Markos Zapiain

Animalia eta gizakia zurrunki bereizten dituen filosofia izan dugu nagusi, baina bada tradizio gorde bat, Unibertsitateek eta ofizialtasunak baztertua eta isilarazia, gizakia animaliaren hurko egiten duena, Txillardegik bezala. Ildo horretako aitzindarietako bat, Montaigne.

Montaigneren xedea dogmatismo filosofiko eta teologikoan nabari den giza harrokeria zapartatzea da. Gizakiak bere burua aparte eta zeru goienetan kokatzeari utzi behar dio, bere arrazoimen, jakitate eta duintasun ustez bakanei zor omen zaizkien abantailei uko egin: ez gaude besteen gainetik ez azpitik, ez dugu adimenaren monopolioa, animaliak higitzen dituen naturaren lege berak bizi gaitu, bizidun guztiekin bat gara. Eta naturak berdintasun eta korrespondentzia perfektu bat jarri du gure eta piztien artean.

Montaignek erakusten duenez, animaliek badakite negar egiten, barre, mintzatzen, badute gainera barne mintzo bat, badakite elkar erabiltzen, ehizan, silogismoak sortzen, jolasten, zenbatzen, ikasten, hobetzen, erlijioa praktikatzen, orobat intzestua eta homosexualitatea, badakite aurrezten, gudukatzen, fideltasuna adierazten, esker ona, bihozberatasuna, elkartasuna, sozietateak eratzen, are konfederazioak, truke ekonomikoa baliatzen, eta matematika, badakite barkaberak izaten, damutzen, bere burua irudikatzen, abstraditzen, orokortzen, ideiak sortzen, ederrak izaten, zutitzen, ahalketzen.

Antzekoak ditugu akatsak. Ez du zentzurik gure nagusitasuna goresteak. Diferentzia handiagoa izan liteke gizaki batengandik beste batengana, gizaki batengandik animalia batengana baino. Eta badira gainera forma mestizo eta anbiguoak giza naturaren eta piztiarenaren artean.

Izan ere, Montaignerentzat animaliek eta guk ez dugu zentzumenak eta irudimena baino. Eta batetik gure zentzumenak ez dira bikainenak; eta bestetik animaliek badituzte guk ez ditugun zentzumenak. Ondorioz, baliokideak dira animalia guztion irudikapenak. Gure espeziearenak ez dira besteenak baino zoliagoak. Gezurra da gure errepresentazioak errealitate objektiboarekin bat datozela eta animalienak aldiz senezkoak baino ez direla eta hortaz soilik subjektiboak.

Halatan, bizidunen arteko funtsezko antzekotasunak baliokide egiten ditu haien irudikapenak. Horrek Fontenay-k "Piztien isiltasuna" bikainean “nahasketa printzipio” deritzona bultzatzen du: ez dagoenez bereizketa muga garbi eta egonkorrik, animaliaren eta gizakiaren arteko muga etengabe aldatzen ari denez, sarritan aldea hagitz izaten da txikia, eta maiz da desagertzen. Izakiak nahasi egiten dira, erdibideko formak ugaritu, gizakia gizotso bilakatzen da eta berriro gizaki, Peru Leartzako zimino eta kanguro eta berriro Peru. Deus ez da sekula betikoz ez identifikatzen ez bereizten.

Zaila ez da bakarrik antzeko aurpegi eta gorputzak ditugun gizakion artean desberdintasuna aurkitzea, baizik gu geu animaliengandik bereiztea. Ezein arauk ezin gaitu berma; diferentzia eta antza, ezegonkorrak beti, inoiz ez dira behin betiko erabakitzen. Bi-biek egiten eta desegiten dituzte izakiak naturaren jolasean.

Bereizketa zurrunen ukatze horrek adierazten du Montaignek ez duela legerik ezartzen, ez sailkapenik. Ez dago Montaignerenean genero garbirik, ez diferentzia espezifikorik, ez definiziorik, baizik bereziari arreta, gertaera singularrari. Ez dago horrenbestez giza generorik: Montaignek gizakiaren “berezkoa” desegingo du.

"Entseiuak"-en bigarren liburukiko "Krudelkeriaz" atalean, bestalde, bere etxaldeko abereak aurkeztuko dizkigu, zaldiketa eta ehiza. Montaigneren erraiak nabari ditugu bertan, gogoeta bideratzen. Txillardegi bezala animalienganako bere sentimendua adierazteko orduan "Haizeaz bestaldetik"-en, Montaigne ere ihizienganako sinpatiatik eta bere ume izaeratik abiatuko da.

Zaldun aberatsa, Erregerekin ehizan ibilia, bere errukia aitortzen digu, beldur barik bere gizontasuna zalantzan jarriko ote duten. Onartzen du gustuko duela ehiza, baina ez du gogoko bere burua defenda ez dezakeen piztia inozentea akabatzea. Oreinaren malkoak eta odola ez ditu ikusi nahi, ezta haren lantua entzun ere. Elisabeth de Fontenay-ren iruzkin bikaina: “Quand on sait à quel point l’aristocratie tenait à ce droit de chasse dont elle avait le privilège exclusif, on mesure la hauteur, la largeur, la profondeur de la "gentillesse" de Montaigne, et son humilité que la pitié pour les bêtes rend si peu chrétienne.”

Ihizia harrapatu orduko zelaira itzuliko du, Pitagorasek bezala: honek ez omen zuen arrainik ez txoririk erosten ez bazen itsasora edo zerura itzultzeko. Montaignek sentitzen zuen isuritako lehenbiziko odola ehizakiarena izan zela, eta ehizak ezinbestean dakarrela gerra. Ematen du krudelkeria ohituratik datorrela, gizakien heziketa jakin batetik. Baina une ezkor batean Montaignek susmo beltza adierazi du: baliteke instinturen batek bultzatzea giza krudelkeria: zergatik aspertzen da bestela gizakia abereei elkarrekin jolasean begiratuz, eta gozatu elkar zatikatzen eta hiltzen dutelarik?

Elisabeth de Fontenay-ren galdera: baina orduan zergatik ez dago Montaigne bera arau komun horren pean? Fontenayren iritziz, bistan da ez dagoela giza esentziarik, eta gizakien dibertsitatea azkengabea dela. Montaignek berak eman baitzion bere kezkari erantzuna: dibertsitate horren berri giza naturaren ideiari muzin egingo dion tipologia batek eman lezake. Eta hori lortzekotan jatorrizko bekatuaren unibertsaltasunaren ideia borrokatu beharra dago besteak beste.

Montaignerentzat, badugu betebehar natural gisako bat bizidun ororekin: maite ditugun abereak galtzean negar egiten dugu, abereok bezalaxe gu galtzean. Sentitzen duen orori zor diogu begirunea. Abereekin harremana dugunez, eskaerak elkarri, laguntza eta maitasuna, elkartasuna, beharrezkoa da harreman hori betebeharren batek gobernatzea. Montaignek hartara betebeharren tipologia bat proposatuko du, ezen ez sailkapen hierarkiko bat. Gizakiei, zuzenbidea idatzi, itundu eta elkarrekikotasuna mami dezaketenei, justizia dagokie.

Adiskide isilei berriz grazia eta ontasuna zor diegu. Hots, ordainik itxaroten ez duen eskuzabaltasuna eta kalkulurik gabeko ontasuna, izaki errugabe bat sufritzen ikusiz plazer hartzeak adierazten duen gaiztakeriaren aurkakoa.

Horrela, nire zakurra hurbildu eta jolastea eskatzen didalarik, nahiz nire bihotza doluan egon, ez dut zakurra gibelarazi behar. Ez du bestela jokatuko Labartzari agur-eko Antton Ihartzegaraik “Baltza” bere txakurtxoarekin.

Uste genuen borroka sozio eta psikolinguistikoek bederen Txillardegi bakean utziko luketela, behin animalia bilakaturik.

Ez bada. Reuters berri agentziak jakinarazi digu behiek azentu desberdinak dituztela lurraldearen arabera. Lloyd Green abeltzainak igarri zuen: “Nire behi frisiarrekin denbora luzea ematen dut, eta kalitatezkoa, eta bistan da Somerset-eko doinuaz egiten dutela mu. Inguruko baserritarrekin mintzatu eta beren abelgorriek marru mota berdina egiten dutela diote. Antzeko zerbait gertatzen da zakurrekin.”

John Wells Fonetika katedradun da Londreseko University College-n, eta uste du txorien artean ere badirela azentu desberdinak. Erresuma Batuan espezie bereko txorien txorrotxioa aldatu egiten omen da lurraldez lurralde.

Dom Lane-k adierazi du azentua behien artean gizakien artean bezala hedatzen dela, eta azentu diferenteak dituzten baserritarrekin luzaro egotearen ondorioz ager liteke. Dirudienez, azentuen eraginik handiena berdinek osaturiko talde itxietan gertatzen da, umeen artean kasurako auzoan edo eskolan, eta behi saldoak oso trinkoak izateaz gainera ez dute beren lurraldetik irteteko ohiturarik.

Halatan, Altzürükü inguruko azienda horiek behi etorri berriaz ariko dituzu apika: “zein marru eskas eta ganorabakoa, seguru manexa dela, edo manexina, edota Oreretakoa. Bistan da ezinbestekoa zaigula euskal marru batua, kontzientziatu beharra dago, baina beti ere zuberera hartuz oinarri, tradizio hobea baitu, jasoagoa eta fidagarriagoa.”

Txillardegiri ugaztunenganako enpatia bizia nabari zaio. Bere eleberrietako abere batzuk zentzudunagoak dira eta sendoagoa dute arima hainbat giza protagonistak baino. Aise igar liteke abereak industrialki eta hormonaz hazi eta ondoren zuzenean pilatuta hiltegira bidaltzen dituen jarreraz Txillardegik senti dezakeena, edota giza jaia apaintzeko animaliaren aurkako krudelkeriaz. Txillardegirentzat arazoa ez baita ziurrenik animaliak pentsatzen ote duen, baizik sentitzen ote duen, eta begien bistakoa zaio sentitzen duela.

Zentzu honetan, Txillardegik berez bezala eta bihotzez baztertzen du arima eta gorputza, gizatasuna eta animaliatasuna fanatismoz bereizi dituen tradizio kristau eta filosofikoa, gizakien eta ugaztunen kidetasun ebidentea amorruz ukatzen duena. Izan ere, judaismoak eta kristautasunak gizaki guztiak funtsean bat direla diote eta gizakia animalia ez bezalakoa dela zeharo.

Clément Rosseten ustez, animaliaren ostrazismo horren arrazoia, animaliaren aurreko izu hori, giza izaera funtsean espiritualaren baiezte fanatikoari dago lotua, eta animaliarekin dugun antzak izaera espiritual hori zalantzan jar ote lezakeen beldurrari. Giza munduaren eta animalien munduaren artean artifizialki ezarri den burdinazko muga horrek garrantzi estrategikoa izan omen du ideologia zanpatzaile gehienak osatzeko orduan.

Batez ere Errenazimenduaz geroztik, Descartes eta Malebranche abiaburu, gizatasunaren funtsa oroz lehen animaliatasunari kontrajarririk pentsatu izan da. Kantek ere animalia eta patata berdindu zituen.

Humanista progresista hauen iritziz bizidunok piramide bat eratzen dugu, gailurrean subirano gizakia. Eta honela zuritzen dute bortxakeria: baldin giza ongizatea nahi bada ez dago animaliaren hildura, bibisekzioa eta, onartu beste erremediorik.

Bestalde, Elisabeth de Fontenay-k nabaritu duenez, animalien aldeko jarrera erakutsi eta animalien eta gizakien arteko kidetasuna azpimarratu duten filosofo batzuek ezin izan dute eragotzi gizakiak hierarkizatu eta animaliak hutsik utziriko mespretxulekun giza talde zenbait paratzea: Herder-ek gormutuak, Schopenhauer-ek juduak, Husserl-ek Europaz landakoak.

Nabaritu du halaber joan den mendean franko izan zirela animalien erabilera makurrarekin obsesionaturiko idazle juduak: Kafka, Singer, Canetti, Horkheimer, Adorno, Döblin... Döblinen "Berlin Alexanderplatz" 1929koa da. Hona laugarren liburuko izenburu bi, jarraian datozenak: “Franzek despedidako martxa jotzen die juduei. Zeren abereari bezala gertatzen baitzaio gizakiari; bata hil, eta bestea ere hil.”

Katastrofe historikoen zenbait giza biktimak kide susmatu izan baitu animalia biktima izate horretan. Animalien hiltegi industrialek badute antzik kontzentrazio eta esterminazio esparruekin. Izugarri zabaldu zen “ardia hiltegira legez” esaera, judua edo ijitoa gas kamerara nola zeramaten adierazteko.

Honen harira, irudi luke animalienganako Txillardegiren maitasunak baduela zerikusirik Euskal Herriaren aldeko haren borrokarekin.

Txillardegik sentitzera ematen du giza arrazoia goretsi eta abereen isiltasuna arbuiatu duen metafisika bat datorrela nolabait herri eta hizkuntza txikiak irentsi eta desagerrarazteko grinarekin. Esan liteke Txillardegirentzat animaliak Lurrean patxadaz bizitzeko eskubidea duela, potentzia handiei deseroso zaizkien herriek legetxe.

Alde batetik, Txillardegik nekez onartzen du denboraren joana, iraganak eta hiltzera doanak liluratzen dute. Exkixuk dio Euskal Herriarenganako gupidak bultzatu duela borroka armatura.

Bestetik, animaliekiko kidetasun sakona dugu, errukia astoa zein hartzarengana, ziminoarekin nahastea, zakurraren laguntasuna, zaldiaren nostalgia. Horiekin guztiekin bat egin nahi du eta bat egiten du Txillardegik.

Alabaina, gizakia eta animalia bereizteko tresnagintza, hizkuntza, kultura eta abar erabili ostean, alferrik itxuraz, Clément Rosset-ek berriki aipatu du animalia, gizakia ez bezala, aldiune soilean bizi dela eta ez dirudiela denboraren emanaz ohartzen denik, ez duela sentitzen denbora badoala.

Hala balitz, Txillardegik bere obraren bidez nolabait adieraziko liguke galduaren oroimina etengabe dakarkion gizatasun nekagarriari muzin egin eta denbora oraingo une betean bizi ahal izateko jorana, animaliatasunean atseden hartzeko beharra, zimino bilakatu nahia.

Zenbait berezilarik “kultura” legegintzari eta literaturari lotu beharrean, bestela definitzen dute, eta gero eta maizago entzuten zaie animalien kulturaz mintzo, esate baterako Frans de Waal-i, “Ziminoek tea hartzen dutelarik. Animalien kulturaz” liburuaren egilea. (Frans de Waal, Quand les singes prennent le thé. De la culture animale, Fayard, 2001)

“Sciences Humaines” aldizkarian elkarrizketa bat egin diote (“Les Grands Dossiers des Sciences Humaines”, lehenbiziko alea, 2005ko abendua-2006ko urtarrila-otsaila, 51-52 orr).

De Waal-en ustez, giza zein abere kulturaz mintza gaitezke egiaztatzen dugunean ohiturak edo jakintzak sozialki transmititzen direla, eta ez herentzia genetikoz. Esate baterako, baldin dantzan beste bati begira ikasten badut, neure estiloa nire kabuz garatu beharrean, hori “kultura koreografiko” bat da a fortiori. Gerta liteke beste batzuek gu imitatu eta azkenik taldekide guztiok berdintsu dantzatzea. Eta beste talde batzuek berriz bestela dantzatzea: hor desberdintasun kultural bat izango genuke, gizatiarra.

Baina animalien artean ere berdin gerta liteke eta gertatzen da. Kinji Imanishi biologista eta antropologo japoniarra lehenbizikoa izan zen, berrogeita hamarreko hamarraldian, abere kulturaz idazten. De Waalen iritziz, ez da oso harrigarria nozio hori Ekialdean sortu izana, zeren Mendebaldea batez ere kultura giza endaren pribilegio egiteaz arduratu baita: uste dugu kultura gu gizaki egiten gaituena dela. Horrenbestez, Ekialdetik etorririko ideia horren aurrean erresistentziak ditugu.

Baina Kinji Imanishiren dizipuluek ebidentziak pilatu dituzte. Zehazki, ikusi dute nola Japoniako hegoaldeko uharte txiki bateko ziminoek ikasi duten batata edo patata gozoa uraz garbitzen, jan aurretik. Jokabide hori eme gazte batek hasi zuen. Ondoren, bere hurbilekoek bereganatu eta azkenik uharteko ia tximino guztiengana zabaldu zen.

Gaur egun, frogatutzat jo daiteke zenbait ziminok, esaterako txinpantzeek, hainbat jokabide imitazioz transmititzen dituztela. De Waalek eta bestek ikerketa garrantzitsu bat argitaratu dute berriki (A. Whiten, V. Horner eta F. De Waal, “Conformity to cultural norms of tool use in chimpanzees”, Nature online, 437 zenbakia, 2005-09-29, http:/dx.doi.org/10.1038/nature04047). Garrantzitsua da, zeren espezialista batzuek jarraitzen baitute zalantzan jartzen animaliek benetan elkarrengandik ikasteko ahalmena dutela. Uste dute izan daitekeela ikasketa indibiduala, animalia bakoitzak esperientzia bere aldetik eginez, imitaziorik batere gabe. Kasu horretan, jakina, ezin ez transmisioaz ez kulturaz mintzatu.

Ordea, Frans de Waalek eta bere kideek esperimentuz ukatu dute arrazoibide hori. Txinpantze eme bati erakutsi diote ontzi bat irekitzen, litxarreriak zeuzkana, atetila makila batez bultzatuz. Ondoren, beste eme bati, beste talde batekoa, beste metodo bat irakatsi diote (atetila altxatzea) emaitza berdina ontzi berdinetik erdiesteko. Ondoren, txinpantze biak zein bere taldean berriro kokatu eta ontzi batzuk beren esku utzi dituzte. Eta ohartu dira berehala talde biek ikasi eta bereganatua zutela bakoitzak metodo diferente bat: zeinek bere “ereduarena” hain zuzen.

Txinpantze batzuek beren aldetik zuten metodo alternatiboa aurkitua baina, aldi baten buruan, beren “ereduaren” metodora itzuli ziren. Frans de Waalek “konformismo kultural” izendatu du jarrera hori: txinpantzeek ezagut ditzakete gauzak egiteko hainbat modu, baina nahiago dute beren taldean gehienek erabiltzen dutena.

Aurreneko aldia da, hain argiro erakusten dena teknika berri bat zimino talde batean artifizialki sartu eta kulturaz transmititzen. Era berean, Frans de Waalek egiaztatu du, hirugarren txinpantze talde baten laguntzaz, “eredurik” gabe txinpantzeek ez dutela litxarreriaz beteriko ontzi hori irekitzea lortzen, ahalegin guztiak gorabehera. Egiaztapen horiek guztiek erakusten dute ziminoen artean badirela kultur tradizioak.

Eta horrek guztiak kulturaz genuen ikuspuntua aldatu digu. Kultura ez da gizakiaren pribilegio, nahiz askok kontrakoa aldarrikatzen jarraitu. Kultura batez jabetzea esentziala izan liteke animaliarentzat: gatibutasunean hezitako txinpantzea ez da gai naturara itzultzeko. Ez ditu mehatxatzen duten arriskuak ezagutzen, ez daki jaten, ez bere burua babesten, ez ditu ezagutzen sendabelarrak, bere generokideek hartzen dituztenak eri sentitzen direlarik. Naturan biziraun ahal izateko ikasketak falta zaizkio. Espezie adimentsu askotan, trebetasun horietaz imitazioz jabetzen dira, bizirautea kulturaz jasoriko ezagutzetan oinarritzen da. Jakina, giza kultura konplexuagoa da, eta tresna sinbolikoak erabiltzen ditu, animaliek ez bezala. Baina, Frans de Waalen iritzirako, kultura ez da “gizakiaren bereizgarria”.

Bestalde, kultura dioenak dibertsitatea suposatzen du, eta aniztasun hori begien bistakoa da txinpantzeen artean. Naturan, txinpantzeen taldeek hain tradizio desberdinak dituzte ezen berezilariek, bideo bat begiratze hutsaz, identifika baitezakete bideoa egin den ingurua, kontuan hartu behar izan gabe landaretza edota ziminoen itxura fisikoa, baizik soilik txinpantzeen jokabidea, inguru batetik bestera aldatzen baita. Zenbait taldek intxaurrak harri batez hausteko ohitura dute, beste zenbaitek ez. Zenbait taldek keinu multzo bat darabilte bestek inoiz erabiltzen ez dutena. Desberdintasun horiek egoera naturalean bezalaxe ageri dira gatibutasunean ere. De Waal “Primatologiaren Gune Nazionala”ren zuzendaria da, Emory Unibertsitatean, Atlantan, AEBetan, eta bertan badute txinpantze talde bat, kideek eskua elkarri ematen diotena zorriak eta arkakusoak kendu bitartean, eta bakarrak dira hori egiten.

Horrek guztiak aldatu egin du orain arteko ikuspuntua hizkuntzaren zereginaz eta kultura sinbolikoarenaz hominizazio prozesuan. De Waalen esanetan, hizkuntzaren jabetza eta sinboloen erabilera arazo arras desberdinak dira. Egia da gizakiarengan gaitasun horiek kulturari lotuak daudela: hizkuntzak kultura transmititzeko balio du eta sinboloak praktika kulturalen oinarri dira. Baina transmisio kulturalaren fenomenoa ziur aski askoz ere antzinagokoa da hizkuntza baino. Hizkuntza ez da ezinbestekoa imitaziozko ikasketarako eta ez da talde-tradizioak izateko baldintza. Beraz, Frans de Waalek dioenez, hizkuntzaren jatorriaren arazoa eta bere bilakaerarena, kulturaren arazotik bereizi behar da. Nahiz gure espeziean bi fenomenoak estuki lotuak izan.

Baltzak, Antton Ihartzegarairen txakurtxoak, “Labartzari agur” nobelan ez du kaka egiten; Txillardegiren giza pertsonaiek ere ez. Nekez ageri da halakorik ezein eleberritan, nahiz eguneroko gainerako eginbeharrak naturaltasunez aipatu, argumentuarentzat pertinenteegiak izan ez arren. Zer gertatzen da hemen? Zein enigma desestali beharko dugu oraingo honetan?

Berbinzanako gure bizilagunak, Jero eta Maria, Fiteron egon dira aste biz, eta egunero, goizez eta arratsaldez, atera diegu zakurra, Tobi, arraza puru ezezagunekoa. Alaia duzu Tobi, jostaria eta bat ere ez zaunkalaria, diskretua. Ehiztari kaskarra bada ere untxi pare bat harrapatu du, itsu baitzeuden koitaduak, begiak gorri-gorri, mixomatosiak joak. Tobik, hori bai, kaka egiten ari delarik ez du gustuko inork begiratzea, batik bat begietara.

Michel Polac telebista-aurkezle eta idazle frantziarra ohartu da zaldiek eta behiek, kaka eginean, zeharo ezaxola erantzuten diotela giza behako begiluzeari. Basapiztiak berriz ezkutatu egiten omen dira; orobat noski zakurra. Begiratzen badiozu lotsa eta etsipena erakusten du, “comme si le chien ne supportait pas sa merdité esentielle” (Michel Polac eta Clément Rosset, Franchise postale, PUF, Paris, 2003, 122 or.).

Clément Rosset ere ohartua zen zakurraren larrialdiaz eta begitarte errukarriaz trantze horretan. Ohartze hori egonezin lauso batez nahasten zitzaion, eta sentsazio mordo horrek azkenik harridura eragin eta horrenbestez filosofatzeko prestatu zuen.

Zergatik ematen ote du zakurrak, behako goibel horren bidez, barkatzeko mesedez eskatzen dizula, atea eta krisketa ixtea ahazteagatik? Fenomeno horrek apala dirudi, baina bitxia da, eta gizakiaren eta animaliaren arteko mugaren arazo txillardegitarra bete-betean jotzen du.

Rosseten filosofatzearen ondorioa: gizakiak zakurra etxekotu du, domestikatu. “Domestikatu” “domus”ean sartzen uztea da, etxean, sarkina etxekotzat hartzea eta beraz etxeko ohiturak erabilaraztea, ahal den neurrian. Kontua da gizakiak hainbeste etxekotu duela zakurra, horrenbeste nagusitu zaio intrusoari, ezarri baitizkio zenbait giza sentimendu eta jokabide, kaka egiteko orduan gordetzea kasurako.

Halatan, zakurra bere funtsezko kakatasunaz herabe bada, Rosseten iritziz lotsaria gizakiak kutsatu diolako izango da ziurrenik. Gizakiak bere irudira moldatu du zakurra, eta zakurrak ederki itzuli dio kaka lotsa (Ibidem, 127).

Zer egingo ote du tximinoak kaka eginean dagoela begietara begiratzen badiozu?

Gizakiok ez dugu asmatu elkarrekin gustura bizitzen. Zimino mota batek sozietatean elkartzeko modu atseginagoak sortu ditu (Frans de Waal, "Bonobo: The Forgotten Ape", Berkeley, University of California Press, 1997; lan hori gero Jesus Mosterín-ek laburtu du: "¡Vivan los animales!", Random House Mondadori, Bartzelona, 1998, 162-164 orr. Ikus orobat Frans de Waal beraren "Chimpanzee Politics: Power and Sex Among Apes" bikaina, Johns Hopkins University Press, Baltimore, 1982, non besteak beste erakusten baita Makiaveloren gogoeta aginteaz eta politikaz bat datorrela txinpantzeen betiko jokabidearekin.)

Bonoboak bereziki argiak omen dira. Horixe adierazten du beren behako zuzen, zabal eta zirraragarriak. Bizitza sozial harmoniatsu eta barea dute, gatazkarik ez. Txinpantzeek edo gizakiek ez bezala, bonobo batek egundo ez du beste bat hil, behatzaileek bederen inoiz ez dute halakorik ikusi. Promiskuitatez nahasten dira, maitasun librez eta etengabeko sexu harremanez, ia beti ugaltzeko xedeaz berex. Bonoboak beti ari dira sexuarekin jostari eta beste bonoboen sexuekin igurtzitzen, harreman aukera guztietan: ar-eme, ar-ar, eme-eme, heldu-gazte, ahoan musu, larru jotze, zurrupatze, edozelako kontaktu.

Horrela, eme bi urdurituz gero, elkar besarkatu eta, elkarri tinki so, kanpoko sexu organoak igurtzi egiten dituzte lasaitu arte. Sexualitatea baita bonoboen sozietatea mugitzen duen gasolina, eta tentsioa baretzeko balio du, adiskidetasuna pizteko, aliantzak ezartzeko, bakea egiteko edo beste barik denbora pasatzeko. Emeak ia beti daude harkor eta irekirik, arrekin larrua jotzeko gertu (“como las humanas” dio harrigarriro Mosterínek; giza primateak izango gara Mosterín eta biok, espezie berekoak, baina bai desberdinak gure bizipenak, zorionez).

Ondorioz, arrek ez dute emeengatik borroka egin beharrik. Gainera emeek, beren artean aliantza sendoak eratuz, arren erasokortasuna eta kumeak hiltzeko joera (beste primate batzuen artean ohikoa) eragoztea lortzen dute.

Izan ere, emea duzu sexu nagusia, arra bezain nagusi behintzat bai. Oro har, bonoboek osatzen dute ezagutzen dugun primate sozietaterik kohesionatuena eta baketsuena, eta ez dago bertan inongo oldarkortasunik, ezta obsesiorik ere hierarkia dela eta, edo nagusitasuna. Aitzitik, gozamena eta laguntasuna zaintzen dituzte, modurik hedonistenean, hots, zentzuzkoenean. Horixe da bederen egoera naturalean aztertu dituzten zientifikoen inpresioa.

Putzuri pairagaitza zaio denboraren joanak birrinduriko herria galdu izana. Oinaze horixe nozitu dute Elsa Scheelenek, “Haizeaz bestaldetik”eko protagonistak, Exkixuk eta baita “Labartzari agur”eko Anttonek ere.

Txillardegiren zazpi eleberriak aztertu eta zazpiak bat eginik, bistan da haren pasio eta zauririk eragingarri eta oparoena, literaturaz denaz bezainbatean bederen, denboraren emana ezin onartzea dela. Leartzako Peru: “Aurrera zihoan denbora, eta nire pozak atzera.” (31). Baina ez dirudi Txillardegiren eleberrietako gai soil, Jose Luis Alvarez Enparantza bera ere iltze berak hilduratu du, hainbat testu autobiografikok erakusten dutenez, haurtzaroko oporretako Igantzira helduaroan itzulita sentitu zuena kontatzen digunak kasu.

Putzuk eromen leun baten hasiera sumatu du bere baitan, ezin baititu bereizi ametsetako Donostia, betirako iragana, eta oraingoa, zuzenean hauteman dezakeen bakarra.

Eta zer da funtsean galduriko Donostia hori Putzurentzat? Animaliak, animalien eragina Putzuren zentzumenetan zehazki: koloreak, usainak, zaratak. Protagonistari ezizena ematen dion “Putzu” karrika astoz mukuru esaterako, edo arrain–ustel kiratsa, edota zezenen etorrera, eta zezenek jasan beharko duten sufrikarioagatiko Putzuren pena sakona, adiskideengandik bereiziko duena, Txillardegi haurra jendartetik bereiziko zuen bezalaxe Igeldoko hartzaren, ziminoen eta astoaren oinazeak (“Haizeaz bestaldetik”en kontatua).

Badira hegaztiak nobelan: kaioak eta antxetak arriskua eta heriotza igartzen dituzte, “Labartzari agur”en legetxe: “Inguru hartantsu ari baitziren jiraka Donostiatik aldegindako antxetak eta kaioak, goiztiriarekin erotu bailiran. Eta halako patu-seinale kutsua hartzen nion ikuskariari. Eta laztu ere egin nintzen lipar batez, harrigarriro...” (52)

Enarak berriz bozkarioaren zantzu dira.

Iparraldean antzarak haziko dituzte foie gras egiteko eta edredoiak prestatzeko lumak erdiesteko.

Eta Alfonso XII.a eta beste buruzagi karlistak Donostiako kaleetatik Santa Maria elizara doazela “loreak jaurti eta usoak jaregin egin dituzte puntuzkoen andereek”. (283)

Azkenik, beleen eta putreen bazka geldituko dira gerra karlistaren gorpuak Jurramendiko mazeletan nahiz Abartzuza inguruetan.

Dena den, animaliei gagozkiela, zaldiaren liburua duzu “Putzu”.

Txillardegik ederki nabaritu du hemeretzigarren mendetik hogeigarrenera gertatu den aldaketarik ikusgarriena animaliei dagokienez: zaldiaren desagertzea gerratik zein eguneroko bizimodutik. Putzuren garaian zaldia nonahi zebilen: ezusteko irrintziak edonoiz (behorrarena eta zaldiarena, kasurako, Lizarrako isiltasuna hautsiz...), soroan uztarripean, bidaian, dilijentzian (denborak eramaniko Donostiaz Putzuk maitasun bereziz oroitzen ditu dilijentziak).

Dena den, bizimodu zibilean ia beti jauntxoena zenuen zaldia; herri xeheak astoa zerabilen, edota oinak.

Eta guduan berdin, zaldiak bereizten zituen goikoa eta behekoa.

Eguneroko zibilean baino are erabakigarriagoa zenuen zaldia guduan, Karlos Setimo eta beste buruzagi karlistak gainean zeramatzana, edota Margarita erregina, txapel zuriz eta amazona beltzez jantzia. Eta, Putzuk zaldiak eta zaldieri-errejimentuak kanoiekin, batailoiekin eta bolondresekin batera zerrendatzen dituen arren (“16.000 infante, 1.000tik gora zaldi, eta 24 kanoi astun”, ohiko kopuru bat), karlistadetan malda nekagarri eta erpinak gerrako jauntxoek igoko dituzte zaldiz; gainerakoek, Putzu barne, oinez.

Hala ere denboragarrenean, armadan goiti eginik, Putzuk zaldiz ikasi beharko du: “nik, kaletar honek, zaldiei buruz ez bainekien deusik, berentzako pentsu saltzen besterik... Eta gainean jarri eta itzegoten, are gutxiago. Beldur galantak pasa nituen Zugarramurdira begira! Baina zaldiak oso otzanak dira.” (149), eta azkenik txukun ibiliko da.

Soldadu arrunta soilik zaurituz gero eramango dute zalgurdi dotoreren batean sendatzera. Baina hori gerra betean. Behin gerra galduta, ostera, erien garraioa zaldiz barik mandoz egin beharko dute karlistek.

Garazi maitearen bidez nabarituko du Putzuk klase arteko borroka Euskal Herrian hemeretzigarren mendean zaldiari eta astoari eta oinei loturik gertatu zela besteak beste.

Putzuk Garazi Baionako azokara Milafrangako baserritik astoz zetorrela ezagutu zuen.

Eta Putzuk Miarritze ezagutzera gonbidatuko duelarik, Garazik arrapostu: “dena errege, erregina, printzes, jauregi... zertara joanen hara baserritar xume hau?” (310) Izan ere, Miarritzen zalgurdi hanpurusetan joaten dira ostatu dotoreenetara handikiak, “zaldietako txilin-koilareek airea kariloi-hotsez betetzen zutelarik.” (313) Eta Garazi lako Milafranga eta Gotaineko baserritar xumeei astoa dagokie. Edota zangoa.

Tren geltokitik Miarritze erdira joateko Putzuk Garaziri kakoletan joatea eskainiko dio, handikiak karrozan bezala. Garaziren erantzuna:

“Tira, tira! Pentsatu ere ez!

Begirada tristeko zaldi argalaren gainean, orekan emana, bi kartolak osatzen zuten kakoleta, erosoki bikote bat esertzeko atonduak.

-Asto gainean gaur ere? Bo, bo...

-Ez duzu astoa, Garazi. Zaldia dela.

-Badakit, bai. Baina... tira, tira! Zamariak hurbil ez dituzten jauntxoen zozokeriak dira hauek. Ezetz! Ez naizela kakoletan joanen!

-Bego, beraz. Baina Miarritze urrunsko dago –errepikatu nion-. Ordu erdi bat bai, oinez.

-Eta zergatik ez oinez joanen? Ibiltzeko bikain dago. Abia gaitezen!” (314)

Bestalde, Bretxatik Ondarretara XIX mende bukaeran zaldi-tranbiaz joan zitezkeen kristauak; jenero hutsa eramateko, berriz, mando-tranbia erabiltzen zen. Baina aurki jarriko zuten tranbia elektrikoa, erreginak Miramar bere jauregi berrira aziendaren zikinkeriarik sumatu ere gabe heldu nahi baitzuen.

Dena den, “Putzu”ren amaierak ederki iradokitzen du karlismoa zaldiz bezala nazionalismoa berebilez ibiliko dela.

Zaldia desagertu ondoren, astoak iraungo du eguneroko bizitzan hogeigarren mendean.

Orain ordea, mende berri honetan, astoa gero eta gutxiago nabari da karrikan eta baserrian gorde zaigu.

Alardearen aferak erakusten du demokraziak ez duela dena konpontzen, ez dela egia aurreiritzi zabaldu bat: zenbat eta demokrazia gehiago orduan eta babestuago giza eskubideak. Demokrazia eta giza eskubideak, bakoitza bere aldetik, ontzat har litezke, baina sarritan ezin dira aldi berean mamitu. Bata hobesteak bestea baztertzea dakar, biak politak izan arren. Ekialde Hurbilean diktadurek eusten diote laikotasunari; baina demokrazia ezarriz gero, herriak bere bizimodua Koranaren araberakoa nahi duela adierazten du, Bushen kalkuluen despit.

Era berean, Irunen gehiengoa onartu eta giza eskubideak zapuzten dituzu; edo bestela berdintasuna ezarri eta demokrazia ahantzi. Bistan da Irungo herriak ez dituela emakumeak nahi alardean. Oraingoz bederen ez dago giza eskubideen aldeko gehiengorik.

Baina gure agintariei alde batetik zenbaitetan ez zaie larregi interesatzen herriak zer nahi duen. Legea betearazi behar denean, gehiengoari ez zaio jaramon handirik egiten. Marseillan ez da galdetzen ea zer nahiago duten, etorkinei ongi etorri egin ala kohete batean sartu eta Groenlandiara bidali. Boroako zentrala dela eta zornotzarren nahia zelan erabili den kontuan hartuta, ondoriozta liteke jeltzaleek gehiago maite dituztela zentral termikoak emakumeen eskubideak baino, garrantzi handiagoa ematen dietela; hitzez agian ez, baina egitez bai.

Izan ere, Ibarretxe, Zapatero, Errazti, Gonzalez Txabarri, denek omen dituzte giza eskubideak iparrorratz.

Baina zer egin dute alderdi politikoek giza eskubide funtsezkotzat jotzen den gizonen eta emakumeen arteko berdintasunarekin? Zein izan da alderdien jokabidea alardeari dagokionez?

PNVk, PSOEk, EAk eta PPk giza eskubideen aurka egin dute eta beste zerbaiten alde: beste hori esan liteke demokrazia dela, uste oneko interpretazioa; edo bestela boterea, interpretazio mesfidatiagoa. Gainera, ez botere erabakigarri bat, baizik zinegotzi goibel batzuk, gehienez ere alkatetza bat.

Alegia, giza eskubideak jendaurrean aldeztu bai, baina demokrazia edo botere pittin bat arriskuan sumatu orduko zokoratu behar dira.

Irunen, PNVk, PSOEk, EAk eta PPk garbi egin dute emakumea baztertzearen alde. PPren kasuan ez da harritzekoa, inoiz ez baitu ezkutatu giza eskubideak bospasei zaizkiola. PNVk alkategai izendatu eta alderdi barruan izugarri goititu du emakumea baztertzearen alde egitea beste meriturik ez duen irundar bat. PSOEk berdintasunaren alde zebilen bakarretakoa, Roman Rico, akabatu egin zuen politikarako. EAk Maribel Castello berrizale aitzindaria udaletxetik kanporatu eta betiko nabarmen bat jarri zuen alkategai.

Eta nori berea, alderdi guztiek ez baitute berdin jokatu: berdintasunaren alde benetan eta ausardiaz egin duten bakarrak Ezker Batua eta Batasuna izan dira. Prest egon dira giza eskubideak babesteko, jakinik ondorioz boto galera handia izango zutela. Ezker Batuak zeuzkan hiru zinegotziak galdu zituen 1999ko udal hauteskundeetan, eta Joxan Elosegik adore paregabez gidaturiko Batasunak ere botoak galdu zituen.

PNVk, EAk eta PSOEk giza eskubideetan benetan sinetsiko balute, prest leudeke botere pittin bat sakrifikatzeko. Aldiz, nabarmen jarri dute boterea giza eskubideen gainetik. Alderdi horietako buruzagien jokaerak zeharo desakreditatzen du giza eskubideen eta berdintasunaren aldeko Ibarretxeren, Erraztiren, Zapateroren eta Fernandez de la Vegaren ohiko mintzamoldea.

Bestelako gatazkak gertatu izan direnean, alderdiotako zuzendaritzek ez dute zalantzarik batere izan udal hauteskundeetako zerrendetatik, are alderditik, alderdiaren printzipioekin bat ez datozen militanteak egozteko, edo udal taldeak desegin eta berritzeko. Baina Irunen nagusi diren alderdi politikoen zuzendaritzei giza eskubideak axola zaizkie Madrilgo Windsor hotelaren erretzeak adina: izugarri.

Bereizi beharra dago alde batetik erantzun espontaneoa, sentipenei eta hautemateari dagokiona neurri handi batean eta bestetik sentsazio horren itzulpen ideologiko-morala. Itxura, ohitura edo arraza desberdinen aurreko beldurra edo nazka ez da arrazakeria edo xenofobia; aldiz, oso naturala da.

Arrazakeria, beldur eta nazka hori ideologia bilakarazi eta zu ez bezalakoak oro har beldurgarriak eta nazkagarriak direla aldarrikatzea da, edota, zehazkiago, jendea arrazaren arabera sailkatzea eta balioestea.

Alardea berritu nahi ez izatea ulergarria da, normala da bizitza osoan modu batean ikusi duzun zerbaitek, sentsazio eta sentimendu atseginei lotua, bere horretan jarrai dezan nahi izatea. Orain dela lau bat urte luzaro atzerrian egon ondoren irundar bat bere Larrendira itzuli eta haurtzaroko belardiak eta iturriak beharrean oraingo etxetzar piloa ikusi zuelarik negarrez hasi zen.

Alardearekin berdin. Txikitatik ezagutu duzun alardeari lotzen dizkiozu emoziorik eta sentimendurik politenak eta halako batean aldatu behar dizutela entzun eta iruditzen zaizu sentimendu haiek ezin dituela piztu alarde jakin horrek baino eta beraz betirako galduko dituzula.

Baina emozio horiek ez ditu ezinbestean eragiten kanpoko jainko, aberri, garaipen, arte obra edo alarde mota jakin eta zehatz batek. Lotura hori ezinbestekotzat jotzeak itxikeria ideologikoa dakar, platonismorik arriskutsuena, uste duena gaur egungo alardea beti izan dela horrelakoa eta beti behar dugula aurrerantzean ere horrelaxe atxiki, bestela alarde izateari utziko diolakoan. Nietzsche eta Deleuze ez zebiltzan lore jolas filosofikoetan platonismoa alderantzikatzea proposatu zutelarik. Eginkizun dugu oraino xede zail bezain artez hori, Foucault, Azurmendi, Onfray eta abarren ahalegina gorabehera.

Alardea bizirik dago eta bizirik dagoen guztia bezala etengabe ari da aldatzen, sortu zenez geroztik aritu da aldatzen eta garaian garaikoari egokitzen, Xabier Kerexetak, Gorka Morenok eta Mertxe Trantxek besteak beste erakutsi bezala (“Bidasoako alardeak: Herria versus Hiria”, UEU).

Joan den mendeko lehenbiziko hamarraldian futbolak zatitu zuen Irun. Sporting Klub eta Racing Klub elkarren etsai porrokatu ziren. Alardean Sporting konpainia sortu zen. Eta bertako kantinerak, ohiko upeltxoa beharrean, baloi bat eraman zuen. Hatxeroen zapi zuririk ez zen lehen, baina San Martzial batean hatxero batek bazkal ondoren serbileta lepoko zapi gisa jarri, besteei gustatu eta horrela atera ziren. Hurrengo urtean berdin. Azkenik ordenantzetan sartu zuten. Pedrós jeneral ospetsuak xanpaina edan zuen naziekin, berak gonbidatuta. Buenos Amigos konpainia berri samara da, Elizaren ingurukoek sortua. 76an poliziak soldadu batzuk atxilotu eta musikarik gabe egin zen desfilea. Beltza dut koinatua, alardean ibilia, eta lehen ez zebilen beltzik.

Bizirik dagoena sendotu egiten du ingurukoa eta berrikuntzak integratzeko ahalmenak. Hizkuntzari bezala alardeari eta edozein bestari, mesede eskasa egiten dio formoletan babestu nahi izan dezaten, betiereko ideia platoniko bilakarazteko asmoz.

Eta orain emakume batzuek soldadu irten nahi dute, edo txilibituarekin. Ba alardea emakumeei zabaltzeak indartu eta edertu egingo luke.

Ordea, itsusia bezain tristea ematen du elkarrizketa honek: “Alardean atera nahi dut.” “Ez, ezin duzu.” “Zergatik?” “Emakumea zarelako”.