Nire uste harroan

Rafa Ugaldek (Zornotza, 1961) Gure gerretako heroiak ipuin-bilduma kaleratu berri du, han-hemenkako gatazka armatuetan oinarrituriko kontakizunak, sufritzen dagoenarekiko samurtasunez idatziak.

**Egile “berria” zarela esan daiteke, orain dela gutxi hasi baitzara argitaratzen. Ez ordea idazle gaztea...**

Bai, egia da. Lehenengo liburua 2003an argitaratu nuen, berrogeita bi urterekin, eta hau bigarren liburua baino ez da. Baina idazteko jesarri egin behar da eta lehenengo norberak jesarri behar du bere burua, eta niri kostatu egin zait neure burua jesartzea. Txantxa iruditu arren ez naiz txantxetan ari, idazteko heldutasuna behar dela uste dut, gogoetarako heldutasuna, eta nik aitortu behar dut heldutasun hori berrogei urte ingururekin etorri zaidala.

**Gure gerretako heroiak kaleratu duzu. Ipuin-bilduma bat, batasun tematiko handikoa. Ideia orokorra izan zen lehenago, ala testu batzuen atzetik etorri zen hori?**

Ez dakit zer izan zen lehenengo, testuak, ideia orokorra edo biak batera beharbada. Azken urteotan horrelako kontuekin —gerra kontuak, gizakion ankerkeria eta zoramena— orain arte baino sentiberago ikusi dut neure burua. Sasoi berezia izan da eta komunikabideetan ikusten izan ditudan albiste askok eragin handia izan dute nigan; ez dakit, zirrara berezia eragin didate, seguruenik, esan dudan bezala, neu egon naizelako bizitzako sasoi berezi batean, eta betidanik jakin izan dudan arren gizakiok mundu honetako izaki ankerrena garela, bolada batean gordinago igarri dut hori. Orduan, ba, halako zirrara bereziren bat sorrarazten zidan berriren bat entzutean idazteari ekiten nion eta sentipen horiekin narrazio multzo bat osatu nuen.

Zure heroiak ez dira heroi tipikoak...

Nik ez nuke esango tipikoak ez direnik, beharbada ez dira topikoak; hau da, beti saldu izan dizkiguten heroiak: izen handiko militarrak, filmetako eta komikietako heroiak... Baina tipiko-tipikoak dira, gerra guztietan dauden biktima arruntak direlako ―gorputz adarren bat galdu duena, seme-alaba edo senideren bat galdu duena, espetxeratu egin dutena edo bere herrialdea askatzeko borroka egiten duena―, eta nire ustez gerra edo gerraren ondorioak pairatzen dituena da heroia, gerran hiltzen dena zein sufrimenduaren ostetik onik ateratzen dena, erraietan mina sentitu duena.

Urrunekoak ere hurrago

Zein izan dira zure erreferentziak liburua idaztean?

Ez dira izan literaturatik jasotako erreferentziak, edo zinemako istorioak. Narrazio guztiek oinarri erreala daukate, nik komunikabideren batean entzun edo ikusitako kasuetan oinarritzen dira, benetako kasuetan. Nork ez du gogoratzen Irakeko gerran besoak eta bernak galdu zituen umearen irudia, auskalo zer arrazoirengatik behin eta berriro begien aurrean jarri zigutena; ba, nik horrelako irudien gainean narrazio bat eraiki dut.

Esperientzia jakin batean zentratu ordez, hango eta hemengo kontuak azaldu dituzu. Gaiaren unibertsaltasuna azpimarratzeko, ala zergatik?

Gai unibertsala da, duda barik; baina ez dut nahita egin hainbat lekutako aukera. Gainera, kontuan eduki behar dugu, gai bat unibertsala izan arren gaur egungo unibertsoa ez dela hain handia, dena hurbil dago. Adibidez, Balkanetako gerra hasi baino urte batzuk lehenago ni oporretan ibili nintzen lehengo Jugoslavian, eta Kroazia ezagutu nuen, eta harremana izan nuen hango jendearekin; horrek txikiago bihurtzen du gure unibertsoa, edo ez da urruneko unibertsoa behinik behin. Gaur egun gatazka dagoen leku askotan egonda gaude, ezagutu egiten ditugu lekuak eta hurrago sentitzen ditugu. Azken hamarkadetan gertatzen den fenomenoa da hori, gure gurasoek ez zuten bidaia luzerik egiterik, ezta urruneko lekurik ezagutzerik ere; ondorioz, urrun zeuden gatazkak, bidegabekeria eta sufrimendua ez ziren horrenbeste sentitzen. Gure belaunaldiak, ordea, urrunera bidaiatzeko aukera dauka eta gainera komunikabideen bitartez oso informazio zehatza jaso dezakegu, testu eta irudien bidez; horrek urruntasunaren sentsazioa txikitu egiten du eta kanpoko istiluek gugan ere eragina dute.

Zure ipuinen ezaugarri bat izan liteke toki-garaiei edo pertsonaiei buruzko berri zehatzegirik ez ematea; hori zer da: irakurleari lana eginaraztea, haren konplizitatea bilatzeko bidea...?

Egia esan, saiatzen naiz irakurleari gogoetarako ariketa bat proposatzen. Uste dut irakurtzea atseginerako izan behar dela, baina bestalde, ez dut uste irakurtzea letren kodea asmatzea bakarrik denik, hori baino gehiago egin behar du irakurleak, jolas imajinario batean murgildu behar du. Egia ere bada narrazioetan agertzen direnak edonon gerta daitezkeela, edo seguruenik hainbat lekutan gertatu izan direla; baina hala ere, testuan zehar aztarna batzuk uzten saiatu naiz irakurleak igarri ahal izateko non gertatu zen kontatzen dudana.

Ironia egoera gogorretarako

Kontatzen dituzun gauzak gogorrak izan arren, umore-ukitu bat erabiltzen duzu askotan, samurtasuna beste batzuetan. Jakinaren gainean egindako hautua izan da ala...?

Liburua gehienbat samurtasunez idatzi dut; hori da modu naturalean atera zaidana, ipuinetako pertsonaiak imajinatzean eta bizitzan zer tokatu zaien imajinatzean, samurtasuna sentitu dudalako. Badaude, hala ere, pare bat ipuin ironiaz idatzitakoak, zeren hain egoera gogorrak eta negargarriak iruditzen zaizkit, ezin bainuen samurtasunik ere adierazi; horietan umeen sufrimendua eta gorpuen mutilazioa azaltzen dira.

Hainbeste basakeriaren artean, irakurlearen kontzientzia astindu ala anestesiatu egingo da?

Irakurtzeak astindu egiten gaitu beti. Telebista piztean anestesiatzen da jendearen kontzientzia eta ez irakurtzean, telebistak berak ematen dizkiolako testua eta irudia; irakurtzean bakarrik gaude, norberak eratu behar ditu irudiak eta hein batean norberak eman behar dio zentzua testuari, beraz, gogoetan ari gara nahitaez.

Eta honen atzetik, besterik idazteko asmorik?

Aspaldian etengabe idazten dut, apurka-apurka baina etengabe, gauza laburtxoak baino ez badira ere. Orain ere baditut beste narrazio batzuk esku artean eta nobela batekin ere saiatzen ari naiz. Besterik da amaitutakoan zer egin material horiekin, neuk irakurri ostean gustura gelditzen banaiz, ba, argitaratzen saiatu; gustura gelditzen ez banaiz, neuretzat gorde.

Lagun batek gomendatu zidan: "Delirio", Laura Restreporena. Ez nengoen oso bero, baina lagunaz fidatzen nintzen eta erosi egin nuen. "Hau ere izango duk beste halako zera bat", gogoratzen naiz pentsatu nuela neure artean.

Izan ere, azken hogei urteotan izugarri zabaldu da, izurria izateraino, literatura-mota jakin bat, emakume latinoamerikarrek egina, goxoa (gozoa?), leuna, atsegina, samurra eta arrakasta handikoa. Isabel Allende litzateke ezagunena, baina tropa zabala du atzetik (Belli, Esquivel, Mastretta eta abar).

Baina ez. Kolonbiarra da Restrepo, adinez aurreko horien taldetxokoa, baina zerikusirik ez idazkeran. Literatura light guztien kontra, testu trinkoa, giro lodia eta argumentu aldrebesa ditu "Delirio" honek, lehen orriak pasatu orduko konturatu nintzen moduan. Emakume bat egoera katatonikoan aurkitzen du senarrak hotel batean, eta ez dakigu nola iritsi den egoera horretara.

"Ostras, aspertu ederra hartu behar diat" esan nuen orduan, ñañokeriatik ihesi idazle sibarita zilbormiazkatzaile baten atzaparretan erori nintzelakoan. Izan ere, nahiko aserik nago irakurlearen inplikazioa eskatzen duten liburu horiekin. Idazleak egin dezala lana, gurea liburua erosi eta entretenitzea da-eta.

Berriz ere oker. Esijentea da, bai, baina eman ere egiten dio irakurleari. Lau diskurtso paraleloren bitartez, Kolonbiako familia patrizio baten gainbehera ikusiko dugu, aristokrazia zaharra Escobar narkoburuaren jostailu nola bihurtzen den, etxeko isilpean gordetako trapu zaharrak nola usteltzen diren eta azkenean lehertzen...

Holaxe ba. Ez da liburu erraz, edonori aholkatzeko horietakoa. Baina merezi duen autore bat deskubritu dut, arrastoa segitzea merezi duena.

...du-dubi-dubi-dubi-dubi dubi-dubi-dubi-da!

Noizean behin ikusi izan dut aberats okitu horietako baten heriotzaren berri, lau-bost enpresatako administrazio-kontseiluetako eskelak izan ohi dituena. Bada, horien paretsu sentitu ohi naiz ni urtero maiatz amaiera alde honetan.

Izan ere, kukuaren kantua bezala, urte-sasoi honetakoa izaten da enpresa pribatuetako akzionisten batzarra, legeak urtean behin egitera behartzen duena, eta niri hiru bat bilkuratarako hitzordua ailegatu ohi zait, formalismo eta formalidade guztiarekin eginda.

Noski, teilatu gaineko biolinjoleari bezala, ahazten zitzaidan enpresa horietan dirua jarri bai, jarri genuela, baina ez bueltan dibidenduak eta erosteko eskaintza publikoak eta ez dakit zenbat ehuneko irabaziak lortzeko. Gure herri eskastu eta zapaldu honi aurrera egiten laguntzeko aletxoa jarri nuen, beste askok bezala, eta pozik ikusten dugu proiektu horiek aurrera doazela. Zailtasunekin, baina aurrera.

Ez da aberastasun makala.

Artzeren poema ikusi genuen atzo: nola pertsona iritziz aldatzen den, eta garai bateko hitza ukatzera iristen den. Oso bestelako kasua da Xabier Leterena.

Letek baditu bere liburuetan zehar bata bestearen erreferentzia egiten duten testuak. Adibidez, aberriarekiko bere maitasun/gorroto harreman beti gatazkatsuan, "nola ez maitatu" esan zuen noizbait, eta "ezin maitatu" handik zenbait urtetara.

Beste bat da, ordea, gaur aipatu nahi dudan poema. Oiartzuarraren kanturik ezagunena beharbada: "Izarren hautsa", bai bere bai Laboaren ahotsean entzun duguna, eta hiru doinutan. Lehen doinua Xabierrena berarena izan zen, azkar eta arina; bigarrena Laboak asmatua, pausatuagoa eta barnerakoiagoa; hirugarrena Letek egin zuen berriz, "Hurbil iragana" bilketa-diskorako, kantu horren behin betiko bertsioa izateko asmotan, beste biak baino askoz gutxiago entzun den arren.

Doinua ez ezik, hitzak ere aldatu zizkion Letek kantu horri. Aldaketa txikiak, mamiari ez zegozkionak eta espresio beteagoa edo zehatzagoa bilatzen zutenak gehienak, bat izan ezik. Bat hori komentatzera gatoz.

Hala dio poemak bere azken aurreko ahapaldian, bertsio zaharrean: "Gu sortu ginen enbor beretik sortuko dira besteak / Burruka hortan iraungo duten zuhaitz ardaska gazteak". Nork ez du pasarte hori ezagutzen? Azken hogeita hamar urteetan, horixe izango da ezker abertzaleko jendearen eskeletan gehien errepikatu den esaldia. Eta pentsatzekoa da, noski, Xabier Leteri ez ziola grazia handirik egingo bere testuaren arrakastak.

Zure esaldi bat, zuk ez bezala pentsatzen dutenek erabiltzen badute behin eta berriro, zer egin? Esaldia erabiltzeko eskubidea ukatzeak ez du oso zentzuzkoa ez bidezkoa ematen, publikatu ostean "herriarena" bihurtzen denez gero. Jatorrizko esanahia beste bat zela aldarrikatu behar luke? Interpretazioa libre izaten da berez, eta mezua sarrien errepikatzen duenak finkatzen du azkenean esanahi "kanonikoa".

Leteren irtenbidea: letra aldatzea. Bigarren bertsio horretan, hala dio delako pasarteak: "Gu sortu ginen enbor beretik sortuko dira besteak / Heriotzaren ukazioa diren ardaska gazteak".

Bertsioen arteko borrokan heriotza zeinek gainditu eta ukatuko duen, zuhaitz adaxka gazteek esan beharko dute. Datorren mendekoek alegia.

Mikel Laboaren ahots berezian ezagutu genuen, aspaldi batean, abesti urragarri hura:

Nere ama hil zait
lanak itota
lanaren amoreagatik
hil zait
zertarako dan bizitza
jakitera iritsi gabe.

Izeba ere hil da
era berdinean
hil da izeba.

Hitzak, gure gazte garaian gauza horiei kasu gutxi egiten genien baina, Joxe Anton Artzerenak. Entzule asko eta asko identifikatzeko moduko testua osatu zuen Artzek, ez baitira gutxi izan gure herrian beti eman eta eman jardun duten amak (Axenariorena ez bezalako amak, oroitzen bazarete).

Artzek, ikusten den bezala, euskal tradizio zaharraren alderdi makur hori salatzen du, eta emakumeak kateak apurtzera gonbidatzen. Horixe zen Usurbilgo poetaren sasoi bateko pentsaera, 60ko hamarkadako haustura giro orokorraren barruan.

Urteak pasatu ziren, eta Artze ere aldatu zen. Billy Brandt-ek komunismoaz esan zuen bezala, gure poetak bestelako begiekin begiratzen zion tradizioari, familiari, emakumearen rolari. Ez da urte horietan munduan aldatu den bakarra idazle bakarra, noski. Baina Artzek muturrerago eraman du bere konbertsio espirituala, eta lehengo hitzak zuzendu egin nahi izan ditu. Horra, bere testu berria:

Ama hil zaigu
lanak itota
lanaren amoreakatik
hil zaigu.
Zertarako den bizitza
jakitera iritsi gabe.

Honela nioen orain hogeita bost urte
ausarkeria handiz.
Barkatu, gaur besterik diot.

Ez ote zekien
gure amak
zertan ari zen?
Ez ote,
"beti bizi behar balu bezala
bazuen lan egiten,
eta egun berean hil behar balu bezala
bazen bizitzen?"

Ez ote zekiten
gure gurasoek
zergatik ari ziren?
Ez ote,
beti bizitzeko bazuten egiten otoitz,
eta aldi batez bizitzeko, lan egiten?
eta gaurkoek ez bezala,
ongi zekitenez zergatik hil behar zuten,
gaurkoentzat ez bezala
haientzat biziak zentzurik bazuen?

Luzeagoa da testua, baina ildo beretik jarraitzen du. Nekez ezkontzen da bateko mezua bestekoarekin, baina norberaren eskubidea da, noski, iritziz aldatzea. Guk ere halako barka eskeak egingo ote ditugu inoiz gaur esaten ditugunen gainean?

Espainia hausteko arriskurik edo aukerarik ez dut uste dagoenik, epe labur nahiz erdikoan, baina bere barne kohesioari dagozkio une honetan politikan bizi-bizi dauden auziak. Bata, Kataluniako estatutu berriarena, eta bestea Euskal Herriko bake eta/edo normalizazio prozesuarena. Horiek aski ongi ezagutuko dituzue, eta nekez asmatuko dut irakurlea aspertuko ez duen iruzkinik.

Bada beste saltsa interesgarri bat momentu honetan: Espainiako eskuinaren barruko borroka, alegia. Interesgarria, ez bakarrik ikusgarria delako, baita gure geroan zerikusi estua izan dezakeelako ere.

Aurrekoan, Círculo de Empresarios-eko lehendakari Alejandro Echevarriaren hitz hauek aipatu ziren Eibartarren posta-zerrendan: "Euskal Enpresarioen Zirkuluak bere babes zintzoa ematen die elkar-ulertze zibilizatua bilatzen duten ekimen legal eta demokratiko guztiei, eta, horrez gain, alderdi demokratikoen arteko ahalik eta konsensu handiena nahi du bakezko marko bat lortzeari begira, hiritarren askatasun eta eskubideekiko errespetu osoan".

Círculo de Empresarios-eko lehendakari ez ezik Vocento taldeko arduradun nagusietakoa da Echevarria. Vocentok bere babesa eskaini dio Zapaterori ETArekiko negoziazio horietan, eta hori ez da bakarrik Diario Vasco edo Correon islatzen: ABC eta Telecinco-n ere bai.

Hori dela-eta, COPEtik Jimenez Losantosek egundoko kanpaina egin du ABCren kontra (harpidedunei baja emateko eskatuz eta horretarako telefonoa errepikatuz). El Mundo eta La Razon atzetik txaloka, noski, baina pentsatzekoa da Vocentokoak ere ez direla geldirik egongo, beren armak izango dituztela.

Apezpikuen konferentzian jokatuko da gudaldietako bat; baina, luzera begira, PPren etorkizuna dago jokoan: eskuin liberal moderno samar bat ala elizkoi-atzerakoi hutsa izango ote den. Are gehiago: alderdi bakarra aterako den ere ikuskizun dago.

Atzo umorearen alderditik egin nuen Jugoslavia eta Espainiaren arteko konparazioa, bataren zatiketa egiazkoa eta bestearen alegiazkoa parekatuz. Gaur gai berarekin segitu nahiko nuke baina serioxeago, ondorioren bat ateratzeko edo.

Estatu baten eta bere eskualdeen artean indar zentripeto eta zentrifugoak izaten dira beti. Bistakoenetik hasita, lotura etnikoa litzateke batasunaren gako nagusia: Segoviako baserritar bati ez zaio burutik pasatuko espainola den edo ez den galdetzea; aldiz, Markina edo Ampurdákoak, hainbat gorabeheraren baitan, zalantza hori izan dezake, eta kultura apur bat edukiz gero argi ikusiko du nazioz ez dela espainola, nahiz administrazioz hala dela jakin eta beharbada hala izaten jarraitu nahi izan ("nazio" hitzaren adiera zaharrena hartzen dut, Frantziar Iraultzaz geroztik terminologia bera borroka-leku bihurtu da baina).

Etniak eta kulturak, ordea, ez dira puruak, ez aldakaitzak. Ni kulturalki euskalduna naiz, baina espainola ere bai, beren espainoltasun administratiboa sekula zalantzan jarriko ez zuten nire aitona-amonak baino askoz gehiago. Gaur egun, esan daiteke faktore objektiboek baino munta handiagoa duela kontzientziak, euskal nazioaren parte sentitu nahi izatea edo ez.

Norbere atxikimendu subjektibo horretarako, berriz, ideologia iruditu ohi zaigu giltzarria, abertzaleak edo estatalistak sentitzen garen alegia, baina beste kontu bat dago hor, sarritan ahazten zaiguna: komenientzia. Alegia, esloveniarrek argi eduki dute beti ez direla serbiarrak (beste hizkuntza bat dute, ia %100ek hitz egiten zutena), baina horrez gain, une zehatz batean nabarmen egin zitzaien independentzia lor zezaketela, eta komeni zitzaiela gainera. Montenegrotarren artean, orain dela 15 urte inori ez zitzaion bururatuko estatu bihurtzearen aukera; gaur, berriz, eskura dute, eta badirudi gehienek hautu hori egingo dutela, Serbiaren eskutik ibiltzeak onura baino buruhauste gehiago dakarkielakoan.

Gurean, niri beti iruditu zait independentziaren inguruko erreferendum bat egingo balitz, argi eta garbi ezetzak irabaziko lukeela. Heren bat izan liteke, asko jota, zinez abertzale sentitzen dena; beste heren bat gutxienez, dudarik gabeko espainol (Iparraldean, askoz ere gehiago Frantziaren alde); eta azken herena, berriz, dudatan egon daitekeena: Espainia kolapso ekonomikoan eroriko balitz, Jugoslavia ohia bezala, hortik urruntzea hautatuko lukeena, baina gure estatu maitea ondo samar baldin badabil...

Gauzak horrela, independentziak irabazteko aukera bakarra desastre orokorra zabaltzea litzateke. Hala ere, desastre horrek auzoei bezalaxe eragingo liguke guri ere. Eta, kontzientziaz jokatuta, nork opa dio halakorik bere herriari?

(Dena dela, ez dezagun ahaztu, gaur egun inork ez du independentziarik eskatzen, erabakitzeko eskubidea baino. Lortuko ote da?)

Igande honetan erreferenduma Montenegron, Serbiatik bereizi eta estatu beregain eta independiente bihurtzen ote den erabakitzeko, Europar Batasunaren bedeinkazioarekin. Eusko Jaurlaritzak ordezkaritza bidaliko duela-eta, azkar asko atera zen atzo Patxi Lopez, eta urduri samar sumatu nuen, hango zerak Euskadi eta Espainiarekin batere zerikusirik ez zeukala aldarrika.

Zerikusiren bat izango du. Besterik ez bada, bitxia dela, nazioarteko izena gaztelaniazkoa izatea Balkanetako bazter batek, Europa Mendebaldeko hizkuntza guztietan halaxe esaten baitzaio: Montenegro. Bertako hizkera eslaviarretan berriz (lehen serbokroaziera besterik ez zen; orain serbiera eta kroaziera bi balira bezala aurkezten dizkigute sarri, eta montenegroera ikusi nuen aipatuta aurreko batean); eslavieraz, berriz, Txernogora edo antzeko zerbait, non "txerno" beltza den (oroitu "Oci ciorne", Nikita Mikhalkov-en film ederra), eta "gora" berriz mendia (euskararen behialako hedadura zabalaren froga argia, ezta? Ez dakit zeren zain dauden gure etimologista bipilak munduaren konkista linguistikoari ekiteko).

Bromak broma, autodeterminazio-erreferendumarekin ari ginen. Bitxia da, nola Jugoslavia zena zatitzen hasi zenean, Montenegron, nik dakidala, inork ez zuen zalantzan jartzen estatuaren batasuna. Historiaz, hizkuntzaz, erlijioz (etniaz azken batean, hitz hau madarikatuta geratu dela ematen du baina) serbiarren anai-arreba zirelako edo. Eta orain, berriz, haiek ere aldegiteko prest. Nik uste serbiarrak eurak ere gustura independizatuko liratekeela Serbiatik, hori egiterik balute.

Jugoslavia eta Espainia parekatzeko ariketa fribolo bat egin dezagun. Eslovenia eta Kroazia banatu ziren lehenik Belgradoren uztarritik: bata etnikoki urrunduena eta bestea etsaitasun handiena zeukana; paralelismo bat eginez, Euskal Herria eta Katalunia Madrildik askatuko balira bezala (parekatze horretan guri kroatak ala esloveniarrak izatea tokatzen zaigun, zalantza egingo nuke). Gero Mazedonia etorri zen, pobrea eta baztertua, Galiziaren pare edo.

Gerrarik bortitzena Bosnian izan zen; horren paralelorik ez daukagu penintsula dontsu honetan (etnikoki kroaziar katoliko zirenak, serbiar ortodoxoak, musulmanak eta beste zenbait nahasturik bizi baitziren). Dena dela, izorratzearren, eman dezagun Andaluzia dela Bosnia, besteek baino gutxiago izan nahi ez eta burujabetza eskuratzeko prest ageri dena.

Horren ondotik, Jugoslavia zena Serbia-Montenegroko federazio bihurtu zen, Espainia zena Gaztela-Aragoiko erresuma bilakatuko balitz bezala. Eta orain Montenegro badoala: alegia, Aragoik ospa egiten duela Gaztelaren besarkadatik.

Hemendik aurrera, Vojvodina eta Kosovo geratzen dira: Extremadura eta Asturias?

Amaren kontuekin nator, berriz ere. Izan ere, egunotan amaitu dut zuzentzen Literatura Unibertsala bilduman aterako den liburu bat: "Axenario" (jatorrizko izena: "Poil de Carotte"), Jules Renard idazle frantziarrarena, Itziar Otegik euskaratua.

Liburua ezagutzen ez duenarentzat esan dezagun klasiko bat dela Frantzian, orain dela 100 bat urte idatzia, bere garairako batetik modernoa suertatzen zena, baina bestetik denboraz kanpoko kutsu bat hartzen zuena. Mutiko kaskagorri bat da protagonista, haren ibilerak kontatzen zaizkigu, etxean, eskolan... Haur zintzoaren irudi aingerutiarra apurtu zuela esan izan da liburu honetaz, eta baliteke hala izatea. Dena dela, mutiko baten bihurrikeriek badituzte hainbat aurrekari eta aitzindari munduko literaturetan, hala nola Mark Twain-en haurrak, nobela pikareskoan agertzen direnak eta abar.

"Axenario" honek badu beste alderdi bat, ordea, niri berria ez ezik zirraragarria iruditu zaidana, eta XXI. mendeko irakurlearentzat ere asaldagarri izaten jarraitzen duena: ama.

Literaturaren alorretik tabuaren eremura sartzen gara hemen. Gure gizartean badira jokabide batzuk desegokiak edo salagarriak: animaliak jotzea, zaharrak mespretxuz hartzea, zinemarako ilaran txandapasa egitea... Beste batzuk okerrak izango dira, are debekatuak ere: tabernatik ordaindu gabe alde egitea, inori muturreko bat ematea, gure enpresako akzionisten diruarekin alde egitea... Horiek guztiak gertatzen dira munduan, eta, gaitzesgarriak iruditu arren, ulertu egiten ditugu; ez dut esan nahi ontzat jotzen ditugunik, baina posiblearen barruan sartzen dira, eta ez dizkigute tripak nahasten.

Badira beste jokabide batzuk, ordea, gauza gertagarrien sailetik kanpo geratzen zaizkigunak, debekuaren maila inkontzienteraino sarturik dauzkagunak. Tabuak esaten zaiei halakoei, eta horien artean leudeke, adibidez, kanibalismoa eta intzestua. Horrelako ekintzaren bat ez urruti ezezagunetan baizik eta gure inguruan gertatuz gero, nazkaren eta ulertu ezinaren arteko erreakzioa izan ohi dugu.

Bada, halako zerbait gertatu zait niri Axenarioren amarekin. Izan ere, gauza bat litzateke ama on, zintzo eta sakrifikatua ez izatea (euskal idazleon obretako amak ez bezala, Arantxa Urretabizkaiak gogorarazten zigunez), baina Renard-en eleberriko ama hortik gora doa: krudela da bere semearekin, nahita zigortzen eta engainatzen du, besteren aurrean barregarri uzten, maitasun eskeei mespretxuekin erantzuten...

Barrena iraultzen dizun liburu estrainio bat, aurki euskaraz irakurri ahalko dena.

Euskalgintzako baratze koxkor honetan, badira aurpegi eta izen batzuk behin eta berriro agertzen direnak. Neurea, besteak beste. Ez dut esango ez ondo ez gaizki iruditzen zaidanik: gure neurri apalak eta nola-halako aktibismoak ekarritako ondoriotzat jo beharko.

Hala ere, edo horrexegatik, are miresgarriago iruditzen zaizkit lan isilean jardun ohi duten kulturgileak. Horietako bat da Koldo Artola.

Orain dela hogeitaka urte, filologiako ikaslea nintzela egin nuen lehenengoz topo izen horrekin, Erronkariko azken euskaldunen lekukotasunak jasotzen zituen lanen batean. Geroztik han edo hemen suertatu zait izen-abizen horiek irakurtzea, modu horretako ikergaietan betiere, baina haren aurpegia sekula ikusi gabea nintzen, ez aurkezpen, lunch, party, soirée, sarao edo antzeko ekitaldi kulturaletan, ezta komunikabideren batean ere.

Hortaz, ustekabea bezainbateko poza hartu dut azken Argia eskuetara etorri eta Jon Artanok egin dion elkarrizketa irakurtzean.

Artano, orain bertan Sautrelako erreportajeak egiten dabilena, Euzkitzeren laratzean ezagutu genuen, gaueko parrandaleku eta txiringito guztietako berriemaile berezi, baina kazetari zorrotzaren sena eta euskaldunaren minak zer diren ondo ezagutzen duenaren sentiberatasuna erakutsi ditu oraingoan.

Solasaldi mamitsua da alde guztietatik, pasadizo gogoangarriz betea: Donostiako euskal antzerkilarien kastako mutikoak euskara galdu eta gero nola berreskuratu zuen; euskaraz zekienik ukatu eta gero, txerri-hiltzea aipatu orduko "biher dugu matatxerri!" ahora etorri zitzaion fraidearena, Zaraitzuko azken euskaldunetako baten biloba Marinica Erronkariko irakasle euskaldun bihurtu zenekoa...

Askotan ikusi nahi genituzkeen perla horietakoa. Bakana izateagatik gehiago balio duena.