Markos Zapiain

Hala ere, ispiluen labirintotik irteten ahalegindu beharko. Kojèven bideari jarraituz, Fisikak dioena kontuan hartuko dugu. Baina Kojève hil zenez geroztik Fisikak aurrera egin du ispiluaren funtsa ulertzeko orduan.

Batetik, Kojèveren iradokizuna, ispiluan ikusten dena espazioaren laugarren dimentsioari ote dagokion, egungo Fisikak ez du onartzen.

Fran Etxarte irakasleak dioenez, ispiluko irudia ez baita enpirikoa, irudi zinematografikoa ez bezala. Argazkiaren irudia, zinemaren irudia, “errealak” lirateke Fisikaren berbetan, “enpirikoak” mintzamolde filosofikoan.

Alta, hain dute bestelako ispiluko irudia, berau ez bezalakoak diren heinean Fisikak multzo berean sarrarazten baititu argazkia, zinema eta ohiko hautematea.

Argazkiarena, zinemarena eta ohiko hautematearena irudi “errealak” dira; ispilukoa, berriz, “birtuala”.

Alegia, ez dago ikuslearen garunetan baizik.

Ikusleak proiektaturikoa baita ispiluko isla.

Zentzu honetan, giza begiak kamera baten antz handiagoa du ispilu batena baino, Kojèvek begia ispiluarekin identifikatzen zuen arren.

Hara filosofia berri baten oinarri posiblea: begia ez da ispilua, kamera baino. Eta ispiluko isla birtuala da, ez erreala.

Gaur egun, politika birtuala herri txikien biziratuea bilatzen duena da, Estatuak zeharkatuz: Udalbiltzaren politika. Estatuak elkartuz Inperioak sortzen dituen Kojèveren politika ispiluak hautsi du; aldiz, behetik abiaturik ugaritasun aldakor bati eutsi nahi dion erakundegintza transbertsala da Europan birtualtasunik handiena duena.

Estatua ukatzen zaien herrientzako irtenbide bat, zeinek bere Udalbiltza garatu, ondoren Europako Udalbiltza bat antolatu eta azkenik mundu mailako Udalbiltza demokratiko ganorazko bat mamitzea litzateke. Txanda pasa, orain arteko Estatuak eta Inperioak. Kojèvek eskatu berdintasun ekonomikoaren alde gehiago egin dezake Udalbiltzak edozein Inperiok baino. Hauek ez dute gauza handirako balio izan, ez dute funtsezko arazorik konpondu, aztertu bestela datuak. Udalbiltza izan liteke itxaropen bide bat. Ispilu nartzisoa gainditurik, ongi etorri kamera birtualari eta ekarriko dituen egia berriei, Kojèveren handitasuna eta Alessandriren loreak uztartuko dituztenak.

Ispiluen enigmak larriak dira filosofian, zeren, azken batean, Kojèvek azpimarratzen duenez, “teoria” ikuspen bat baino ez da, etimologiaren arabera, eta begia azken batean ispilu bat baino ez, ikusten duena berragerrarazten baitu.

Halaber, Kojève larritu egiten du ezker eskuin eta eskuin ezker aldaketaren iluntasunak.

Gainera, islaturiko irudia ispiluaren atzealdean ikusten dugu, berton ezer ez egon arren, edo, zehazkiago esanda, ispiluari begira ikusten dugun irudia ez den zerbait. Fisikak hiru dimentsio onartzen baditu espazioan eta denbora bada laugarren dimentsioa, orduan, Kojèveren itauna, zer ote da ispiluaren atzealdean ikusten den hori? Espazioaren laugarren dimentsioa izan liteke? Edo espazio-denboraren bosgarrena apika?

Isla argitsua erreala da, ezbairik gabe, eta objektiboa. Baina ba ote irudi islaturik, baldin eta ikus dezakeen begirik ez balitz, edo inolako begirik ez balitz? Alabaina, Kojèverentzat ikusten duen begia ere, nolabait, ispilu bat da...

Beraz, ispilu artean galdurik dabil oraingoz gauza guztien funtsari buruzko egia osoaren aukera, Kojèveren pentsaeraren gure ulertzea bezala.

Izan dadin ispilua laua zein ez, isla dezan zati bat xurgatuz zein osotasuna itzuliz, berarentzat ezer gorde barik, isla ezinbestean izango da berregiten duen gauza ez bezalakoa, gauzaren eskuina irudiaren ezkerra izango baita, eta islaren eskuinak gauzaren ezkerra berragerraraziko baitu. Gainera, Platonen mitoetan ezkerra okerra edo gaizkia da, eta eskuina zuzena eta ongia. Hortaz, esan genezake islek gauza okertu eta alderantzikatu egiten dutela, ona txar bilakaraziz eta gaizkia ongi gisa irudikatuz.

Hau Platonek berak dio (alderantziz, noski, geure gauza Platonen ideia baita, eta geure isla Platonen gauza; desberdintasun horrek ez du hala ere arrazoibidearen egitura ukitzen), eta gustura errepikatzen du, berton aurkitu uste baitu gauzaren eta ideiaren arteko diferentzia esentziala, are gauza ideiari erabat egokituko litzaiokeen kasuetan ere.

Ordea, baldin eta aurreneko isla bigarren ispiluan islatzen bada, berriro alderantzikatuko da, halako eran non gauzaren bigarren erreprodukzioan ezkerra eta eskuina jatorrizko gauzan bertan zirena izango baitira -eta zuzena berriro oker bihurtuko da hirugarren islan, eta era berean etengabe.

Ez ote da harrigarria? Erreprodukzioen inbertsio txandakatzeek gauzari bere bakuntasuna kentzen diote. Zeren, esan bezala, islaren okerra ez da soilik gauzaren zuzena; halaber, isla okerra bera, ispiluan aurrenekoz bigarren irudi gisa islatzen delarik, berriro ageri da zuzen eta perfektu.

Bestalde, ispilu biren zati bi erabat paraleloak balira, eta gauza ispiluak bezain handia, edo handiagoa, eta bigarren ispilua lehenbizikoa baino geroago jarriko bagenu, orduan lehenbiziko ispiluko gauzaren isla ez litzateke berregingo bigarren ispiluan, zeren isla gauzan proiektatuko bailitzateke, gauza zeharkatu barik, noski, eta bigarren ispiluko gauzaren isla ere ez litzateke lehenbiziko ispiluan berregingo. Kasu berezi eta aparteko honetan, ez leudeke gauza berregingo luketen isla bi baino, bi ispilu izan arren, eta islak gauza ez bezalakoak lirateke esentzialki, ezkerra eta eskuina bertan okerturik eta alderantzikaturik leudekeela, txandakatzerik gabe.

Halatan, esan beharko litzateke islak edo iritziak ez duela gauza, gertakizuna edo gogoeta galbideratzen ez bada hauen erreprodukzio erabat perfektua den heinean. Eta horrelako bitxikeriarik ez diezu entzungo ez egungo hedabideen etsaiei ezta Platoni ere; izan ere, ezin onartuko luke honek zenbat perfektuagoa izan edertasunaren isla munduan, hainbat lasterrago eramango gintuzkeela dandarrez putzura. Platonen dotrinaren heresia zenuke hori.

Nolanahi ere, baliteke Platonek ideien eta gauzen arteko harremanez dioena adieraztekotan, edo gauza eta gertakizuna zuzenean esperimentatu eta gogoeta beraiek egin nahi dutenen ikuspuntua adieraztekotan, alegia, bileretako iritzien eta hedabideetako solasen aurkakoen ikuspuntua, baliteke, gorago aipatu ohiko ispilu bikote lauaren adibidea baino egokiagoa izatea makurtu eta ximurturiko ispilu birena, gauza bakar eta bera mugagabe ugalduz eta desitxuratuz.

Bileretan eta eztabaidetan adierazten diren iritzien eta hedabideetan erakusten diren irudi distiratsuen berri ematearren, ispilu paralelo bi irudikatuko ditugu berriro, baina apur bat amorfoak. Bakarra izango da erreproduzituriko gauza edo gogoeta; aldiz, gauza berragerraraziko duten iritziak zein irudiak, gure munduko oiloak legetxe, kopuru zehaztugabekoak izango dira, baina ez azkengabeak. Gauzaren edo gogoetaren bikoizketaren eta erdibitzearen bitartez lorturiko iritzion zein irudion biderketa egitez inoiz ez da azkengabea izatera iritsiko, ezta argiak edo adimenak gauza erreproduzitzeko denborarik beharko ez balu ere.

Edonola ere, gauzatik, gertakizunetik nahiz gogoetatik urrutiratu ahala, iritziek eta irudiek gero eta antz eta hurbiltasun handiagoa dute beren artean, gero eta ilun eta lanbrotsuagoak bilakatzen dira, harik eta azkenik goitik beherainoko anabasan nahasten diren arte, gauzak eta gertakizunak zuzenean bizi eta pentsatu beharrean bileretan haietaz esaten dena eta hedabideetan erakusten dena askiesten dugunon garunak bezala. Asko sufritzen dugu egunkarien, albistegien eta tertulien bulimikook.

Har ditzagun orain ispilu bi, eta bereiz ditzagun, baina ez paraleloki. Koka dezagun ondoren bien artean, argiz beteriko tartean, bakarra eta trinkoa den zerbait. Hiru gauza ikusiko ditugu: gauza bakarra eta isla bi, zerbait hura bikoizten dutenak bere horretan erreproduzituz, hots, gauza eta isla bana ispilu bakoitzean. Ez dio axola, bestalde, hiru gauzak ikustean, egitez gauza bera hiru bider ikusteak. Zeren ikusten dena bederen diferentea baita: bereiz baititzakegu bakarra eta bata den gauzaren eta bere berragerpenen artean, bakoitza bere aldetik bakarra, baina elkarrekin bi egiten dutenak. Isla den heinean ez bata ez bestea ezin bereiz badaiteke ere bestetik, biak (bi diren neurrian), eta hortaz bakoitza (bietako bat den heinean), islatzen duen gauzatik beretik bereizten dela baiezta dezakegu (bi izateke bat den zerbait baita gauza). Horrenbestez, hiru gauzak mintzoz bereiz ditzakegu, bat baino ez den bata “gauza” izendatuz, eta bi den besteari, alegia, beste bietako bakoitzari, “isla” deituz.

Baina baldin ispilu bakarra nolabait bi bada (bikoiztuz baitabil), ispilua funtsean baldin bada bata eta bakarra den argia ez bezalakoa, orain, bataren eta biaren arteko edota argiaren eta ispiluaren arteko lankidetzaz gogoeta egitearren para ditzagun aurrez aurre paraleloki ispilu bi, eta heda dezagun argi monokromatiko barreiatu bat bien artean, besterik sartu gabe. Eta zuzenean eta berehala ikusiko dugu (ez dakigu oso ondo nola eta nondik) bitasun azkengabea, geuri aurkeztuko baitzaigu (argiari esker) deusez infinitu gisa; infinitu eta amaigabea, bai, baina gainera, eta oroz gain, hutsa. Zalantza barik, baldin eta ispilu biak lauak eta perfektuak badira, eta perfektuki paraleloak, ez dugu deus ere ikusiko ez batean ez bestean. Baina ezerez hori bera ikusi ahalko dugu, bere buruaz bestelakoa den heinean, argi homogeneo hedatu eta iraunkor gisa.

Soilik ispilu biak hurbilduz, behin elkar ukiarazirikoan, ez dugu dagoeneko ezer ikusiko, ezta argia bera ere, ez bailegoke tokirik argiarentzat. Baina apika gabezia molde hau, ezer ez ikustea bera, mistikoen Jainko Oso Bakar Adierazezinaren “irudirik” egokiena genuke.

Demagun orain gauza bat txoil itsaskorra dugula, eta erabat xeheak, malguak eta likatsuak liratekeen ispilu bi hurbildu egiten zaizkiola, gauzaren azalarekin bat egin arte: orduan ez genuke gauza hori erreproduzituko ligukeen islarik, baizik (ongi egingo bagenu) gauza horixe bera baino ez. Ezbairik gabe, guztia argiturik balego ere, ikuskizun zail samarra genuke halakoa. Nolanahi ere, ezingo luke zuzena edo bitartekobakoa baizik izan, eta ez islatua. Eta agian isla posiblerik gabeko gauzaki hori genuke pentsalari batzuek bilatu izan duten itzulera jatorrira, edota “Big Crunch” delakoaren ondorioa.

Gauza bat ispilu bakar baten aurrean jartzean, gela argi batean, ez dugu irudi bakar bat baino lortzen, gauza islatzen duena: isla horixe bera har liteke hain zuzen gauzari loturiko izenaren adieratzat. Halatan, ez genituzke gauza bi baino lortuko, edo, zehazkiago, bikoizturiko gauza bat: aurrena, gauza bera; eta, hurrena, haren irudia ispiluan eratua (edo ispiluaren atzealdean).

Isla, bestalde, bakarra eta bera da, islatzen duena bezainbat, eta osotasunak, ondorioz, bi egingo du. Argia kontuan hartu barik, noski, argia bakarra eta bera baita halaber. Zeren bestela osotasuna hiru bailitzateke, edo, hobeki esanda, bat (argia) gehi bi. Edota, zehazkiago, bat (argia), gehi bat (gauza) eta beste bat (gauzaren isla). Argia bat denez, esan liteke argiari esker bikoizten dena ere bat eta bakarra dela, zentzu honetan bederen: bi bilakatzen bada, bitako bakoitzak bat izaten jarraituko du ezinbestean.

Ondorioz, esan dezakegu argi bakarraren bitartez eta bere baitan, elkartu egiten direla gauza eta bere irudia, bai, baina aldi berean batak zein besteak bat eta bakar gisa dirautela: islak gauza irudikatzen duenez, isla eta gauza bat eta bera dira, egia da, baina bikoizturik ere badaude, islaren bidez gauza berregin egiten den heinean.

Ordea, baldin eta, argi barik, ez balego ezer ikusgarririk, eta, hortaz, inondik inora ez birik, orduan ispiluan ez legoke deus ere. Horrenbestez, ispiluak gauza bikoizten badu ere, argi barik ez litzateke deus ere ikusiko, argiari esker ikusten baitira bi-biak, hots, lehenbiziko bat hura eta islaturiko beste bata.

Platonentzat, “Ongia” litzateke argia, “Ideia” gure gauza eta “Gauza” gure isla.

Kojèvek dioenez, lortutako jakintza sistema bezain osoa izan daiteke kale egindako jakintza sistema, arrakasta bezain biribila porrota. Guztiaren funtsa goitik behera azaldu eta ulertzeak behar luke behar bezalako globalizazioaren oinarri, baina Kojèvek bere sistemak huts egin duela onartuko du, besteak beste ez delako ispilua zertan den era egokian ulertzera iritsi, ezingo lukeelako ispiluaren esentzia Liburuan egokiro erakutsi. Zelan azaldu zehazki ispiluak dagiena?

Ez baitzen txiripaz Platon bera behin eta berriro saiatu ispiluen enigma desestaltzen.

BITASUNA

Kojèverentzat egia mintzozkoa da filosofian definizioz, kontzeptuzkoa, ez dugu emozio isilean geureganatzen.

Gogora dezagun, bestalde, batetik gauzak dauzkagula eta bestetik gauza horien islak liratekeen adierak.

Beraz, esan liteke ezen bitasunik gabe ez legokeela ez adierarik ez gauzarik, ezta mintzorik ere, ezin baita hitz egin esaten dena eta aipagaia, adiera eta gauza, bikoiztuz baino.

Zehazkiago, esan liteke mintzoak bitara bikoizten duela. Alde batera, bereizten ditu gauzaren existentzia eta esentzia; bestera, izenaren morfema eta adiera. Bikoizketa honen bidez, hortaz, mintzoak gauza biderkatu egiten du.

Kojèveren esanetan, bestalde, zentzua bakarra da. Baina zentzu honi dagokiona (gauzak, adierak) ez da soilik bakuna edo bikoitza, baizik askotarikoa eta mugagabea.

Demagun oiloa: ez dago soilik bigarren osotasun bat, alegia, oilo ez den gainerako guztia, osotasun hau bestalde zehaztugabea bezain askotarikoa dela; badugu gainera oiloen beren multzo zehaztugabea (ez infinitua); eta multzoaren osagai bakoitza oilo bat da. (Oilook osatzen duten multzoa, ordea, harrigarriro, ez da oilo bat.)

Era berean, gauzaren islak ispilu bitan, aurrez aurre paraleloki kokatuak, ez dira soilik bikoitzak, baizik askotarikoak. Zehazki, ezin dute amaigabe elkar biderkatu ez badira azkengabe elkar bikoizten -beti eta nonahi bikoteka elkartzen eta ugaltzen baitira.

Ispilua, esan bezala, mintzoaren antzera dabil.

Kojèveren kontzepturik ezagunena, “Historiaren amaiera”, hainbat aldetatik izan da aztertua eta erabilia: Pentagonoak dioenez, giza zeregin historikorik garrantzitsuena, gaur egun, demokrazia liberala mundu osora zabaltzea da, Historia sekula betikoz burutzeko.

Hala ere, agian ez da behar adina azpimarratu kontzeptu horren alde komikoa. Joko umoristiko gehiago ematen du “Historia amaitu egin da honezkero, joan den mendean zehazki, Liburu batez bukatu zen, guztia goitik behera ulertu eta azaldu zuen jakintsua Prusian bizi izan zen...”: arreta deitzen du behintzat. Nietzschek prestaturik, XX. mendean iritsi du umore filosofikoak gailurra, inoizko kontzepturik barregarrienak sortu dira XX. mendean.

Kojève Historiaren amaieraren inplikazio guztiak ateratzen saiatu zen, zen paradoxa bati ahalik eta zehatzen erantzun behar zaion ber. Zein hots molde sortzen du eskuek topo egiten ez duten txaloak? Zein ondorio du Historia joan den mendean Hegelek liburu bat idatzirikoan amaitu izanak?

Kojève umorista bat zen, eta biziki gogoko zituen ekialdeko paradoxa pentsarazleak. Sanskritoz ongi zekien, hagitz maite zituen geishak, batez ere haiekin solastatzeko. Bestalde, azaldu zuenez geroztik ia urtero aldatu zuen Historiaren amaierak munduan eta gizakiarengan eragindako egoeraren deskribapena. Urte batean Amerikako Estatu Batuetako animaliatasuna nagusituko zen Historia amaiturikoan; hurrengoan, Japoniako kitsch-a; ondoren, Queneauren pertsonaia ergel bat izango zen Historiaren amaierako benetako jakintsua; gero ziurtatuko zuen jakintsuaren munduko agerpena ez dela egiaztatu gabeko hipotesia baizik, filosofoarena ez bezala; Kojèvek Historiaren amaiera aurreneko bider adierazi zuenez geroztikako epe laburrean adina aldaketa funtsezkorik ez da inoiz gertatu, ez munduan ez Kojèveren garunetan.

Historiaren amaiera delakoa hasieran erabili zuen Stalinen jarduna babestu eta hedatzearren; terrorearen beharraz mintzo zen orduan. Stalin hil ostean, marxismoa mendebaldean gauzatu dela esaten hasiko zen, Sobiet Batasunean XIX. mendeko kapitalismoa indarrean zegoen bitartean. Historia odolak mugiarazten duela pentsatzeari ez zion ordea inoiz utzi. 68ko maiatzeko gertaerei buruz hildakorik ba ote zen galdetu zuen aurrena; ezetz erantzun ziotelarik, deus ez zela aldatuko ziurtatu zuen. Besteak beste, horrexegatik dio Vincent Descombs-ek “terrorista” dela Kojèveren filosofia.

Kojèverentzat gizakia berez hilkor dela erakusten du denboraren amaieran egia dioen mintzoa gizakiagandik bereizi eta enpirikoki ez gizaki gisa baizik Liburu gisa agertu beharrak. Ez baita soilik honako edo halako gizakia hilko: gizakia gizaki den aldetik hilko da. Historiaren amaierak gizakiaren berezkoaren heriotza dakar.

Heriotza horren ondoren honako hauek geratuko dira: alde batetik giza itxurako gorputz biziak, espiritu gabeak, denbora edo sormenik gabeak; eta bestetik existentzia enpirikoa duen espiritu bat, baina bizirik gabeko errealitate inorganiko baten eran. Izaki inorganiko hori animalia ere ez da izango, baizik denborarekin zerikusirik batere gabeko Liburu.

Horrela, Kojèvek guztiz pareko ikusten ditu jakintsuaren eta bere Liburuaren arteko harremana, eta gizakiaren eta bere heriotzaren artekoa. Nire heriotza neure-neurea da; ez da besteren heriotza. Baina ez da neurea etorkizunean baizik; honela esan bailiteke: “hiltzera noa”, baina ez: “hilik nago”. Beste hainbeste Liburuaz denaz bezainbatean. Neure obra da, ez besterena; eta nitaz dihardu, ez beste inori buruz. Baina ni ez nago Liburuan, ez naiz Liburu hori, idatzi eta argitara ematen dudan heinean baizik, alegia, oraindik proiektu eta etorkizun den heinean baizik.

Agertu bezain laster, Liburua nigandik bereiziko da, “Ni” izateari utziko dio, hil ondoan neure gorpuak neure izateari utziko dion bezalaxe. Liburuan eta Liburuagatik erabat gauzatuko den espiritua, egia alegia, heriotza bezain inpertsonala eta eternala izango da, heriotza bezain ezgizatiarra.

Zientzia osoa, Estatu globalaren oinarri, jakintsuaren emaitza izango da, giza izaeraren ahalmenak erabat gauzatu dituen gizaki integral akats gabearen ekintzaren emaitza. Baina zientziaren existentzia enpirikoa ez da gizakia, Liburua baizik. Ez da jakintsua, hezur eta mami; zientziak mundura eginiko agerpena Liburua izango da, Liburuak ekarriko du mundura jakintza absolutua.

Ekintzaren emaitza objektiboa egilearengandik aldentzen da beti, eta sarritan hark baino luzaroago irauten du. Baina emaitza hori akatsik gabea, hots, unibertsala eta homogeneoa (ezin hedatuzkoa eta kontraesanik gabea) ez den heinean, amaikizun da bera ere, aldatu egiten baita. Denboran dago beraz, historikoa da, gizatiarra. Horregatik, gizaki baten ekintzaren emaitzak badu beti bere abagunea eta bere zergatia, eta sormen lan berri gisa burutzen da.

Alabaina, Kojèveren definizioaren arabera, jakintsuaren ekintzaren emaitzak ez du akatsik. Jakintsuaren obra ez da inoiz aldatzen eta ezin gaindi daiteke sekulan: ez du benetako etorkizunik. Halatan, emaitza hori ez da benetako gertaera historiko bat, ez da denboran barneko benetako une bat. Ez baita izango ezein giza emaitza bat. Kojèverentzat zientziaren bizimodu enpirikoa munduan ez da gizakia, ezpabere Liburua, guztiaren funtsa azalduko duen Liburua. Gorpu horrek mamituko du eternitatea.

Egia da hala ere Liburuaren bizimodua “enpirikoa” dela, iraun badirauela. Ordea, egia izan arren Liburua honda daitekeela, ostera inprima litekeela, eta abar, kontuan hartzekoa da n-garren argitalpena ez dela deusetan ere lehenengotik aldenduko: ezin da bertan ezer aldatu; ezin zaio ezer erantsi. Beraz, Kojèveren esanetan, naturala izango da Liburuak dirauen denbora, kosmikoa, ez historikoa edo gizatiarra.

Egitez, gizakiek irakurri eta ulertu beharko dute Liburua, Liburu izan dadin, eta ez koadernaturiko eta tindaturiko paper huts. Baina ondozka datozkeen irakurleek ez dute Liburuan ezer ere aldatuko. Eta Liburua irakurri ahal izateko gizakiak bizi behar baldin badu ere, hots, jaio, hazi eta hil, funtsean irakurketa horretara mugatu den bizitzak ez du ezer berririk sortuko.

Liburuarekin batera etorriko den Estatu globalak, Estatu unibertsal homogeneoak, giza desira guztiz aseko du. Behin Estatu hori gauzatu ondoren, hortaz, ez da borrokarik ez lanik izango: behin Historia amaiturik ez dagoke giza zereginik. Gizakiak gizaki iraungo du izan den eta izan zitekeen guztia azaltzen duen Liburua irakurri eta ulertzen duen heinean: Liburua oraindik irakurri ez duen urliaren etorkizuna, ez da izango Liburua irakurria duen sandiaren iragana baizik.

Halatan, gizaki Liburu-irakurleak dirauen denbora Aristotelesen denbora zikliko biologikoa izango da, baina ez Hegelen denbora historiko lerrozkoa.