Nire uste harroan

Har ditzagun bi lagun: Patxi eta Julian. Biak ere sasoiko gizon ezkondu eta aita familiakoak. Iluntze batean, baxoerdi batzuk hartu ostean etxera zetorrela, Patxiri lapur bat azaldu zitzaion aurrean, labana erakutsiz zeuzkan diru guztiak eta erlojua eta eraztuna emateko eskatuz. Patxik aurre egin ziolako, edo ezer ez zeukalako, edo lapur hura gizatxar hutsa zelako, ez dakigu ondo zergatik baina labana bihotz barruraino sartu zion eta kalearen erdian odolustuta hil zen Patxi gizajoa, farolen argi tristearen azpiko odol putzu batean igeri.

Julian ere, bere eguneroko lanak eta bilerak amaitu eta etxera bidean doa. Ez daki, ordea, Mila eta bat gauetako ipuin hartan bezala, Herio duela zain. Poesiak alde batera utzita, gazte bat dauka zelatan, eta, inguruan beste inor ez dabilela ziurtatu ostean, hurbildu eta tiro egin dio buruan. Julian gaixoak ere ez du ia astirik izan bere emazteaz eta seme-alabez oroitzeko, hiltzera doanik konturatzeko eta heriotzaren ondoren beste ezer ote dagoen pentsatzeko.

Horraino, bi historia triste, ustekabeko heriotza beti izaten den bezala. Orain imajina dezagun Julianen hiltzailea ez dela kontu-garbiketan zebilen mafiosoa, talde politiko armatu bateko kidea baizik. Terrorista bat.

Patxi eta Julianen alargunak lur jota geratuko dira, normala den bezala. Seme-alabak, beste horrenbeste. Baina, galeraren, saminaren eta suminaren berdintasun horretatik aurrera, guztiz bestelakoa izango da familia baten eta bestearen patua.

Patxiren emaztea, senarraren soldatarik gabe, estu eta larri ibiliko da hil amaierara iristeko. Saldu egin beharko du Benidormeko apartamentua, eta seme-alaba zaharrena, beharbada, unibertsitatea utzi eta lanean hasiko da, etxean laguntzeko. Bizimodu tristea izango dute hurrengo urteetan, baina aurrera egiten saiatuko dira, aitarekin aldian behin gogoratuz baina kontu triste hartaz gehiegi ez pentsatzen ahaleginduz; are gutxiago inoiz harrapatu ez zuten hiltzailearekin.

Julianen alarguna eta seme-alabak zorabio batean bezala ibiliko dira bolada batean, omenaldi, prentsa-agerpen eta bestelako saltsekin. Dena eskertuko dute, noski, baina batzuetan ez dute jakingo mina eztitu ala areagotu egiten zaien horrelakoen bitartez. Eskerrak, hala ere, instituzioak portatu diren, eta eman dizkieten kalteordainekin zertan kezkaturik ez daukaten. Euskal Herritik joatea ere pasatu zaie noizbait burutik, gorrotozko begiradak sumatzen dituztelako zenbait lekutan, edo beraiek sentitzen dutelako gorrotoa zenbait lekutatik pasatzean.

(jarraituko du)

Herri-kondairak Churchill-i egozten dio harako esaldi eder hura, alegia, demokrazia dela zure atean goizeko bostetan jotzen badute zuk jakitea esnezalea dela eta ez, esaterako, polizia. Gaur ez dut mezu politikorik botako, ordea, itzuliko gara berriz ere saltsa horietara.

Esnezalearen ipuin horretan bezala, herri bateko patxadaren beste termometro bat bururatu zitzaidan aurrekoan, nire herriko janari-denda baten aurrean ikusi nuenean eskale baten txanoa, txanpon batzuk barruan zituela, baina eskalerik gabe.

Lantoki finkoa izango du eskale horrek denda aurre hori, askotan ikusi baitut bertan, eta behin baino gehiagotan gertatu zait eskalea ez egotea baina bai bere txamarra eta diru-poltsa. Kafe bat hartzera altxatuko zen, edo komunera behartu, ez baita gozoa izango egun osoa kale gorrian ematea, neguan batez ere.

Eskale hau ez dakit den oso diruzalea (pixalarria arintzera doan bitartean bota diezazkioketen xentimoak galdu nahi ez dituena) ala oso fidakorra (xorroan utzitako diru-pixarrak inork lapurtuko dizkionik errezelorik ez daukana) ala eskaleen artean borroka egoten den batek hustutako lekua beste batek hartzeko.

Nolanahi dela, eta eskaletza gauza tristea dela onartuta ere, ederra iruditu zitzaidan irudia, eta pentsatu nuen Churchill-enaren antzeko beste axioma bat asma genezakeela: eskale bat arratsaldeko garagardoa eta ogitartekoa erostera joan eta eske-tokian bertan uzten dituenean bere trasteak eta bere eltzeitsua, horixe da herri bateko patxada (edo ongizatea, edo bakea, edo nahi duzuena).

(Aspaldi poemarik sartu ez dudala-eta, gaur metaliteratura pixka bat)

Sublimea bakarrik
da poesiagai
nahiz eta sublime hori
arrunkeria izan.

Begira, idatzi duzun poema hori
sublimearen mailan ote dagoen
ala hartatik
arrunkeria bakarrik hartu duen.

(Mezu antirromantiko bat San Balendin egunerako)

Telebista aurrean geunden, zabor horietako bat ikusten, eta aldamenean nuen emakumeak bota zuen:

"Ospetsu izatera iritsi nahi duten emakume horiek derrigorrezkoa dute gaur egun bi ohe klase zapaltzea: kirofanokoa batetik, halako ipurdia edo holako titiak jartzeko, eta zenbait gizonezkorena bestetik, programa honetan eta hartan atera ahal izateko. Ikuspegi moralista batetik, badirudi gaitzesgarriagoa dela aginte makila duten gizonezkoen hankartetik pasatu beharra, baina, pentsatzen jarriz gero, zer da gorputzarentzako eraso okerragoa: bisturi bati ala zakil bati sartzen uztea?"

Mikrofonoa eta kamera bat hartuta galdezka hasiko bagina nor dagoen torturaren alde, batek ere ez liguke baiezkorik emango, ezta torturatzaileek berek ere, seguru asko. Elkarrizketa diskretuagoa balitz, orduan ere jende gehien-gehiena kontra, baita torturak babesten dituzten alderdietako kide eta boto-emaileak ere.

ETAren biktimenganako sentiberatasuna asko hazi dela esan ohi da, ez ikusiarena egiten zuten askok eta askok ez dute onartzen gaur bortxa politikoa. Horretan, dudarik gabe, eragina izan du komunikabideen lan etengabeak, bortizkeriaren ondorio makurrak eta hura pairatu dutenen mina behin eta berriro erakutsiz.

Tortura, aldiz, nork ikusi du? Zuzenean, sufritzen eta sufriarazten duenak beste inork ez. Baina erreportaje, argazki, elkarrizketa eta abarretan ere, noiz, non, zenbat aldiz? Joxe Arregiren gorputz ubeldua orain 25 urte, Unai Romanoren aurpegi puztua berriki... Baina horiek salbuespenak dira: bata hil egin zitzaielako, pasatu egin zirelako; bestea, mediku forentseak argazkia egin ziolako. Tortura, baina, astero-astero gertatzen da. 6000 salaketa izan direla jakin dugu egunotan. Epaituak dozena erdi bat, zigorrak hilabete gutxikoak eta beti indultatuak.

Afrikan goseak hildakoen argazkien antzekoa da artikulu hau: ahazturik daukagun miseria bat gogorarazteko egina, une batez bederen begiak zabaldu eta bihotzean zimiko bat sentiarazteko.

Epaitu beharko bagenu euskaldunak ala espainolak nor den politago, zenbait bide izango genuke: herri bakoitzeko jende erakargarriena hautatu eta elkarrekin konparatu; edo zatarrenak bilatu eta beste horrenbeste egin; edo bataz bestekoak epaitu. Inola ere bururatuko ez litzaigukeena da, hartu herri bateko guapoena, hartu besteko itsusiena, eta bien artean erabaki auzia.

Ba, Miss-Mister lehiaketa batean inola ere egingo ez genukeen horixe egiten da egunero politika kontuetan. Urruti batetik aurreiritzirik gabeko ikerlari bat etorriko balitz gurera, Espainia-Euskal Herria auzia zertan den jakiteko, eta ohiko kazetari edo politikari espainiar bat hartuko balu berriemaile, erraz imajinatuko duzue nolako pelikula kontatuko liokeen: hemen herri tolerante, atsegin eta demokratiko bat, gutxiengoak eskuzabaltasunez tratatzen dituena, eta hor parean piztia faxista odolgosea, umeak eta zaharrak beldurpean erabili eta nahieran akabatzen dituena. Euskaldun batzuei galdetuta, berriz, antzeko eskema baina juxtu alderantziz jasoko luke.

Zer ari naiz proposatzen: ekidistantzia? Alde guztietan dagoela arrazoiaren parte bat? Ez, beste zer edo zertaz ari naiz. Bataren helburuak eta bestearen proiektuak konparatu behar ditugula; bataren zikinkeriak eta bestearen trapukeriak ere bai, nahi bada. Baina ez inola ere bataren asmo onak eta bestearen txarkeriak.

Atzoko arrastoari jarraituko diot gaur: Miguel Angel Blanco aipatu nuen artikulu amaieran. Harekin zer gertatu zen denok dakizue, ez daukat kontatu beharrik. Eta balorazioa ere garbi edukiko du irakurleetako bakoitzak.

Gogoeta bat egiteko baliatu nahi nuke kasu hori, Ryanenarekin batera, borroka armatuaren zilegitasunaren edo egokitasunaren auzi zaharrera itzultzeko. Bi parametro erabili ohi dira eztabaida horretan: bata, ea moralki onargarria ala onartezina den; bestea, ea politikoki onuragarria ala kaltegarria den bilatzen dituen helburuentzat.

Askorentzat onartezina eta kaltegarria da (edo ez datoz bat helburu horiekin); beraz, horientzat garbi dago hautua (A taldea deituko dut). Onargarri eta onuragarritzat jotzen dutenak ere badira, nahiz eta publikoan ezin halakorik esan, delitua izango bailitzateke (B taldea deituko diet); horientzat ere ez dago zalantzarik. Kezkaz ibili ohi dira beste bi taldeetan: politikoki baliagarri baina etikoki gaitzesgarri jotzen dutenak (C taldea), eta moralki onargarri baina helburu politikoei begira kalterako iruditzen zaienak (D taldea).

C eta D taldekoak normalean B taldekoak izanak dira, baina denborarekin "nekatu" egin dira nolabait (jarrera deserosoa izaten baita). Berez oso diferenteak dirudite C eta D ikuspegiek, baina praktikan nahiko nahasian joan ohi dira, eta politikoki nahiz bizimodu normalean ongi konpontzen dira. Are gehiago esango nuke: denbora pasa ahala, C eta D taldeko gehienak A taldera igaro ohi dira azkenean.

Zer ondorio atera dezakegu hemendik? Ba, arrazoibide etikoak eta pragmatikoak ez daudela horren urrun. Eskrupulu moralak dituenak ezikusia egin dezake momentu batean efikazia garbia sumatuz gero (1981ean antinuklear askok egin zutena Ryan hil zutenean); eta borrokaren zilegitasuna garbi ikusten zuenari ere zalantzak sortuko zaizkio helburuetan aurreratzen ez dela edo etsaia indartzen duela ikustean (Blancoren hilketan, esaterako).

Behin baino gehiagotan egin dut hemen, gai baten haritik tiraka jarraituko dudala agindu eta gero egin ez, gogo faltaz edo burua beste zerbaiten dudalako bertan behera utzi lehengo hizpide hura. Orain dela 25 urteko otsailari buruzkoan hitza bete beharko dut ordea, han ez bainuen ia ezer esaten, filmaren trailer hutsa egin banu bezala.

Jose Maria Ryan-en hilketaz hitz egin nezake, adibidez. Ingeniaria, Iberduero Lemoizen eraikitzen ari zen zentral nuklearreko burua. ETA militarrak bahitu egin zuen eta astebeteko epea eman enpresari zentrala eraisteko, bestela hil egingo zutela-eta. Iberduerok ez zuen pausorik eman eta ETAk hil egin zuen. Horraino hemerotekako datuak.

Hura mugarria izan zela esan daiteke. Batetik, ekintzaren krudelkeriagatik: Ryan langile bat zen; goi mailako teknikaria nahi bada, baina ez enpresaria, ez erabaki politiko eta estrategikoak hartzen zituena; bestalde, bistan zegoen Iberduerok ezin zuela atzera egin bahiketaren aurrean, milioi askotako inbertsioa baitzeukan jokoan. Beraz, esan liteke Euskal Herriaren zapalkuntzan zerikusi zuzenik ez zuen norbaiten kontra hotz-hotzean erabakitako heriotza-zigorra izan zela hura. Gehiago ere etorriko ziren gero, baina estilo horretako lehena ez bazen lehenengoetakoa izan zen hura.

Bestetik, baina, eraginkorra izan zen. Borroka luzea zeraman ETAk Iberdueroren kontra energia nuklearra zela-eta, han-hemen lehergailuak zartaraziz etengabe, eta hainbat hildako ekarri zizkion saialdi horrek. Komite Antinuklearrek ere era guztietako protesta eta manifestaldiak antolatu zituzten, eta horietako batean hil zuen Guardia Zibilak Gladys del Estal, Tuteran. Erabakigarria, baina, Ryanen exekuzio hori izan zen; Ryanen lekua hartu zuen ingeniaria ere hil egin zuen ETAk handik urtebetera-edo, eta orduan Iberduerok bertan behera utzi behar izan zuen zentralaren eraikuntza, lanaren ardura hartu nahiko zuen ingeniaririk topatu ezinda edo.

Horra, bada, marrazturik geratu zen koadroa: borroka armatua gogorra da, gupidagabea da, baina emaitzak lortu daitezke. Ondorio hori atera zuen jende askok 1981ean, eta horrek zerikusi zuzena izan zuen ezker abertzalean gertatu zenarekin: ETAren alde lerratu zen jende asko, modu akritikoan, HBren bide anti-instituzionalistak indarra hartu zuen gazteen artean, eta Euskadiko Ezkerrak utzi egin zituen, pixkanaka, ordura arte defendatu izan zituen ideia abertzaleak.

Gauzak aldatu egiten dira ordea. Zer gertatu zen Miguel Angel Blanco PPko zinegotziaren bahiketa eta hilketarekin? Hau ere hurrengo batean jarraitzeko utziko dut, ez dakit benetan jarraituko dudan baina.

Orain dela hiru bat hilabete, "Espainiarik ez ala Espainia honi ez?" izeneko artikulua idatzi nuen hemen , Kataluniako estatutu berriak sorturiko eztabaidaren harira.

Hari horretatik tiraka, orain dela urte batzuk idatzi eta oraindik argitaratu ez dudan ipuin luze batez oroitu naiz: "Elvis hil zen urtean" du titulua, eta hango pasarte txiki bat ekarri dizuet hona.

(Bide batez, eskaintza ere ipiniko diot: Fermin Etxegoien jaunari).

Elvis hil zen urte hartan, denok dakizue dagoeneko, ez genuen Elvisen musikarik entzun, baina ezta folk musikarik ere: seko aspergarriak iruditzen zitzaizkigun bizarluze haiek denak, eta guk berriz martxa nahi genuen, dezibelioen parrasta edo, garai hartan esaten genuen moduan, bibrazio onak. Eta hori, bistan denez, rock’n’rollak ematen zigun, Jimmy Hendrixen gitarra elektrikoak adibidez, eta ez inola ere beren gitarra akustikoekin meza alternatiboak ematen zituzten apaiz progre antzeko haiek.

Beranduago hasiko ginen folk musikari haietako batzuk estimatzen eta eliz jendeagandik bereizten. Inmari gustatzen zitzaizkion kantari euskaldunak izan ziren batetik: Laboa oroz gain, baina baita beste batzuk ere, hain puruak izan gabe beren xinpletasunean "eta gure lañotasunean" maiteko genituenak: Pantxoa eta Peio, Gontzal Mendibil eta Xeberri, Haizea... Ingelesez kantatzen zutenak era bai, noski: Simon and Garfunkel, Dylan... munstro haiek denak, eta baita izenik oroitzen ez dudan country kantagile modoxka bat ere. Eta gero espainolez kantatzen zutenak zeuden, urteetan gehien entzun nituenak.

Espainolez kanatzen zuten hauek kontzientzia-arazo bat sortzen ziguten hala ere. Huraxe zen gure hizkuntza: gutako batzuentzat hizkuntza bakarra, eta besteontzat hizkuntza nagusia, nahi ezta ere, eta nik behintzat ez nuke esango nahi ez genuenik. Huraxe zen beraz gure hizkuntza ohikoa eta gure erreferentzia-mundua, baina aldi berean kaka zaharra iruditzen zitzaigun Espainiatik eta espainolez zetorren guztia. Ez zen horrenbeste jarrera politiko bat, hortik gero jokabide politikoak sortzea posible izan arren; jarrera estetikoa zen guretzat, ezer baino lehen: kutrea zen Espainia, hitz batean esanda, gazta zaharrak baino har gehiago zituena, eta kutretasun horrek blaitzen zuen handik zetorren guztia, zeinahi arlotan. Har dezagun musika, honetaz ari garenez gero. Zer zen telebistan entzuten genuena? Lehenik eta behin, la Flores eta haren tankerako segizio guztia, munduan den gauzarik okaztagarriena iruditzen zitzaiguna; gero kantari ezti-jario guztiak zeuden, Camilo Sesto eta halako tipo jasanezinak, azukre-zopa bat baino gozoagoak denak ere; eta azkenik, gazteok ere gogoan hartzen gintuztela adierazteko-edo, talde pop melenga bezain koipetsuak, Los Sirex eta Los ez-dakit-zer, beren yuhu-yuhu, beren melenatxo eta beren irribarre ergel haiekin. Nola ez gorrotatu Espainia?

Hala ere, bi modutara behintzat uler zitekeen gorroto hau, eta, orduko hartan bi modu horiek guretzat ia gauza bera izan arren, funtsezko aldeak ekarriko zituen, geroan, batak edo besteak. Alegia, Espainia zen berez halakoa, ozpinetan edukitako oliba beltza bezalakoa, ala Espainia ofiziala zen bere alderdirik makurrena eta itsusiena erakusten ziguna? Lehenengo aukera eginez gero, erremediorik gabeko izurria zen Espainia zatar eta krakatsu hori; bigarren kasuan, ostera, frankismoari, zentralismoari, agintzen zutenen babotasun mugagabeari zor zitzaion erdipurdikeria ziztrin hura dena, eta, horrenbestez, gauzak aldatuz gero posible izango zen, halaber, garai hartan nazka besterik ematen ez zigun ama-aberri sorgin-ipurdi ezinago itsusi hori egunen batean antzaldatzea eta aurpegi ederrago, atseginago bat erakustea.

Esango nuke esan, gure gaztetako zalantza horixe izan dela herri honen zalantza handienetakoa ere. Hots, Espainiarekin "edo Espainia honekin bederen" eroso sentitzen ez den gure herriak ez daki beste Espainia bat "ederrago eta atseginagoa, diferentziak errespetuz hartuko lituzkeena" posible den, harekin amets egin behar duen eta horren alde saiatu, ala lokamuts hutsa ote den txakur-amets hori, eta beraz etsi beharra ote dagoen, sorginak beti iraungo duela sorgin, eta alferrik dela harri-kozkorrari ogi-mami bihurtzeko oihuka jardutea. Ez da hori noski zalantza bakarra: amaorde hori ama bikalatzea ezinezkoa dela garbi edukita ere, haren aginte-makila gainetik nola kendu ere ez dakigu, edo matxinatzeak atzetik dakarren zigorra jasatea merezi ote duen, edo hemen bertan amaorde horri gorrotoa diotenak eta maite dutenak herri bera ote garen, herri bat osatzerik ba ote daukagun eta horretarako zer egin beharko genukeen.

Gauza jakina da bere burua ispiluan egunero ikusten duena ez dela ohartzen denboraren igarotzeaz; uneoro inguruan ditugunak ere berdin ikusten ditugu beti, aldatuz doazenik konturatu gabe. Aspaldi ikusi gabeko lagunen bat topatzean bai, orduan jabetzen gara zenbat zahartu den hura, eta, haren begietan, zenbat zahartu garen gu.

Fernandoren egia horiek etorri zitzaizkidan gogora aurrekoan antzerkira joan nintzenean. "Las memorias de Sarah Bernhardt" zen antzezlana, John Murrellek idatzia; espainolezko bertsioan Jose Pascual zen zuzendaria, eta jokalariak, berriz, Charo Lopez eta Emilio Gutierrez Caba. Bi klasiko.

Sarah Bernhardt artista mitikoaren azken aldia erakusten digu obrak: garai batean eder eta miretsia izan den aktorea oroitzapenez nola elikatzen den zahar eta baldar dagoenean, zerbitzari leial baten ondoan. Birritan ikusitako gai eta suietak, lehenminaren saltsa egiteko osagai tipikoak.

Niri ere oroitzapen zahar bat piztu zitzaidan, ez artista ospetsu baina bai gaztetxo nintzenekoa: 1977an, Espainian aspaldiko partez hauteskundeak egin ziren urtean, "Vota a Gundisalvo" izeneko filma estreinatu zen, Pedro Lazagaren kaxkarkeria oportunista bat, Antonio Ferrandis "Chanquete" protagonista zela.

Zer dela-eta oroitu film hori? Bada, huraxe izan zelako nik zineman ikusitako lehenengo film erotikoa. Ez dakit erotikoa zen estu-estu hartuta: destapearen garaia zen hura Espainian, non aktoresek egunero esaten zuten bakarrik biluztuko zirela gidoiak hala exijitzen bazuen; eta gidoiak beti exijitzen zuen. Film honetan ere, txorixoaren heste barruan txerrikia bezala sartuta zegoen Charo Lopezen "estritis" bat (hala deituko diot Laja eta Landakandaren abestiaren ohoretan), trakets eta halamoduzkoa izan arren gaztetxo honen burmuinean iltzatuta geratu zena, sabelpe beltz iletsu hura izan baitzen nire begi harrituek miretsi ahal izan zuten lehenengo emakumezko pubisa.

Aspaldiko beste "maitale" bat ere aipatu behar nuen, baina sobera luzatu naiz dagoeneko. Ea hurrengoan...