Nire uste harroan

1975ean Joan Mari Torrealdaik, soziologiako bere doktore-tesia egiteko, orduko euskal idazleak hartu zituen ikergai, eta, haien artean egindako inkesta zabal batean oinarrituta, ikerketa luze eta sakon bat burutu zuen, handik bi urtera, beste eduki batzuk ere gehituta eta Elizegi anaien argazki-galeria guztiz inportante batekin, liburu mardul gisa plazaratu zena: Euskal idazleak, gaur. Luxuzko edizioa izan zen, Jakin taldeak gauzatu eta Lankide Aurrezkiak plazaratua, garai hartan Laboraleko marketin-buru zen Luis Iriondoren izaera baikor eta gartsuari esker, besteak beste.

1995ean, 20 urte igarota, euskal idazlegoaren panorama dexente aldatuta zegoela susmaturik eta susmo hori datuetan ere egiaztatu nahirik, aurreko inkesta berritu, momentuko idazleen artean banatu, eta handik ateratako ondorioekin liburukote berri bat idatzi zuen Torrealdaik berak: Euskal kultura gaur; Jakin eta Laboralarekin batean Elkar fundazioak kaleratua 1997an. Guztiz bestelakoak ageri dira garaiko kezkak, eztabaidak, generoak (kazetari eta saiogileak ia guztiz desagertu ziren idazle aipatuenen artean, fikziogileen mesedetan), baita argazkietako aurpegiak ere, Aitor Bayok eginak oraingoan.

2015 izango da datorren urtean. Beste 20 urte igaro dira, ia-ia. Aukera bikaina idazle-jendearen argazki dinamiko horrekin jarraitzeko, gure zimurrak nolakoak diren ikusteko, urteotako aldaketa sozial, politiko, ekonomiko eta teknologikoek ofizio zahar honi nola eragin dioten galdetzeko, androzentrismo erabatekoa nola irauliz doan konstatatzeko, lankideen arteko hautuetan top-ten gustukoena nork osatuko duen kuxkuxeatzeko…

Tamalez, ez da halakork izango. Ez Torrealdaik eginda behintzat. Berari galdetuta esan digu gaiari buruz zituen paper guztiak Guardia Zibilak eraman zizkiola, Egunkariaren kontrako operazioan. Hori, orain dela ia hamabi urte gertatu zen; baina ordutik hona gai horri loturiko auziak bizirik jarraitu du epaitegietan, besteak beste Torrealdairen beraren kontrako zigor mehatxu eta guzti. Garbi dago ez dela egoerarik onena, 70 urte bete eta gero, hirugarren ikerketa monumental bati ekiteko. Espainiar zapalkuntzak euskal kulturari ekarri dion beste kalte bat; oraingo hau ez horren handia, agian, baina kaltea azken batean.

Ba al da zuen artean soziologo gazte eta kementsurik, halako proiektu bati heldu nahi dionik?

(Argia 2.439. alean ateratako iritzi-artikulua)

Zuetako askok gogoan izango duzue euskal literaturako tropelaren kontzeptua, orain dozena bat urte Jon Alonsok asmatu eta, besteak beste, Iban Zalduak gizarteratu zuena. Garai hura ezagutzeko gazteegia denarentzat edo gogoratzen ez duenarentzat laburtuko dut: gure letretan izan omen da belaunaldi bat, euskara batuaren ondorengo berrikuntza literarioaren protagonista izan zena 70eko hamarkadan, eta berrikuntza horrek emandako prestigioarekin jarraitu duena urtetan; horien artean leudeke Saizarbitoria, Lertxundi, Atxaga, Izagirre, Sarrionandia, 1950 inguruan jaioak; belaunaldi gazte batek profesionalizazioaren erronkari heldu, sari inportanteak irabazi eta nazioartera jauzi egiten asmatu du; horren adibide lirateke Harkaitz Cano, Unai Elorriaga, Kirmen Uribe, goragoko haiek publikatzen hasi ziren garaian jaioak. Bi belaunaldi horien artekoek, 1960 urte inguran sortu eta 80etan publikatzen hasitakoek, izarrik gabeko tropela osatuko lukete, pelotoiko gregario zintzoak, corpus sendo bat sortzeko lan beltza egin bai, baina distira eta onarpenik lortu ez dutenak.

Teoria burutsua da, bere zuloak dituena baina: adibidez, tropelekotzat jo izan diren hainbat idazle (Jimenez, Montoia) baino gazteagoa dela Sarrionandia; edo, eragozpen orokorrago bat, belaunaldi guztietan daudela, nabarmentzen diren izen bakar batzuen ostean, itzalpean geratzen den jende mordoxka.

Edozein modutan, tropelaren irudia etorri zait egunotan gogora, euskal musikako zenbait gertaera azaltzeko ere baliagarria delakoan. Hor ere baditugu kantagintzako izen nagusi batzuk, Ez Dok Amairuko mitoetatik hasi eta Ruperrengana, bera baikenuke (bere lagun Sarriren pare) azken munstro sakratua. Gazteen belaunaldi arrkastatsua Anarirekin hasiko litzateke, eta hortik aurrera bakoitzak sar ditzala bere gustuko bakarlari eta taldeak. Eta tartean? Bada, Fermin Muguruza alde batera uzten badugu (bestela teoria guztia pikutara doakigu), musikari sorta interesgarria sortu duten artistak, baina inoiz ez dutenak lortu publiko zabalaren txaloa, ez behintzat merezi duten neurrian.

Tropel horretako kide batzuk aipatu nahi nituzke hemen, ez bakarrak, agian ezta onenak ere, baina niri bereziki gustatzen zaizkidanak. Bata Morau da, Andoni Tolosa idazle eta kantagile hernaniarra, seigarren diskoa atera berri duena, Beñardo Goietxe beratarrarekin batean: Arrainentzako Himnoak, beharbada bere ibilbide osoko onena. Gutxiago ezagutzen dut Markos Untzeta eibartarra, baina oso gustuko dut haren musika-estiloa (AEBko folk eta bluesaren iturritik edaten duena), eta desiratzen nago atera berri duena entzuteko: Seinaleak. Azkenik Txuma Murugarren goratu nahi dut, gure herria normalagoa balitz ezti-bitsetan edukiko genukeen artista; Nick Cave australiarraren kantak euskaratu eta zuzenean interpretatzeko asmoa omen du, abenduan Bilbon emango duen kontzertuan. Dudarik ez gogoangarria izango dela. Tropelean bada ere, markatik fuerakoa.

Noticias taldeko Ortzadar gehigarrian, 2014-11-08.

Orain dela hilabete batzuk, sare sozialetan, Eider Rodriguez idazlearen burutazio xalo eta aldi berean zorrotz bat irakurri nuen; halako zerbait zioen (buruz ari naiz): “bolada batean idazle ingelesak bakarrik irakurri ditut, eta hurrengo batean iparramerikarrak, eta sentsazioa geratu zait ingelesek puntadun zapatak jantzita idazten dutela, eta amerikarrek, berriz, zapatiletan”.

Bitxikeria irudi lezake, boutade bat agian, ziria bestela, baina niri hausnarketa egokia iruditu zitzaidan, orokortzeak beti duen okerra onartuta ere, halako sentipena izan baitut nik ere lehenago: alegia, Estatu Batuetako idazleek, nobelistek batik bat, estilo laxo antzeko bat darabiltela, prosak lasai korritu dezan eta orriak bete, ibai zabal  eta emaritsu baten antzera; eta horien aldean, ingelesek (salbuespenak salbuespen esan behar, badaezpada ere), idazkera estuagoa dutela, zaindua eta fina bai, baina tentuz joatera behartzen zaituena, paragrafoaren amaieran arnasa hartzera.

Rodriguezen iruzkin horrekin gogoratu nintzen, udan, lagun batentzako liburuak hautatzen ari nintzela. Idazleen hizkuntzari, sexuari edo jatorriari erreparatu gabe, lagunak gogoko izango zuen estilo jakin bateko nobelen bila ari nintzen, eta amaieran ohartu nintzen aukeratutako guztiak emakumezko idazle frantsesek idatzitakoak zirela. Tartean zen Annie Ernaux (euskaraz dauzkagu haren lau liburu: Pasio hutsa, Gertakizuna, Lekua, Igelak argitaratuak, eta Emakume bat, Txalapartak kaleratua); baita Marguerite Duras ere (Maitalea eleberria aspaldi plazaratu zen Literatura Unibertsala bilduman, baina zoritxarrez deskatalogatuta dago); Marie Darrieussecq lapurtarra (honen bi liburu irakur litezke euskaraz: Ahardikeriak eta Herria, biak Alberdaniak emanak); Amélie Nothomb, zeinaren bi lan itzuli diren gurera: Katilinarenak (Igela) eta Ahardikeriak (Alberdania); zerrendan sartu nuen estiloz aparte samar geratzen den Irene Nemirovsky (euskaraz: Odolaren sua, Birjinak, Suite frantsesa, Arimen maisua, Dantzaldia, azkena Txalapartak editatua eta beste guztiak Alberdaniak), baita euskaraz lanik ez duten Catherine Millet eta Delphine de Vigan ere.

Zein da idazlan horien lotura (alde batera utzita idazle guztiak direla frantsesak, XX. mendekoak, emakumezkoak)? Bada, jeneralizazio bat eginda nik ere (eta Nemirovsky aparte dagoela aitortuta), esango nuke guztiek xuxurlaka idazten dutela, zure belarri ondoan ari balira bezala, beren kontu isilen berri ematen, konfidentzia intimoak egiten, lehen pertsonan. Istorio autobiografikoak dira batzuetan, ez beti, baina bizi izandakoaren kutsua dutenak. Frantziako literaturan, gurean ez bezala, aitortzaren generoak tradizio luzea du (Rousseau-z geroztik, gutxienez); gaur egun, berriz, emakumeek bereziki lantzen dute arlo hau, eta gurean ere arrakasta duela esan liteke, eta horren lekuko dira itzulpenok, baita gurean sortzen ari diren obrak ere.

(Noticias taldeko "Ortzadar" gehigarrian, 2014-10-25)

Ipuin liburu berri bat idatzi duzu, hirugarrena. Aurreneko bien artean bost urte iragan ziren, eta azkenengotik hona bederatzi. Ez dakit urte asko diren, normala den… baina zein dira arrazoiak?

Bitartean beste liburu mota batzuk idatzi ditut: haur eta gaztetxoentzako ipuinak, biografia, aforismoak, elkarrizketa liburua… Ez dut sekula idatzi ez liburu batetik bestera doazen urte kopuruari begira, ez urteko produkzioan pentsatuta. Nire barrenean sortzen diren kezka eta galderei erantzuteko premia sentitzen dut eta horiei hobekien dagokien generoa hautatzen saiatzen naiz eta, tarteka, neure buruari erronka berriak planteatzen. Gai eta genero ezberdinak lantzen saiatu naiz. Ikasteko eta hazteko modu erakargarria egiten zait, eta oso pertsonala. Oraingoan, berriro ipuinekin aritzea tokatzen zen. Ezberdintasun batekin: ipuin laburrak eta luzeak tartekatu ditut, aurreko beste bi ipuin-bildumetan ez bezala.

Desirak izan ziren lehen liburuaren ardatza. Bekatuak bigarrenarena. Mamuak da oraingoaren izenburua; zer edo nor dira mamu horiek?

Mamuak itxi edo erantzun gabe utzi ditugun galderetatik datozen beldurrak dira. Gure baitan ezinegona sortzen dutenak eta gorputza hartzen. Batzuetan, gai gara mamu horiei aurre egiteko eta desagerrarazteko eta, beste batzuetan, handitzen eta loditzen joan daitezen uzten diegu, erremediorik gabe gu baino indartsuago egiten diren arte. Baina denak gure beldurren isla dira eta guk elikatzen ditugu. Gure esku dago haien aurrean zer nolako jarrera hartu.

Nola jokatzen dugu pertsonok halakoen aurrean? Berdintsuak gara denok, ala sailkapenen bat egin liteke?

Denok ditugu mamuak, katedunak eta kate gabeak. Hau da, menperatzen ditugunak eta menperatzen ez ditugunak. Existitzen direla onartzen dugunak eta hauei katea jartzen saiatzen garenak, ez ikusiarena egiten dugunak eta aske uzten ditugunak, harik eta maneiatu ezin dugun tamaina hartzen duten arte. Pertsonok, mamuen aurrean, kontzienteagoak eta borrokalariagoak edota ezkontzienteagoak eta zoriontsuagoak garela esango nuke. Nola begiratu nahi den, hori kontua.

Zure protagonistak, sarritan, bizitzaren erdialdean daude, haurrak dituzten emakumeak dira, atzera begiratzen hasi direnak. Hautu kontzientea izan da? Oharkabean atera zaizu horrela?

Subkontzientean eraikitzen diren beldurrek segurtasun gabezia handia eragiten dute eta belaunaldi ezberdinetako emakumeengan zer-nolako eragina duten adierazi nahi izan dut. Segurtasun gabezia hori nola azaleratzen den, protagonistek nola bizi duten, zer-nolako portaerak eragiten dituzten beraiengan… Propioki landu nahi izan dudan gaietako bat izan da.

Liburuaren beste ezaugarri bat: ipuin laburrak eta luzeak idatzi dituzu, eta tartekaturik aurkeztu. Estilo edo gai desberdintasunik ba al da, luze eta laburren artean?

Ipuin luzeak eta laburrak tartekatzearen zergatiak bi dira: lehenbizikoa, ipuin luzeetan mamuen eragina sakonagoa da pertsonaiengan. Arestian aipatu dudan beldurraren eragina nabarmenagoa da eta, beraz, segurtasun gabeziaren presentzia lantzeko arnasa luzeagoa izan dut. Laburretan, mamu ezberdinak aurkeztea izan dut helburu.

Bigarren helburua, ipuin luzeen pisua arintzea izan da, izan ere, gai batzuk sakonak baitira eta hausnarketarako gonbita egiten baitute. Ipuin laburren bidez, liburua irakurterrazagoa dela iruditzen zait.

Ipuinek, oro har, badute halako dezepzio ukitu bat, bizitzaz espero genuena lortu ez bagenu bezala.

Ikusi edo aurre egin nahi ez genuen hura onartu beharra dela esango nuke areago; dezepzioa baino gehiago, derrota sentsazioa. Eta ziurtasun gabeziak sentiarazten digun ahuldadea; iparra galdu izanaren zalantza. Zalantza mugagabea.

Tragediarik egin gabe, hala ere…

Ez, noski. Bizitza den bezala agertzea besterik ez baita. Hori dela eta, liburuak dezepzio puntua izan dezakeen bezala, badu askatasunari egiten dion halako aldarria ere. Hau da, mamuei kateak jartzeko gonbita.

Errealismo horretatik aparte, beste kontakizun batzuetan badago halako metaliteratura puntu bat: idazteari buruz idaztea, fikzioaren eta errealitatearen arteko mugak lausotzea…

Errealitatearen eta fikzioaren artean mugitzea izan da nire beste nahietako bat. Bien artean zer-nolako hari fina dagoen adieraztea. Eta, batzuetan, alde batetik bestera nolako erraztasunez bidaiatzen dugun erakustea.

Lehenengo ipuina da liburuaren abiapuntua eta, bertan, fikziozkoa den pertsonaiak erreala denarekin hitz egiten du, eta alderantziz. Galdera da fikzioa gailentzen ote zaion errealitateari edo alderantziz. Komenientziaren arabera bi planoak nahasten diren edo nahasten ditugun. Non hasten den literatura eta non mozten errealitatea.

“Idatzita dagoena” ipuinean, ostera, bi planoak ez ezik, narratzailearen eta pertsonaiaren paperak elkartrukatu egiten dira. Joko polita dela uste dut: idatzita dagoena errealitatean oinarritua dela baitiduri, eta errealitatearen berri zuena pertsonaia dela jakinarazten baita.

Genero asko landu izan duzu: haur literatura, poesia… Prentsan ere idazten duzu. Non zabiltza erosoen? Eta zein duzu hurrengo asmoa?

Genero bakoitza asmo edo aldarte zehatz bati erantzuteko da eta hartaz baliatu naiz momentuan sentitzen eta adierazi nahi nuena moldatzeko. Baina alde nabarmena dago literatura idatzi edota prentsan idaztearen artean: fikzioaren munduan mugitzeak barrutik kanporako bidaia egitea suposatzen du eta prentsan idazteak, ostera, kanpoan jasotzen duguna kanpora islatzea berriro, nire begirada erantsirik.

Hurrengo asmoei dagokienez, aforismoak lantzen ari naiz berriro. Laburrean asko esatearen arteak asko erakartzen nau. Hitz gutxirekin sakon aritzeak. Ardo onak bezala, aho-sabaian zaporea luzarorako uzteak.

Bi aste falta dira azaroaren 9rako, eta egun horretan denok egongo gara Kataluniara begira, han zer ikusiko, handik zer ikasiko. Ni, berriz, orain dela hiru aste izan nintzen Bartzelonan, Xabier Montoiarekin batera, Tigre de Paper argitaletxe gazteak gonbidatuta, katalanez plazaratu baitute euskal ipuinen antologia bat, Pomes perdudes izenekoa, Daniel Escribanok hautatu eta itzulia, eta hainbat idazle biltzen dituena: Txomin Peillen, Jon Mirande, Joseba Sarrionandia, Patxi Zubizarreta, Eider Rodriguez, Karmele Jaio, Koldo Izagirre, Harkaitz Cano, Uxue Apaolaza, Xabier Montoia, Katixa Agirre eta Iban Zaldua (ni neu, hitzaurregilea izan naiz).

Liburu horren inguruan kazetariekiko zenbait elkarrizketa eta jendaurreko zenbait aurkezpen egin genituen, egonaldi labur bateko agenda betean. Solasaldi horietako batean, unibertsitatean euskara ikasten ari diren ikasleekin, hauetako batek, gure kulturaren berri eskasa zeukala aitortuz, galdera bat bota zuen, bere jakin-minaren adierazgarri: “Adibidez, nor da zuen Mercè Rodoreda?”.

Gure ezjakintasuna katalanei buruz haiena gureaz bezainbatekoa izango denez, argitu dezagun, labur bada ere, nor zen Mercè Rodoreda: 1900ean Bartzelonan jaiotako idazlea, gerra zibilaren amaieran erbestera alde egina, eta bere herrian bezala nazioartean fama eman zioten eleberrien egilea. Horietako bi euskaraz irakur litezke: Ispilu hautsia, Antton Olanok euskaratua, eta Diamantearen plaza, Maite Gonzalez Esnalek itzulita (Esnalek berak euskaratu zuen haren ipuin hautatuen sorta bat ere).

Rodoredaren antzekorik ez genuela aitortu behar izan genion: belaunaldi horretako nobelistarik, halako kalitate eta traszendentzia izan zuenik, emakumezkoen bizimoduaren eta kezken berri hain barrutik eman duenik. Aldiz, erantsi genuen gure eskasia hori nolabait konpentsatzeko, azken hamarkadan euskal letretan aldaketa esanguratsu bat egon bada, hori emakumezko idazleen etorrera indartsua izan da. Lehendik ere bazeuden on askoak –erantsi genuen–, baina gutxiengo nabarmenean beti. Azken urteetan, ordea, kuotaren bila joan gabe, ez trumilka baina mordoxka bat plazaratu dira eta nor direla erakutsi dute, inoren bedeinkazioaren zain egon beharrik gabe.

Baieztapen hori borondate oneko aldarria ez zela frogatzeko, adibide bat paratu nien: nik lan egiten dudan argitaletxean, aurten helduen literaturako bilduman, zortzi euskal autore kaleratuko ditugu; zortzi horietatik sei, emakumezkoak dira; eta sei horietatik lauk, gainera, lehenengo liburua izango dute; Bartzelonan ez nituen esan izenak, deituren zaparradapean inor ez itotzeko, baina hemen banan-banan aipatuko ditut, ez baitira edonolakoak estreinakoz plazaratu dituzten lanak: Ana Malagonen Lasai, ez da ezer gertatzen, Danele Sarriugarteren Erraiak, Ana Jakaren Ez zen diruagatik, eta Alaine Agirreren Odol mamituak. Katalanek ez ezik, euskaldunek ere deskubritzea merezi dutenak.

(Ortzadar gehigarrian, 2014-10-25ean argitaratua)

Ahoa betetzen zaigu sarri, espainolak ze fatxak diren eta frankismoaren itzala gainean dutela oraindik eta bla-bla-bla; eta gu, aldiz, ze jatorrak, eta oroimen historikoa zaintzen dugunak eta tar-tar-tar.

Eta esango banizue Beasain erdian kale bat dagoela izen frankista peto-petoa daukana? Beasainen, bai, 36ko fusilatuei omenaldi polit bat eta monumentu zatar bat egin dien herri honetan. “Zein kale?” galdetuko dit borondate oneko inuxenteren batek. Ba, Tertzio Oriamendi, herriko kale luzeenetakoa, ni neu bizi naizena, errekete karlisten talde ospetsu baten omenez hala bataiatua. “E, e! –esango dit herrikoxeme edo alaba jatorrak–. Hori ez da Tertzio Oriamendi! Oriamendi da orain”. Arrazoia! Horixe bera egin zuten Beasaingo agintari txit prestuek, lehenengo udal demokratikoak aukeratu eta sinbologia nahiz izen frankistak kendu beharra planteatu zenean: kale izendegitik Tertzio kendu eta Oriamendi utzi: euskal mendi-izen jator bat, ezta? Balizko Jose Antonio Primo de Rivera kaleari abizena kenduko bagenio bezala eta Joxantonio bakarrik utzi; ez al zuen izen bera Jose Antonio Agirre lehendakariak ere? (Baita Ardantzak eta telebistako Joxantonio Arizkorreta sukaldari-lehendakariak ere). Barka nazatela erabaki hura hartu zuten alkate eta zinegotziek, baina txepelkeria galanta izan zen, xuabe esatearren. Oroimen historikoaz ari bagara, oroitu beharko dugu ba Oriamendi izena duela karlisten ereserkiak, garai bateko ume guztiek buruz zekitenak: “Por Dios, por la patria y el rey, lucharon nuestros padres…”

Oriamendi kaleaz oroitu naiz, hain zuzen, oraintxe bertan ia kale osoa hankaz gora dagoelako, obretan. Obren gunean bizi den batek Beiruten bizi dela esan zidan aurrekoan. Baina ez nator obrak kritikatzera, alderantziz baizik; itxura arkitektonikoagatik kaleak 65 bat urte dituela esango nuke, etxea estreinatu eta bertan jaio zirenak jubilatzeko zorian egongo dira honezkero; ba, bizialdi luze honetan kaleak ez du ia hobekuntzarik izan; Kale Nagusia eta Nafarroa Etorbidearen zati handi bat oinezkoentzat egokitu dira, beste kale eta plaza askotan arbolak eta bestelako apaingarriak egin dira; Oriamendi gaixoak, ordea, Tertzioa zeneko itxurarekin jarraitu du (Seguridade Sozialeko anbulatorioa ere bertan zegoenean, oroitzen?); alde nabarmena, lehen baino askoz ere trafiko handiagoa sufritu behar dutela bertako bizilagunek.

Hortaz, ongi etorri obrei eta itxura berritzeari. Momentuan hautsa, zikina eta enbarazua besterik ez sortu arren, gerora kalea askoz atsegin eta bizigarriago geratuko dela pentsatu nahi nuke. Frankismoaren zulotik atera balitz bezala. Eta, bide batez, gaurko edo datorren urteko zinegotziek izen frankista aldatzea pentsatuko balute, nire aldeko botoa izango dute.

(2014ko urriaren 31n Goiberri aldizkarian kaleratua)

Esaten da zinema-festibalek (eta berdin beste edozein arte motatako jaialdiek) balio behar dutela arloan arloko berrikuntza tekniko edo estetikoak erakusteko eta joera ausartenak saritzeko, bide-urratzaileak direlakoan. Gero auskalo horrela gertatzen den: batetik, programatzaile eta epaimahaikoen artean nork bere gustua izaten duelako, eta, bestetik, inork ez duelako bola magikorik etorkizuna igartzeko. Adibidez, iaz Donostian “Gravity” abentura espaziala eman zutenean, zenbaitek zioten hortik zihoala geroa, eta gaur, berriz, 3D teknika modaz pasata omen dago.

Birgeria teknofilo horietatik ezin urrutiago, aurten film umil batek txunditu nau Donostiako Zinemaldian: Roberto Castón-en “Los tontos y los estúpidos”. Castón, sortzez galiziarra, Euskal Herriari lotutako zinemagilea da: Bilbon LGTB gaiarekin egiten den Zinegoak jaialdiaren zuzendari izandakoa urtetan, eta zenbait kortoren ondotik euskal film aipagarri bat egindakoa: “Ander”, baserri giroko gay istorio hunkigarria, Javier Madrazok Jaurlaritzan zegoela emandako diru-laguntzari esker egina, gero, zoritxarrez, zinema komertzialetan banaketarik lortu ez bazuen ere.

Oraingo film honek, berriz, ez dut uste halako babes instituzional berezirik eduki duenik, eta aldiz zabalkunde normala izango omen du, urriaren 3an estreinatzen baita. Zer kontatzen du pelikulak? Labur esanda: aktore-talde bat (Josean Bengoetxea, Aitor Beltran eta beste) lonja batean biltzen da, film bat prestatzeko: gidoia irakurri, zuzendariaren oharrak entzun, entsegu batzuk egin… Filmaketaren hasi-masiak eurak dira filmaren funtsa. Beraz, ez dago ia dekoraturik, ez kanpoko tomarik, ez film bat garestitzen duten (eta ia ezinbestekotzat ditugun) elementuetako bakar bat ere. Eskeleto soil horren bitartez, hala ere, istorio bat kontatzen zaigu, gaurko bikote eta familia-harreman konplikatuei buruzkoa.

Noski, hori dena ez du Castónek asmatu. Von Trier-en “Dogville” aipatu izan da, eta antzerki nahiz zinemako beste zenbait adibide. Baina, filmari darizkion freskotasun eta benetakotasunaz aparte, azpimarratzekoa da aurretik inork ez duela hemen halakorik egin, eta beharbada film normal bat egiteko zailtasun ekonomikoei emandako erantzun original bat dela, beharra bertute bihurtuz.

Gaur jakingo da Donostiako palmaresa. Castónen zintak ez du lehiaketa ofizialean parte hartzen eta ezin, beraz, saririk espero; datorren asteburutik aurrera aretoetan jendeak ikustea litzateke saririk handiena. Dena dela, ez dezala arrakasta gehiegi ere izan, bestela gure kultur arduradunak imajinatzen ditut, diru-eske datozkien proiektuei ezezkoa ematerakoan, irri zuri batekin horrelako argudioak botatzen: “Zertarako behar duzu hainbeste diru? Begira Castóni, lau txakur txikirekin nola egin duen bere filma, eta arrakasta galanta lortu...”

(Noticias taldeko Ortzadar gehigarrian, 2014ko irailaren 27an)

Astearte honetan bertan ikusi genuen hainbat poesiazalek, Donostiako Victoria Eugenia antzokiko Club aretoan, “Nola belztu behar zuria” ikuskizuna, Bide Ertzean musika-taldeak eta Oier Guillan eta Asier Sarasola aktoreek eskainia. Artzeren azken bi poema-sortetan oinarrituriko ikusgarria izan zen; biak ere joan den urteko Durangoko Azokan kaleratuak, eta itxuraz bezala tituluz ere liburu bakarra diruditenak arretaz erreparatu ezean: Heriotzaren ataria dugu bizitza, bata, eta Bizitzaren atea dukegu heriotza, bestea. Bertako testuetatik abiatuta, kanta zenbait sortu eta interpretatu zituzten Ubeda anaiek eta Aranzegik, ohi duten dotorezia finez; Guillanek eta Sarasolak, berriz, poemak errezitatu ez ezik, dramatizatu eta biziarazi egin zituzten, indartsu eta sendo. Guztira, hitzaren eta sormenaren balioa azpimarratu zuen espektakulu eder eta atsegina.

Edertasun atsegin horretan, baina, Artzeren poemak eman arren, haren mezua, ez ezkutatu, baina nolabait leundu egin dela esango nuke. Izan ere, usurbildarraren azkenaldiko testuak (azken hogeitaka urteetakoak) irakurri dituenak badaki ez direla batere goxoak gure gizartean ezker-eskuin nagusitu diren bizimoldeentzat. Labur eta motz esanda, Artzek bizitzaren ikuspegi kontserbadore bat dauka, lehengo bizimodu eta sinesteak goraipatzen dituena, erlijioaren iturritik izatearen esentzia betikoa bilatzen duena; “karka bat” esango lukete gazteek, baina hitzaren dohainaz hornitua.

Hala ere, bitxia da ikustea nola Artzeren testu ezagunenak, oraindik ere, oso bestelakoak diren. 60 eta 70eko hamarkadetako liburuetakoak eta, batez ere, Mikel Laboak abesti bihurtu zituenak: “Hegoak ebaki banizkio”, “Ai, nire juaneteak”, “Zu”… Batek galdetu liezaioke bere buruari nola ezkontzen diren orduko inkorfosmimoa eta gaurko jarrera atzerakoia edo. Lehengo bere joera batzuk espresuki ukatu baditu ere (“Ama hil zait” poemaren bertsio berrituarekin, esaterako), ez nuke esango traiziorik egon denik konbertsio horretan, bai garapen eta bilakaera. 1960ko hamarraldi hartan gizarte itxi baten hipokrisia salatzen zuen Artzek, baita materialismo merke baten amets kontsumistak ere, garaiko gazte ezkertiar eta kontestatarioek egiten zuten bezala. Gerora, benetakotasunaren kezka existentzial horrek, protesta sozialaren forma hartu ordez, bilaketa espiritual baten bidea hartu zuen; hippiek bezala, Ekialdeko filosofia eta erlijioak horretan lagungarri izan zituela esango nuke (Ortzia lorez, lurra izarrez 1987ko lanean nabarmen), baina gerora txikitako eliza katolikoaren altzora itzuli zen.

Desadostasuna agertzeko bada ere, irakurtzea merezi duen poeta, Joxan Artze.

(Noticias taldeko Ortzadar gehigarrian kaleratua, 2014ko irailaren 13an)

Auzoko eta lagun

Euskaraz sortutako kultura hartu ohi dudan arren neure eremu naturaltzat, gaur salbuespen bat egin eta gure artean gaztelaniaz idazten duten literaturgile bi aipatu nahi ditut. Kultura baskoaren eta euskaldunaren arteko kontraesan eta gatazketan sartu gabe, azken batean ondokoak ditugu, hurbilak eta, horrez gain, kasu honetan lagunak.

Jon Bilbao, asturiarra sortzez baina aspalditik bilbotartua, gaztelaniazko ipuingile onenetako bat da gaur egun, Como una historia de terror eta Bajo el influjo del cometa narrazio-bilduma ederren egilea. Nobelak ere sortu ditu, ipuinak baino entzute handiagoa duen generoa, baina ez nuke esango onarpen sozialaren bila jotzen duenik molde horretara, orain arteko eleberri guztiek baitute zerbait desberdina eta originala.

Horien arteko azkena, oraintxe kaleratu duena, Shakespeare y la ballena blanca. Dramaturgo ingeles famatua da bertako pertsonaia nagusia, Danimarkara egin beharreko balizko bidaia batean: balea zuri handi baten erasoa jasango dute itsasaldian, eta William izutu bezain liluratua antzezlan berri bat hasten da imajinatzen, balea beldurgarri baten eta hura ehizatzeko obsesioak bizi duen kapitain mutilatu eta zoratu baten arteko borroka kontatuko lukeena.

Moby Dick idatzi baino 250 urte lehenago, istorio hura Melville amerikarrak ez baizik eta antzerkilari ingeles batek imajinatu zuela planteatzea, jolas metaliterario sujerigarri bat da, batetik, baina liburu honek askoz gehiago eskaintzen digu: nobela historikoen konbentzio topikoetan sartu gabe, garaiaren marrazki osatu eta dokumentatu bat ematen digu, sormenaren inguruko gogoeta interesgarriak ere baditu, eta irakurketak ez du eskatzen aldez aurreko jakintzarik gai horietan, bere hizkera dotorea leun baitoa aurrerantz.

Txani Rodriguez laudiarra da aipatu nahi dudan beste idazlea. Kazetari gisa da batez ere ezaguna, besteak beste Radio Euskadin egiten dituen kolaborazioengatik, eta nabarmentzeko bezain eskertzekoak dira euskal literaturako egileei eskaintzen dien abegi beroa eta haien obrei egiten dizkien kritika neurtu eta arrazoituak.

Sortzaile gisa El corazón de los aviones ipuin-bildumaren eta Lo que será de nosotros eleberriaren ondoren, beste nobela batekin datorkigu orain: Agosto. Oraingoa argitaletxe handiago batean atera du, eta, gaztelaniazko sistema literarioan leku bat topatzeko apustuarekin batera, kutsu pertsonal handiko kontakizuna dela pentsa daiteke.

Ez dugu argumentua argituko, historia eta pertsonaia asko biltzen baititu bere baitan, denak ere ongi josiak eta eramanak. Azpimarragarriena, niri, familia protagonistaren geografia iruditu zait: Andaluzian sortu, lan bila Euskal Herrira etorri, eta neurri batean hemen integratu, bai, baina sorterriarekiko haria galdu gabe, haren oroiminez, eta uda oro hara itzuliz (hortik izenburua).

Immigrazio espainiarraren olatualdi ugari izan ditugu joan deneko mende eta erdian, sinbiosi ikusgarria lortu arte; eta, hala ere, gutxi idatzi da gaiari buruz: ez gizarte hartzailearen ez etorkinaren aldetik, ez euskaraz, ezta gaztelaniaz ere. Lehen belaunaldiak nahiko lan izango zuen bizimodua aurrera ateratzen, eta bigarrenetik aurrera, esango nuke integratuegiak sentitu direla arbasoen jatorriari begira jartzeko. Horregatik ere eskertzen diot Txani Rodriguezi nobela hau idatzi izana.

Azkenaldian zinema-pantailak eskaini digun ezustekorik gozoenetako bat izan da Searching for Sugar Man, Malik Bendjelloul-ek Sixto Rodriguezi buruz egindako dokumental harrigarria, gaur hain modan dauden fake horietakoa dirudiena eta hala ere egiazkoa: aljeriar jatorriko zuzendari suediar bat mexikar jatorriko Detroiteko musikari baten arrastoaren atzetik hasten da, Estatu Batuetan guztiz oharkabean pasatu zena baina Hego Afrikan leienda bizi bihurturik dagoena (horra jatorri-saltsa eta globalizazioaren adibide muturreko bat).

Filma ikusi nahi duenak aukera du oraindik ere,  Donostian, Bilbon eta Iruñean ematen segitzen baitute lerrook idazten ari naizenean; ez dakit askoz gehiago iraun ahalko duen, baina nolanahi dela benetako gertakaria da dokumental musikal batek negu osoan irautea areto komertzialetan.

Pelikula hori ikusten ari nintzela, Rodriguezek egindako musika ederra gozatzearekin batera, beste gauza bat etorri zitzaidan gogora: zenbaterainoko paralelismoa dagoen Xabier Montoiak idatzitako "Fucking Artists" ipuinaren eta delako filmaren artean. Bietan, musikazale anonimo bat miresten duen kantari baten peskizan hasten da: berari markatik fuerakoa iruditzen zaiona ia inon ez agertzeaz ez aipatzeaz harritzen da, eta gehiago jakiten saiatzen da; misterioa argitu nahian, Estatu Batuetara jotzen du, eta delako musikari desagertu horren diskoen arkeologia egiten du: produktore izandakoekin hitz egin, disketxeetako arduradunekin, han eta hemen galdetu, aztarna baten bila…

Hortik aurrera, Montoiaren ipuinak eta Bendjelloul-en filmak bide desberdinak hartzen dituzte. Montoiarenak, fikzioa izaki, amaiera triste baina sinesgarri bat kontatzen digu. Bendjelloulenak, egiazko historia den arren edo historia delakoxe, jarraipen sinestezina hartzen du filmaren erditik aurrera. Hain zuzen, horixe izaten da fikzioaren arazo edo ezaugarrietako bat: errealitatean gertaturiko hainbat pasadizo egiantzekotasunik gabekoak izaten direla, eta hortaz kontaezinak sinesgarria izan nahi duen istorio batean.

Montoiaren ipuin hori, izen bereko liburuan atera zen, Fucking Artists, 2010eko udazkenean. Filma egin baino bi urte lehenago kaleratu zuenez, inork ezingo dio gasteiztarrari leporatu hartan inspiratu edo hura plagiatu izana. Baina alderantziz izan balitz ere, ez dakit ba inor hasiko ote zen kontu eske, ez baitirudi filmaren eta ipuinaren antzaz inor ohartu denik. Filmaren oihartzuna zalantzarik gabekoa denez gero, beharbada ondorio kezkagarri bat atera beharko dugu: euskal liburuak klandestinitate sozialean bizi direla, gehienetan, eta Sixto Rodríguez musika baino ezazagunagoa dela Montoiaren literatura ederra, egilearen izena paperetan maiz atera arren, noiz liburu berri bat atera duelako, noiz disko bat plazaratu edo kantaldi bat eskaini duelako.

Zinemaren etorkizun zailaz maiz hitz egiten da. Literaturarena ez dakit hobea edo okerragoa izango den. Krisiak krisi, sortzaileak lanean ari dira,  eta Xabier Montoiaren Fucking Artists –bai eta haren gainerako liburuak ere– eskura ditu irakurleak Euskal Herriko liburu-dendetan (erosteko gogoa eta modua baldin badu) edo liburutegi publikoetan bestela. Deskubrimendu harrigarri bat egingo du beharbada.

(Noticias taldeko Ortzadar gehigarrian argitaratua, 2013-06-22)