortzaile sentitzen zen: bazuen istorioak asmatzeko nahi bat, bere oroitzapen, sentimendu eta ideiak adierazteko.

Gezurra esango nuke idazle handia zela esanez gero, baina asmatu zituen istorio eder eta hunkigarriak ("Isuritako ura ez da batzen" ipuin miragarri hura, esaterako). Bihotza neurtuko bagenio, berriz, demasa zuela ohartuko ginateke, neurriz gainekoa.

Agurtzerakoan esaten zenidan bezala esango dizut nik ere, Begoña: itsasoa bete mosu.

Neska gazte eta eder bat da Nelly, gauzak oso ondo ez doazkiona: gainbehera doa senar ganorabakoarekiko harremana, eta diruz ere larri dabil, lan egiten zuen argitaletxea itxi eta gero. Halako batean, kasualitatez, Arnaud jauna ezagutuko du, berak baino 35 bat urte gehiago dituen erretiratu dotore bat, epaile eta negozio-gizona izandakoa, trukean ezer eskatu gabe laguntza eskaintzen diona.

Horrela abiatzen da "Nelly et Monsieur Arnaud", Claude Sautet-en filma, joan den astean telebistan eman zutena. Maitasun-harreman bat sortuko dela pentsa dezake ikusleak; izan ere, zenbat aldiz ez ote dugu pantailetan ikusi emakume gaztea gizaseme helduarekin txoratuta? Alderantzizkoa ez bezala. Emakumea banintz sutan jarriko nintzateke: egunero entzun eta entzun zein sexyak diren Sean Connery, Paul Newman, Robert Redford... Mesedez! Adinak bere mugak ditu, eta zimurrak zimur dira beti, begi urdin batzuk inguratu arren.

Hau ez da ohiko film amerikarra ordea. Lankide-harreman bat sortuko da neska gaztearen eta gizon zaharraren artean, honen oroitzapenak orrazten eta makinaz jartzen lagunduko baitio hark. Horrez gain, adiskidetasun moduko bat loratuko da bi arima bakarti samar horien artean, eta sumatzen da Arnaud txorrotx eta ttenttea (Michel Serrault) maitemintzen ere ari dela Nelly malenkoniatsuarekin (Emmanuelle Beart).

Pelikulak baditu beste zenbait hari: Nellyk editore ligoi batekin daukan afera laburra eta beste, baina muina agurearen pasio isil hori da: bera ohartzen da inor baino hobeto bere grinaren zentzugabekeriaz, eta inola ere ez luke barregarri edo negargarri aritu nahi. Hitz gutxiz eta dotorezia handiz kontatzen digu Sautet-ek amodio ezinezko honen historia, eta kontraste nabarmena egiten du gogoan ditudan zenbait libururekin. Baina horretaz, hurrengoan hitz egingo dizuet.

Gustuei buruzko esaldi gogoangarri hau entzun nuen behin: "Gustu ona da nik daukadana, zuk daukazula uste duzuna, eta harakoak ez daukala guk biok badakiguna".

Ateraldiaren itxura harroxko eta probokatzailearen azpian erraz sumatzen da gustuen erlatibotasuna eta arbitrarietatea, esaldia ahoskatzen duena aldatu orduko aldatuko baita gustuaren norabidea, ez ordea esaldiaren egiarena.

Nik, lanbidez, etengabe juzgatu behar izaten ditut sorkuntza-lanak, eta nire iritzia epaia da, nolabait ere. Beraz, seguru samar sentitu behar nire uste eta aburuekin. Eta hala ere, edo horrexegatik, izugarri eskertzen dut nire gustuarekin bat datozenak deskubritzea, aliritzira botatako burutazioa baino irizpide sendoagoak ditudala pentsarazten didaten neurrian.

Iruñeko kultur zerbitzuetako enpresa bat aspaldidanik ari zitzaidan eskatzen, irakur gida baterako idatz nezala liburu baten gomendioa, nahi nuena, eta labur, bospasei lerro aski. Gauzak beti geroko uzten ibili eta gero, joan den ostegunean hauxe idatzi nien:

"Nonahi eta noiznahiko ipuinetatik bakar bat aukeratzeko esango balidate uharte huts batera eramateko, aukera horien bidegabekeria eta zaila kontuan hartuta ere, beharbada "Botilako deabrua" hautatuko nuke, Robert Louis Stevenson eskoziarrak Ozeano Barean asmatutako istorio guztiz eder eta liluragarria (Maria Garikanok dotore euskaratua). Keawe gazte hawaitarrak botila miragarri bat erosi du: berak nahi duen guztia emango dio, baina harekin hiltzen bada infernura joango da; hala ere, nahi duenean sal dezake, erositako prezioa baino merkeago betiere. Nork nahiko du botila, ordea, hutsaren hurrengo prezioa hartutakoan...? Maitasun-lezio hunkigarria, garai guztietako idazle handienetako baten eskutik."

Egun horretan bertan, iluntzean etxera iristean, "Aizu" hilabetekaria topatu nuen gutun-ontzian, eta bertan, literaturari eskainitako orri parean, Edorta Jimenezen artikulu labur bat, "Idazlearen kuttunenak" atalean, liburu baten laudorioa eginez. Hala dio mundakarrak:

"Robert Louis Stevenson idazlea oso ezaguna da. Nork ez ditu ezagutzen Altxor uhartea eta Dr. Jekyll eta Mr. Hayderen kasu harrigarria eleberriak? Horiek alde batera utzita, nik neuk haren ipuintxo bat gomendatu nahi dut. Botilako deabrua da horren izena (Elkar, 1992, Branka bilduma, Maria Garikanok itzulia).

Botilako deabrua ipuinean botila harrigarri baten historia kontatzen zaigu. Hain harrigarria da botila ze eskuetan duenari zernahi eman ahal dio. Horrek, noski, badu bere alde txarra; botilaren barruan deabrua bizi da eta, kontuz!

Ez dizuet ipuina osorik kontatuko. Hobe zeuok deskubritzea. Ez zaizue damutuko. Gutxitan irakurri ahal izan dut ipuin hain biribilik. Eta ipuina gazteentzako literaturaren atalean argitaratu bada ere, ez da soilik gazteentzat. Sakonean, galdera garrantzitsua egiten digu ipuinak. Hain zuzen ere, noraino den zilegi deabruarekin jolas egitea. Irakur eta erantzun."

Ingelesek "serendipity" deitzen duten kasualitate bitxi eta pozgarri horietako bat iruditu zitzaidan. Egun berean, eta elkarren berri jakin gabe, bat etorri ginen Edorta eta biok, liburuen ozeano zabalean, zer eta liburuxka hori hautatzeko. Seguru Tusitala bera ere asko poztuko zela.

(Neure lanean argitaratzen ditudan liburuen egileei elkarrizketak sartu ohi ditut hemen. Gaur, berriz, neu naiz idazlea, eta Karmele Jaiok egin dizkit galderak. Zuen onginahiak barkagarri egingo duelakoan)

Xabier Mendiguren Elizegi: «Istorioen asmatzaile naizen aldetik, iturrietara itzultzea izan da liburu hau»

Autobiografia eta saiakeratik hurbil dauden obrak argitaratu ondoren, fikziora itzuli da Xabier Mendiguren Elizegi (Beasain, 1964) Bihotz Gosetien kluba liburuarekin. Gogoa zuela aitortu digu. Bost narrazio labur eta luzeagoak bildu ditu maitasunaren nahi eta ezinaren gaiaren inguruan. Umorez zipriztindutako istorioak dira, autorearen begi-keinu batekin irakurlearen konplizitatea pizten dutenak.

Ipuinetik nobelarako bidean doazen bi testu luze eta beste hiru ipuin laburrek osatzen dute Bihotz Gosetien Kluba liburua. Nola sortu da liburu hau? Aspaldi idatzitako lanak bildu dituzu ala espresuki idatzi dituzu liburu honetarako?

Iaz idatzitako lanak dira ia osorik, 2003 hondarrean idatzitako gauzaren bat ere baden arren. Kasu honetan ez nuen liburua aldez aurretik planteatu. "Perikitoen bakardadea" Administrazioa euskaraz aldizkariaren eskari bati erantzunez idatzi nuen (eguberri giroko zerbait eta neurri jakinekoa eskatu zidaten). "Une egokia, hitz egokiak" ere Berria-ko udako ipuinetarako idatzi nuen. Hala ere, horiek dira laburrenak. Besteak, luzeago direnak, neure kasa sortu nituen. Banituen testu gehiago ere garai berean sortuak, Txalapartaren Lehenengo aldia libururako idatzitako ipuin bat, esaterako. Momentu batean ikusi nuen material narratibo dexentekoa neukala, horrekin zer egin hasi nintzen pentsatzen eta, buelta asko eman ondoren, ipuin batzuk baztertu eta besteak utzi, bilduma hauxe osatu nuen, orain daukan egiturarekin.

Autobiografia eta saiakeratik hurbil dauden liburuak idatzi ondoren fikziora itzuli zara. Bueltatzeko gogoz zeunden? Non ikusten duzu erosoago zure burua?

Gogoa nuen, bai. Garai batean nik uste ase egin nintzela fikzioaz, edo espresio-bide berriak esperimentatu nahi nituela, eta hortik sortu ziren Errekarteko koadernoa eta Arbelaren gainean. Fikzio izanda ere oroitzapenetik dexente dutenak ere atera ditut azken aldian: Gure barrioa 1975, Uda betiko balitz... Ez dakit bide hori betiko itxita dagoen, baina iruditzen zitzaidan pasatzen ari ote nintzen, norbere baitan arakatze hori literatura egiteko bide zintzoa iruditu arren zilborkerian eror nintekeela, eta ni, azken batean, istorioen asmatzaile bat naiz. Iturrietara itzultzea izan da, alde horretatik, liburu hau.

*Iturrietara itzultze hori dela-eta, gorabehera sentimentalak dira nagusi liburuan; hain zuzen, aurreko ipuin bilduma batzuetan ere gai nagusia izandakoa (Sei ipuin amodiozko bilduman adibidez). Zergatik egin duzu hautu hau? Eroso sentitzen zara bihotzarekin zerikusia duten gai hauek jorratzen?*

Gai eternala da, ezta? Horrexen inguruan egin nituen neure lehenengo istorioak orain dela 20 urte; aldez edo moldez beti agertu da nire idazlan askotan, eta protagonismoa osoarekin itzuli da orain; berrogeiko krisiagatik izango da igual (barreak).

Protagonisten ase ezina

Ipuinetako protagonistak euren bihotzen gosea ase nahian dabiltza, eta nahi eta ezinaren arteko borroka islatzen da istorio bakoitzean. Gizakion bihotzak ase-ezinak direla uste duzu? Bihotz gosetien klubekoak al gara denok?

Bruce Springsteen-en kantu ezagun baten leloa ipini dut liburuaren atariko: "Everybody's got a hungry heart" (Denok dugu bihotz goseti bat). Zure galderarentzako erantzuna izan daiteke hori. Dena dela, ez daukat teoriarik giza arimaz, maitasunaz edo beste ezertaz. Besterik gabe, kontakizunak asmatu ditut, eta nire istorio horietako protagonistek ase ezin bat bizi dute, neurri batean gizon-emakume guztiok sentitzen duguna, edo noizbait sentitu izan duguna. Asealdiak ere izaten dira gure bizitzan, baina narraziorako aberatsago eta interesgarriagoa da, dudarik gabe, insatisfazio batetik abiatzea.

**Umorez zipriztinduta daude ipuinak. Zenbait egoera tragiko barregarri bihurtzen dituzu, egoera “patetikoetan” aurkezten dizkiguzu zenbait pertsonaia eta aldi berean, lortzen duzu irakurlea hauekin identifikatu eta bat egitea. Honelako gaiak lantzeko orduan eta identifikazio hori lortzeko umorea lagungarri izan daitekeela uste duzu?**

Identifikazioa ez da nahita bilatutako baliabidea izan. Nik neuk, ukitu autobiografikoa duten lanetatik aparte ere, joera nabarmena dut lehen pertsona erabiltzeko fikzioetan, testuari indarra eta benetakotasuna eransteko bitarteko moduan; liburu honetan, ordea, sarrerako ipuintxoa kenduta, hirugarren pertsonan kontatu ditut beste guztiak. Identifikazioa beste nonbaitetik dator: lehentxeago esan dizudan moduan, sakonean begiratuz gero, denok izan ditugu noizbait halako edo antzeko bihozminak, denok sentitzen gara, neurri handiagoan edo txikiagoan, maitasun beharrean. Biologiak berak dakar hori. Umorea, berriz, ez dakit nahita bilatu dudan ala oharkabean etorri zaidan, baina ezinbesteko osagaia da liburu honetan, baita nire obra gehienetan ere; ez dakit zauriak goxatzeko ukendua den edo gauzak erlatibizatzeko tresna; irakurlearekin identifikatzeko balio dezake, zuk diozun bezala, edo igual gehiago haren konplizitatea bilatzeko, begi-keinu bat egingo bazenio bezala.

Istorio gazi-gozoak

Umorez kontatzen badituzu ere, gehienetan pertsonaien desgraziak aipatzen dira. Desgrazien kontakizuna errazagoa al da pozez eta baikortasunez betetako istorioaren kontakizuna baino?

Zoriontasun hutsak, irrika pertsonal moduan zentzua izan arren, nekez sortuko du literaturarik; azken batean gatazkaren bat behar duzu kontatzeko. Hala ere, poz eta baikortasunez beteriko istorioak ez dira inondik ere gutxiestekoak, eta meritu handia dauka, ñañokerian erori gabe, istorio baikor bat txukun idazten duenak. Nik, neurez, kontu ilunagoetarako joera daukat, ordea: garai batean amaiera tragiko samarrak asmatzen nituen, "happy end" bat ez zela ezeren amaiera iruditzen zitzaidan; gaur gazi-gozoak dira nire istorioak, mikaztasun puntu batekin baina bukaera irekiarekin hala ere; dena dela, nik uste nahita ere ezingo nukeela ipuin gozo eta positibo bat egin, sinesgaitza irudituko litzaidake.

Bakardadea, sedukzioa, jelosia eta horrelako gaiak irakurleak erraz errekonozitu ditzakeen testuinguruetan gertatzen dira. Badago, adibidez, preso duen mutil lagunari bisita egitera beste senide batzuekin autobusez doan emakumearen istorioa, gure herrian aski ezaguna den egoera bat.

Gai horrekin bueltaka ibili nintzen bolada batean, hortik zerbait idatz ote nezakeen. Bisita baten inguruko antzerki-lan bat egin nahi nuen, baina mingarriegia egiten zitzaidan situazioa, ez nekien nola jokatu behar zuten pertsonaiek, zer pentsatuko eta esango zuten. Bisitan doanaren ikuspegia interesatzen zitzaidan batez ere, eta, haren buruan sartzen joateko-edo, poema batzuk idatzi nituen, argitaratu ez ditudanak, gero ipuin hau, "Trip", eta azkenean ausartu nintzen antzerkia idaztera, bisita bera agertzen duena: "Amodioaren ziega" du izena, eta "Heroien gaua" izeneko beste teatro-lan batekin batera plazaratu zuen iazko udazkenean Artezblai argitaletxeak.

Aurretik idatzitako ipuinekin alderatuz, zer elementu berri aurkituko ditu irakurleak ipuin hauetan? Ba al dago alde handirik?

Igual irakurleak berak esan behar luke, edo kritikoek. Ni istorio on batzuk sortzen ahalegindu naiz. Hortik aurrera, ez dut uste niri dagokidanik halako baloraziorik egitea.

Erraz irakurtzen diren ipuinak dira. Zer nabarmenduko zenuke estiloari dagokionez?

Niretzat beti izan da inportantea irakurgarritasuna. Argumentu erakargarriak asmatzea, istorioak erritmo egokian kontatzea... Eta estiloari dagokionez, zer esanik ez. Hau da, esan nahi dudana ahalik eta indar handienarekin eta ñabardura guztiekin esan, baina irakurleak lehen begi-kolpean harrapatzeko moduan. Irakurri eta ulertzen ez dena, niretzat ez da aberatsago edo konplexuagoa: da gaizki idatzia.