Markos Zapiain

Errege, Raxoi, Pedro Sánchez, Albert Rivera, Pablo Iglesias eta gainerakoak bezala, Urkulluk ez dio deitu ere egin Puigdemonti, ez zoriontzeko eta ez deus. Itsusia bezain ezohikoa. 

Miletoko Tales hartzen da lehen filosofotzat. Mileton jaio zen, Egeo itsasoaren ekialdean, gaur egungo Turkian, Kristo aurreko zazpigarren mendean, eta seigarren mendearen erdialdean hil zen.

Historian interesgarria izan den guztia Europan gertatu dela aldarrikatzen dutenen aurka, gogoratu beharra dago Tales feniziarra zela jatorriz, gaur egungo Israel edo Libano ingurukoa, eta Egipton eta Babilonian ikasi zuela. Orain arte Europaren eta beraz Unibertsoaren ohore eta gailurtzat jo izan den Filosofia grekoa, beraz, asiar batek abiarazi zuen. Are larriago, greziar peto-peto batek, Traziako neskatxa batek, barre egin zion Talesi; gora begiratzeagatik egin zion barre.

Tales lehenbizikoa izan zen fisisaren arjéaz galdetzen (Fisis=Natura; arjé: oinarria, muina, hasiera, arkeologian edo anarkian bezala); arjé hori itxura aldakorraren azpian legokeen batasuna litzateke. Gainera, Talesek erantzuna ez jainkoen artean baizik eta naturan bilatu zuen, eta erantzun hori era arrazoituan aurkeztu. Dagoen guztia funts bakar batetik eratortzen ote da? Talesen eta ondoko filosofoen ustez, bai. Dena da azken finean bat.

Erantzunen askotarikotasunak ez du garrantzi handirik, galdera bera egin izana izan zaigu erabakigarri. Presokratikoen artean, oinarri edo funts hori ez zen ezein Jainko, baizik eta lehengai natural edo logikoren bat. Talesek ura dela esango du naturaren funtsa, Anaximandrok mugagabea, Pitagorasek zenbakia, Heraklitok sua, Demokritok atomoa… Fisikoak dira lehenbiziko filosofoak, astronomoak, matematikoak, poetak, igarleak. Ez lukete ulertuko zientzien eta letren arteko bereizketa.

Filosofoak, definizioz, egia bilatzeari ematen dio bere denbora guztia, ez du denborarik galtzen diru bila. Aristotelesek kontatzen duenez, Talesi leporatu ziotelarik kontu materialekiko bere arduragabekeria, bere txirotasuna, filosofoak, fisiko, astronomo, matematiko eta ingeniari ez ezik metereologo ere bazenak, oliba-uzta oparo bat aurreikusi eta neguan Mileto eta Kios-eko olio-dolare guztiak erosi zituen, merke, eta gero, udan, uzta gauzatu zenean, garesti alokatu eta diru pilo bat egin zuen, erakutsiz filosofoak nahi izanez gero badakiela aberasten, baina ez duela hori izaten helburu nagusi.

Gaur egungo filosoforik ezagunenek ere, Zizek, Onfray edo Joxe Azurmendik, etxe eta bizimodu umilak izaten dituzte. Uko degiote maila batetik goragoko aberastasunari: produkzio filosofikoan ardazten dutenez bizimodua, poxelu lekieke dirutza.

Miletoko Talesek, harira, Kristo aurreko 585ko eguzki eklipsea aurreikusi zuen, eta horrek ere ospe handia eman zion, Zazpi Jakintsuetako bat da.

Bestalde, piramideen garaiera neurtzeko metodo bat asmatu zuen, piramideek proiektatzen duten itzalean oinarritua. Giltza zen itzala neurtzea piramidearen altueraren berdintsua denean. Metodo hori beste esparru batzuetan ere aplikatu zen, eta ondorio ederrak ekarri zituen, besteak beste nabigazioaren artean.

Andoni Egañak zioen bertsolariak behera begira botatzen badu bertsoa batez ere oroitzen ari dela, eta gora begira berriz asmatzen. Gezurtiak gora begiratu beharko luke.

Esoporen alegia batean oinarriturik, Platonek kontatu du behin batean Tales, zerura begira zihoala, bideko zuloa ikusi ez eta bertan erori zela, eta Traziako neskame batek barre egin ziola: “a, Tales, beti astroei so eta mutur aurrean duzuna ere ikusten ez”. Hegelek komentatu zuen Tales putzuan erori zela putzutik kanpo zebilelako. Gu ez gara erortzen, ez garelako inoiz putzutik irteten.

Filosofo mota batek beti begiratzen du gora, putzuan jausteko arriskuaren despit. Gora begiratze heroiko horren ondorioz estropezuka du filosofatzen eta behin eta berriro erortzen da,  gero eta hobeto erortzen da.

Larunbatean, Gipuzkoako finalean, bertsolariek ez zuten ez gora ez behera begiratzen, ezpada parera, zuzen. Egañaren sailkapenetik at, ez zebiltzan ez asmatzen ez oroitzen. Filosofatzen ote zebiltzan? Bistan da Talesen sasoiaz geroztik asko aniztu dela filosofoen behakoen norabidea. Gaur egun Tales ez zen putzuan jausiko, honezkero astronomoek eta metereologoek ez dute-eta ortzira begiratzen, baizik eta, bertsolarien antzera, parera, ordenagailuko pantailara, hortxe jasotzen baitituzte sateliteek igorririko datuak.

Larunbatean erakutsi ziguten bertsolariaren hegaldian ere mamitzen dela Hegelek filosofiaren zeregin nagusitzat duena, ihre Zeit in Gedanken erfasst, “zure garaia kontzeptuz atzematea”. Adibidez, gaur egungo etorkinaren Beñat Gaztelumendiren definizioan: “beti etortzen, beti etortzen, eta iristen ez dena”.

Jende normalak ez du beti filosofia maite izaten. Zenbaitetan barre egiten dio, edota hil. Platonek lotu ditu neskatxaren irria Talesen lepotik eta Atenaseko demokraziak Sokratesi ezarririko heriotza zigorra. Filosofiaren eta agintarien arteko betiko tentsioaren azkenaurreko adierazpena Filosofiaren aurkako Hezkuntza Sailaren gurutzada da, Iñaki Artola pilotariak zein Julio Soto bertsolariak ganoraz salatua.

Dena den, eta behako eta jarrera filosofikoak zein anitzak diren ostera ere ilustratzeko, aintzat hartu beharra dago ezen Talesen jarrera dudarik gabe baldin badagokio filosofiari, traziar neskamearenak ere baduela bere tradizioa. Diogenes zinikoak hurbilago luke neskamearen algara jakintsuaren seriostasuna baino.

Nola mitologian hala filosofia nagusian, bereziki estoikoenean, grekoek mundua kosmos gisa zekusaten, kaosetik eratorritako ordena gisa. Mundu koherente horretan, nork bere tokia dauka. Bizimodu ona, justizia, bakoitza dagokion gunean bizitzea da.

Bi mito iturri nagusiek, Hesiodoren eta Homeroren obrek, kaosetik kosmosera igarotzea darakutsate. Irailean ikusi genuen nola sortzen den Hesiodoren Teogonian harmonia kosmikoa kaosetik. Odiseak Troiako gerra kaotikoa du abiaburu, eta, hamar urteko itsasaldi baten ostean Odiseo/Ulises bere Ithakara heldu eta Penelope emaztea berreskuratutakoan amaituko da. Ithaka baita Odiseori dagokion tokia, Peneloperen alboan.

Odiseoren kasuak erlijioaren eta gizatasun soilaren arteko desberdintasuna ikusten laguntzen du. Erlijioentzat, oro har, benetako bizitza hil ostean hasten da. Hilezkortasuna dago jokoan. Odiseok, berriz, eta, halaber, ikusiko dugunez, Filosofiaren zati handi batek, giza bizialdi mugatu honetan ardazteko joera erakutsiko du.

Odiseo, Ithakara itzuleran, Kalipsoren uhartean gelditu da, Ogigian.

Kalipso izena “kaliptein”-etik dator, ezkutatu edo bahitu esan nahi baitu, eta halaxe du Odiseo, bahiturik. Jainkosa bat da, ezin ederragoa, eta Odiseoz maitemindu da. Bere uhartea paradisua da, beti eguraldi ona, janari bikaina, otarrainak, sagarrak, tigretoiak. Are gehiago, Kalipsok Odiseori hilezkortasuna agindu dio berekin geldituz gero. Hilezkortasuna paradisuan, maite ezin ederragoarekin. Gainera, Kalipso tentuz ibili da, aurreko batean Jainkosa batek hilkor bat hilezkortu eta ohartu gabe azken zahardadeko gogoz eta itxuraz hilezkortu baitzuen. Ez du berriz ere hanka sartu nahiko. Arazo hori kristauei ere sortu zitzaien, alegia, dogmaren arabera denboraren azkentzean gorputzak berpiztuko dira, ez soilik arimak, ados, baina gure bizialdiko zein gorputz? Kalipsok Odiseori aginduko dio gorputz-arimen aldetik orekarik sakon eta ederrena duen unean hilezkortuko duela, 52 urte inguru.

Hala ere, Odiseo egunero arratsaldez Kalipsoren uharteko ertz batera joaten da, Ithakara ematen duena, eta negar egiten du. Penelope ez da Kalipso bezain ederra, Ithaka askoz ere txiroagoa da Ogigia baino, baina horiexek dira Odiseoren erresuma eta Odiseoren emaztea. Odiseoren ildotik filosofo askok nahiagoko dute hilkortasuna, dagokien tokian izanez gero, ezen ez hilezkortasuna deslekuan.

Nori berea, hori da zuzenbidea, diogu euskaldunok. Grekoek ere horrela ikusten zuten kontua: mundua ordenatua da, pertsona eta ekintza bakoitzari toki bat dagokio, eta bidegabekeria, injustizia, toki horretatik ateratzea da. Horri deritzote hybris, gehiegikeria, harrokeria: dagokizunetik bereizteari, zurea ez den toki bat betetzeari. Hori gogor zigortzen dute, Jainkoek mitologian eta epaileek gure mundu arrano honetan.

Filosofia, etimologikoki jakinduriarenganako maitasuna, “filo-sofia”, Kristo aurreko seigarren mendean sortu zen, Grezian. Filosofiak galdetzen du lehenbiziko aldiz “zer da honen edo horren funtsa eta esentzia?”, "ti to on", “zer da izatea?"

Aurretik mitoa zegoen, kontakizun sakratua. Antzeko kezkei narrazioen bidezko erantzuna ematen zitzaien. Filosofiaren mintzamoldea, logosa, berriz, arrazoiari atxikitzen ahalegintzen da, autokritikoa izaten.

Gizakiaren sakoneko kezkak antzekoak izan badira ere beti, erantzuna aldatu egiten da. Mitoak kontakizunen bidez erantzuten du. Filosofiak, berriz, kontzeptuak sortuz.

Edonola ere, nola sortu zen filosofia, zein da dagoenaren funtsari buruzko itaunaren jatorria?

Noiz eta non agertu ziren galdera hori egin ahal izateko baldintzak?

Grezian bertan sortu ziren, esan bezala, Kristo aurreko hamargarrenetik seigarrenera doazen mende ilun eta enigmatikoetan.

Baldintzok mugimendu bertikal bat eragin zuten, gorantz, abstrakzio gero eta handiago baterantz, eta, aldi berean, hedatze horizontal bat, gure itauna sortu ahal izateko giro jakingura, bidaiari eta unibertsalizatzaileari lotua.

1-Aurrena, “to” artikulu neutroa agertu zen, gure “tasun”aren antzeko zeregina betetzen duena: belarraren berdea, itsasoaren berdea, mukiaren berdea bildu eta gainditu eta edertasunaz oro har galdetzea ahalbidetzen du, edo zuzentasunaz, edo munduaren funtsaz.

2-Bestalde, txanpona sortu zen, ezinbestean gauzaki zehatzak trukatu beharra desagerraraziz. Txanponak dena eros dezake, edozer bilaka daiteke txanpon. Era berean, Heraklitoren Logos-ak, arrazoi komun edo unibertsalak, guztia uler dezake, edozer bihur daiteke zentzu koherente giza adimen batentzat. Giza arrazoia edozeren azalean jar daiteke, eta ulertu.

3- Garai hartako grekoen grina bidaiariak, ia beti Mediterraneoan isuriak, ikuspuntu zabalago batera eraman zituen, eta gutarkeria gainditzera, norberarena egiazkoena eta onena dela uste izatearen umekeriaz lotsatzera. Herri desberdinek jainko desberdinak zituzten, konstituzio desberdinak, eta ez ziren gu baino okerrago bizi.

4-Halaber, inbasore dorioek ezarritako antolakuntza berria dugu polisean, aurreko mizeniko-minoikoena ez bezalakoa. Honek erdigunean errege jauregia kokatzen zuen, eta inguruan nekazarien, abeltzainen eta artisauen etxeak, erregeari obeditu besterik ez zutenak. Goitik beherako hierarkia dugu hemen.

Aldiz, dorioek errege jauregi zentrala kendu eta bere ordez hutsa jarri zuten, alegia, plaza bat, agora. Plazan hiritarrak elkartu eta beren iritziak ezagutaraz ditzakete; horra hor demokraziaren nolabaiteko ernamuina.

5-Idazkera bokalikoa sortu zen, bestalde. Hamargarren mendea baino lehen, grekoak bete-betean zeuden ahozko kulturan murgilduta, non tradizioa errepikatzea baita funtsezkoena. Soilik eskriba-elite batek zekien idazten; idazkera, bestalde, silabikoa zen, entzuten zenaz oso bestelakoa horrenbestez, idazkera silabikoan letra edo zeinu bakar batek soinu-multzo bat adierazten baitu. Idazkera silabiko batzuetan ez dago bokalik. Esaterako, bokalik gabe dago idatzia Bibliako Itun Zaharra, ia dena hebraieraz (Itun Berria ostera ia osorik grekeraz, idazkera alfabetikoz).

Mende ilun haietan Egiptotik papiro ugari ekarri zuten Greziara, alde batetik, eta, bestetik, Feniziatik alfabetoa. Idazkera alfabetikoan joera da letra bakoitza soinu bati lotzea. Gainera, feniziar alfabetoari grekoek beren bokalak erantsi zizkioten. (Alfabeto greko horretatik eratorriko ziren, besteak beste, nola latindarra, gurearen jatorria, hala zirilikoa.) Idazkera alfabetikoari eta bokalei esker idatzia eta esana antzekoago egingo dira. Ondorioz, jende gehiagok bereganatuko du idazteko ahalmena, eta izkribuen eskuz esku ibiltzea nabarmen areagotuko da.

Hain zuzen ere, idazketaz batera ager daitezke zerbaiten funtsari buruzko galderaren antzekoak, praktika zehatzetik nolabaiteko urrutiratzea eskatzen baitu, ahozko kulturetan ezinezkoa.

6-Aldi berean, azpimarratu beharra dago erlijiozko kultu bi daudela garai hartan indarrean, bata apolineoa, lasaia, jendaurrekoa, eta bestea orgiastikoa, mozkorra, ezkutua, azken hau Eleusisen kokatua. Bertan, nork bere burua bilatzen zuen bere burua galduz, mugak eta arauak hautsiz.

Bada, herriak tinki eskatu baitzuen, Dionisoren kultu misteriko drogazale hau Delfosera eraman behar izan zuten, hots, Greziako tenplurik bisitatuenera, urtean zenbait astez. Bertan Pitia, medium antzeko bat, trantzean jarri eta zentzugabekeria mordoa botatzen zuen eldarnioz, Apolo Jainkoak berak diktatuak itxuraz, eta hermeneuta edo interprete batzuek gizaki arruntentzat ulergarri izango zen mintzamolde batera itzultzen zuten.

Kultu biotan, filosofiak historian zehar munduaren aurrean izan dituen bi jarrera desberdinen ernamuina edo ispilua dago: bata funtzionariala, mekanikoa, linguistikoa, eta bestea poetikoagoa, inplikatuagoa, mundua bera sakratutzat-edo duena, eta filosofiaren bidez munduaren muina birsortzen saiatzen dena.

----

Horixe da munduaren funtsari buruzko galderaren jatorria, geure idatzizko kulturen jatorria azken batean.

Hala ere, zenbaitek uste izan du grekoena erabateko hasiera izan zela, beren ahalmen sortzaile itzelak beraiena itzularazten zuela baina berek beren aldetik besterena itzuli behar izan gabe, Aristotelesen Jainkoa legez, ororen baitan pizten baitu Berarenganako amodioa, baina Berak aldiz ez du maitatzera derrigortzen duen gabeziarik.

Hau gezur hutsa da. Grekoek itzultzen zuten itzuli. Edonola ere, gure kulturetara iristeko giltzarri izan zen itzultze ekimen erraldoi bat, arras eskuzabala, latinoena grekoekiko. Biziki sufritu zuten berek “aberri hizkuntzaren gabeziak” zeritzotenarekin. Gero hizkuntza erromantzeak sortu ziren, eta nazio estatuak, derrigorrezko irakurketekin, hezkuntzan, klasiko greko eta latinoena, gehi tokian tokiko heroi literarioena. Beharrezkotasun horrekin, soldaduskarenarekin batera, egin izan da Europan nazio-eraikuntza.

Nondik nora dago Olinpoko Jainkoen artean Dioniso, gainerako olinpiarren hain desberdina izaki? Antigrekoa da, gehiegikeria hutsa, kaosa. Lehen begiratuan, Tartaroan behar luke, infernuan, Titanekin eta Tifonekin batera. Dioniso ez da-eta festa alaiaren eta mozkorraren Jainkoa soilik, ardoaren eta antzerkiaren asmatzailea; aitzitik, eldarniorik mingarriena ere sustatzen du, tortura eta hilketa. Hala ere, Olinpoan? Ausardia horixe da ziur aski herri grekoaren jenialtasunaren adierazpenik esanguratsuenetakoa.

Dioniso beste Olinpiarrengandik bereizten dituen zenbait ezaugarri: alde batetik, giza ama duen Olinpiar bakarra da; gainerako guztiek Jainkoak dituzte guraso (Jainko mestizoa).

Anabasa izan zen Dionisoren jaiotza. Hara bertsioetako bat: Dionisoren aitak, Zeusek, giza itxura hartzen zuen Dionisoren ama Semelerekin larrua jotzeko. Zeusen emazte Herak, jelosiak bultzatuta, Semele xirikatu zuen Zeusi eskatzeko bere berezko itxura jainkotiarra erakuts ziezaion. Zeusek amore eman eta trumoi, oinaztargi eta oinaztu gisa agertu zitzaion, eta Semele kixkali, Herak aurreikusi legez. Erre bitartean, Zeusek Dioniso amaren sabeletik erauzi eta bere izterrean gorde zuen. Aitaren izterretik jaio zen beraz Dioniso (sorkura katastrofikoa).

Sufrimendu horrek ez zuen ordea Heraren mendeku gosea asetu, eta Dioniso hil nahian aritu zen jo eta su. Semea babestearren, Zeusek neskatxa itxura eman zion Dionisori; honi gustatu eta aurrerantzean ere, inongo beharrik gabe, erabiltzen jarraitu zuen (Jainko trabestia).

Hera berriro larregi hurbildu eta Zeusek, Hera despistatzearren, aker bilakarazi zuen semea, eta gero zezen (Jainko piztia).

Dena den, Herak detektatu eta Dioniso erotu egin zuen, baina seko erotu. Eldarniotan ibili zen bolada luze batez (Jainko eroa).

Alderrai zebilen beti, bere satiro, sileno eta bakanteekin atzera eta aurrera, herririk herri, mozkorrik mozkor. Grekoek ez zuten grekotzat, nabarmena baitzuen Ekialdeko kutsua; asiarra omen zen, bere begi urratuekin, etorkin bat, metekoa, mantxurrianoa, koreanue (Jainko arrotza, etorkina).

Grekoek biziki estimatzen zuten ordea izaera autoktonoa, gutartasuna, gizontasuna, gizatasuna, zentzuna, ordena, legea, kosmosa. Guztiz arrotza zitzaien horrenbestez Dioniso: guraso nahasiak, kaotikoa, trabestia, piztia, eroa, kanpotarra, mozkorra, drogadiktoa. Alegia, edozein gurasok alabarentzat nahi lukeen senarra. Guztiarekin ere, Olinpoan, Apoloren eta Atenearen alboan.

Bestalde, izugarria bada ere Dioniso beti, izugarriagoa du izeko Agaveren aurkako mendeku-gosea. Agavek iseka egiten zion bere ahizpa Semeleri, Dionisoren amari, honek zioelarik Jainkoen Jainko Zeusekin harremanak zituela. Hori guztia asmakeria hutsa zela zabaldu zuen Tebasen eta barregarri utzi zuen ahizpa.

Euripidesen Bakanteak-en Dionisoren mendekuaren berri ematen zaigu. Agaveren seme Penteo dugu Tebasen errege. Dionisoren kontrafigura da: greko-grekoa, jator-jatorra, txintxo-txintxoa, gurasoak harro egoteko modukoa.

Halako batean, Dioniso eta bere jarraitzaileak Tebasera etorri dira, karrika eta plazez jabetu dira, erdi biluzik edan eta edan. Dionisok herriko jendea bakanal batera gonbidatuko du mendi aldera. Bizitza publikoa gizonen esku dagoenez zeharo, aspertuta bizi diren emakumeak erakarriko ditu batez ere Dionisok. Penteo ere jakin-minak jota sumatu eta mendiko jaira bideratzen du. Bakantez mozorrotuta igoko da buruzagia. Barre eragiten zien horrek ikus-entzuleei, gurean agertokian Urkullu berez hieratikoa emo edo punkiz ikustea bezalako zerbait. Penteok zuhaitz baten adarrean erdi ezkutatuta ikusten du Dionisoren festa basatia: leunki hasi dira, edan, sexu harremanak andreen artean, baina berehala ekingo diote animaliak torturatu, bizirik zatitu eta hiltzeari; gero eta mozkor eta eldarniozkoagoa eta biolentoagoa da giroa, harik eta bakanteek Penteo begiluzea seinalatu eta, Agavek gidatuta, bere eldarnioan piztia gisa ikusten baitu semea, harrapatu, lurrera bota eta bere gorputza zatikatu eta hilko duten arte. Ostean, Agavek berak semearen burua gorputik bereizi eta pika batean inkatuko du. Oraindik mozkor eta eldarniotan, bere aitari, Tebasen fundatzaile Kadmori, semearen buru odoltsua trofeo gisa eramango dio, harro.

Bete da horrenbestez Agaveren aurkako Dionisoren mendekua.

Horrelakoak bultzatzen dituena da grekoek Jainko beneratuenen artean kokatu zuten indarra. Nolatan uler?

Kristauek Jainkoa eta zerua irudikatu zutenean Platonen ideien mundua izan zuten eredu. Platonen ideien munduan ederra, zuzena, egia eta ongia daude. Ez dago zikinkeriarik, ez gaizkirik. Era berean, kristauen zeruan. Antzinako grekoek Dioniso Olinpoan kokatuta lortu zuten mundu idealean arrotza, diferentzia, txarra integratzea, kristauen zeruan Jainkoaren alboan Luzifer balego bezala. Hots, sakontasun, errealismo eta ausardia psikologikoari dagokionez, askoz ere gehiago izan ziren politeista haiek Platon eta kristauak bezalako Platonen jarraitzaileak baino.

Grekoen jeinu eta estilo handiak desoreka, bestelakoa, eromena, oinazea eta itzala onartzeko ausardia izan zuen, eta indar dionisiako ilun arriskutsu horien bidez bizitzaren edertasuna sakontzekoa. 

Uste dut Koldobika Ezberdin tronpatu egin dela, hainbat zentzutan baita Sisifo maite minez arras kristaua. 

Kontuan hartu behar da gure kultura kristaua dela, baina gainera Laura Mintegi beti ibili da Lacan psikoanalistarekin atzera eta aurrera. 

Puntua da psikoanalista bakoitzari ere badariola bere erlijio inguru edo jatorriaren kutsua: Freuden psikoanalisia psikoanalisi judu bat da; Jungena berriz paganoa, ariarra; eta Lacanena katolikoa da, frantsesa, fraidea zuen anaia, eta abar.

Bestalde, Nazareteko Jesukristok esaldi ospetsu franko bota zituen. Horietako bat: maita ezazu etsaia. Beste bat: Jainkoa maitasuna da. Arameoz bota zituen ordea. Eta Itun Berria grekera batuaz idatzi zuen Jainko Jaunak. 

Grekeraz, baina, berba bi zerabiltzaten maitasuna izendatzeko: batetik EROS, pasiozko maitasuna, eta Jesukristok ezin zigun etsaia EROTIKOKI maitatzeko agindu; eta ezin zezakeen JAINKOA EROS DA aldarrikatu, O THEOS EINAI EROS. 

Eta bestetik FILIA, gehiago hurbiltzen zitzaiona Jainkoaren maitatzeko erari, baina oraindik mugatua zena, adiskidetasuna adierazten baitu gutxi gorabehera, eta adiskideak aukeratu egiten dira; Jesukristok gogoan zerabilen ezohiko maitasun hori ostera edozeinentzako da, desinteresatua, unibertsala. 

Orduan AGAPE hitza berreskuratu zuten, ondoren vulgatan CARITAS eta euskaraz karitate edo gupida edo erruki gisa ere itzuli izan dena. Jainkoa den maitasuna AGAPE da, O THEOS EINAI AGAPE, Jainkoa karitatezko maitasuna da. Eta etsaia AGAPE maitasunaz behar da maitatu, ez EROS ez FILIA maitasunaz.

“Etsaia” modu desberdinetan interpreta liteke; batzuek uste dute maitatu beharreko etsai hori guretzat ere Hitler dela, edo Estatu Islamikoa, zenbat urrunagoa hainbat gaiztoagoa. Ez ba: Jesusek, dirudienez, eguneroko bizitzan benetan zure onetik ateratzen zaituena du gogoan, emazte ohia, lankide edo bizilagun jasangaitz horiek. 

Are hurbilago, zehazkiago: gizaki horrek zure sentimenduetan eragiten duen depresioa, gorrotoa, amorrua, errua litzateke etsaia. Etsaia zure gorputzean legoke kokatua, eta etsaia maitatzea litzateke gorrotoari, amorruari, erruari, zure baitara etortzen uztea, sentimendu txar hori onartu eta berekin hitz egitea, Goenkaleko Maria Luisa hortentsiei eta orkideei ez ezik astakardu, mariloka eta belar txarrei ere mintzatzen zitzaien bezala: zatoz nahi izatean, beti izango da zuretzat libre txoko bat nire erraietan. Soilik zara libre maite duzunaz, gorroto diozunari kateatuta zaude. Horregatik maitatu behar da etsaia, libreago eta lasaiago bizitzeko, bestela behin eta berriz itzuliko zaizkizu gorrotoa, depresioa, errua eta amorrua. 

Laura Mintegiren eleberrian ere etsaia pertsona jakin bat baino gehiago barne-muinetako iltze bat da, ezinbestez zoritxarra dakarren maitemintzeko grina da Sisiforen harria. Eta Mintegik iradokitzen du harri hori maitatuz gero maitemintzeak eragindako sufrimendua uxa daitekeela. Agapeki maitatu beharra dago eros. Zentzu horretan, Laura Mintegik etsaia maitatzeko aldarrikatuko luke, Jesukristok bezalaxe. Diotenez, Munillak batzuetan Putz! aldizkaria baliatzen zuen bere doktrina jendarteratzeko. Munillaren ezizena izan liteke Koldobika Ezberdin. Kristau bion aliatua izan zitekeen Mintegi, Munillak etsaia hobeto maitatuko balu. 

Eleberri honetako protagonista, Ane, etxera itzuli da bere familiarekin, adulterioan behin eta berriro erori ondoren. Aurretik, bere senarra eta alabak abandonatu eta sabelpeko grinak asetzera abiatu zen oraindik kristautu gabeko herrialde basa batera: Nikaraguara. Jakina, emakumea zenbat eta edanago, egarriago; zenbat eta usatuago, nahiago. Benetako maitasunaz, elizako aldarean altxorrik preziatuena lohitu barik eskontzeaz, hil arteko maitasunaz… ezertxo ere ez.

Hauxe duzue, labur esanda, bekatuaren apologia sutsua baino ez den orri mordo honen funtsa. Eta idazlea, Laura Mintegi, lasai-lasai geratu da nonbait bere pozoina gure artean barreiatu eta gero. Eta Herri hau, dekadentziaren hondoa jo duen herri hau, lasai-lasai geratu da, zirkinik ere egin gabe, emagalbidearen gorazarretan zirriborraturiko panfleto lirdinga honen aurrean. Non dira gure baloreak? Non dira gure jagole behar luketen agintariak?

Eskerrak Putzek behintzat duintasun minimo bati eusten dion, eta zutabe hau uzten didan ardi galduak onbidean jartzeko.

Laura Mintegik, gaur egungo Maria Magdalena damutu gabeak, lotsagarriro agertzen digu bere burua liburuaren azalean bertan. Ez dago aztia izan beharrik Laura liburuko Ane bera dela jakiteko. Eta begiradan ikusten zaio malezia akaberabakoa, bekatua, eta bekatua, eta bekatua, pentsamendu lizunetarako joera eutsiezina.

Liburuan zehar ez da apenas agertzen haragiaren eta fornizioaren deskribapen gordinik. Gizonezkoak emanagoak dira holakoetara. Baina kontuz, eleberriaren mezu subliminala askoz ere kaltegarriagoa baita mila aldizkari pornografiko baino. Seksu kontuetan hagitzez perilosagoak dira andrazkoak gizonezkoak baino. Ondo begiratu beharra dugu egunak joan egunak etorri beti altan (bai, altan, zakurrak baino okerragoak dira eta) dauden emakumeetatik. Azken finean, holakoen helburua zera izaten baita: gizonezkoei gaina hartzea, gizonak euren meneko egitea, euren gainetik agintzea.

Gizonezkoa sortzez da garbia eta aratza. Emakumea ez, emakumeak jarri zuen galbidean gizona, Bibliako genesian agertzen den legez. Gertatzen dena da gizonezkoa ahul eta ahalke dela emakumearen seksuaren aurrean. Emakumeak tentatu egiten du gizonezkoa: erroparik estu eta motzenak erabiltzen ditu bere haragiaren formak nabarmentzeko, begirada lizunak zuzentzen dizkio, balsamoz eta beste halako usainez erakartzen du gizonezkoa… Eta gizon gajoa, ia oharkabean, andrazkoaren sareetan erortzen da.

Beldurgarria da gure gizartean emakumezkoa bereganatzen ari den boterea. Jada ez dago dagokion lekuan, hots, etxean, familia zaintzen, otorduak gertatzen. Beldugarria da ikustea emakumezkoak etxetik kanpo lanean, tabernetan, gure herrietako udaletxeetan, liburuak idazten (!). Baina are beldugarriagoa deritzot hori aldarrikatzeari, defendatzeari. Gaizki, oso gaizki gabiltzan seinale.

Bere senar zintzoa umiliatu, zapaldu eta zikintzearekin nahikoa ez, eta han abiatzen da Ane, gure Ane koitadua, psikiatra bati dena kontatzera. Eta psikiatrarenera munduan bera bezain galduta dagoen laguna eramaten du gainera, sendagilea nahastera. Jakina, psikiatra ere haragiaren tentaldian erortzen da, Aneren lagunak eta Aneren kontakizun lizunek hartaratuta.

Holako liburuak argitaratzen jarraituz gero, ez dakit bihar-etzi hemen izango garen, zalantza handiak ditut, baina bizirik nagoen bitartean, Jaungoikoaren aurrean zin egiten dut ez dudala etsiko, ez dudala burua makurtuko, eta kartsuki borrokatuko dudala Kristoren bildotsen alde, balore kristauen alde eta Laura Mintegi bezalako emakume deabruen kontra.

Pertsonaia ezberdinen azalean kokatuta, maitemintze prozesua da Laurak eleberrian kontatzen duena. Beterriko Liburua aldizkarirako egindako elkarrizketan, idazleak berak aitortu zuen azken momentura arte, zalantza izan zuela eleberriaren edo saiakeraren artean, zein genero aukeratu. Eleberria zailagoa izan arren, “gauza zailak egiteko” gaudelako aukeratu omen zuen bide hori eta ez zen, inondik ere, ahaleginean geratu. Ezbairik gabe, istorio indartsuarekin egingo du topo irakurleak liburu hau esku artean hartzean.

Ane da eleberriko pertsonaia nagusia. Emakume ezkondua eta bi alaben ama. Behin, Eunate alabak mina hartu eta ospitalean Mikel medikua ezagutuko du. Bien artean jolas goxoa sortu eta zeharo maitemindu egingo dira. Elkarrekin ihes egitea erabakiko dute bizitza berri baten bila. Anek, bi alabak eta senarra Bilbon utzi eta Mikelekin batera egingo du ihes Managuara. Pasioz betetako maitasun istorio ederra biziko dute hasieran; denbora tarte luze baten ostean, barruak bere familiarengana itzultzeko aginduko dio, ordea.

Eleberria Esteban Mugarra psikoanalistaren kontsultan hasten da. Sei urte eta erdi Ertamerikan igaro ondoren, Ane etxera itzuli da. Alabek ez dute ama ezagutu etxeko atea ireki dienean, senarrak ondo hartu du, lagundu egin nahi dio eta Estebanen kontsultara eraman du. Estebanekin izaten dituen hizketaldiek barnea husten lagunduko diote Aneri; bere sentimenduak azalduko dizkio, ihes egiteko arrazoia zein izan zen bilatzen saiatuko da. Lan luze eta neketsu horretan, Karmelek, Aneren lagunak ere izango du tarterik. Karmele Ane laguntzen saiatuko da, kontsultara lagunduko dio, bere sentimenduak ulertzen ahaleginduko da. Estebanek, Karmelek Aneren kasua argitzen lagun dezakeela uste du, txiki-txikitatik ezagutzen baitute elkar, eta Aneren iraganaz hitz egiteko eskatuko dio. Oso begi onez ikusten du Estebanek Karmele, beste maitemintze prozesu bat jarriko da bidean. Maitasunaren inguruan oso ideia ezberdinak dituzte biek, Estebanek unean unekoa bizi behar dela uste du, Karmelek gauza gehiago hartzen ditu kontuan, mintzeko arriskua ikusita seguruenik. Bien arteko jolasa, jolas soil bat baino zerbait gehiago izango da eleberriaren amaierarako.

Maitasun kontuak alde batera utzita, Aneren jarrera ulertzeko pisuzko arrazoiak azaleratuko dira Estebanen kontsultan. Anek bazuen gazte hil zen ahizpa bat, Amaia. Inbidia zion ahizpari, jeloskor jartzen zuen maitasuna bizitzeko zuen modua ikusteak, ahizparen parean egon nahi izaten zuen beti, hark gogoko zuen mutila maite zuen Anek ere, Txute. Mutilarekin batera droga munduan sartu zen Amaia eta behin sobredosi baten ondorioz hil egin zen. Ahizparen heriotza gertu-gertutik ikusi zuen Anek, eta heriotz horrek izugarrizko eragina izan zuen beragan. Heriotz horren harira, barne-beldurrek bultzatu zuten Ane ihes egitera. Maite zuen norbait galtzeak sortu zion mina berriro bizitzeko indarrik izango ez lukeela jakiteak.

Irakurketa azkarra eskatzen duen liburua da Sisifo maite minez, sentimendu ugari nahasian dakartzana: Maitemina, pasioa, desira, gabezia, antsia, hutsunea, itxaropena eta etsipena, besteak beste.

Oroitu Lasa eta Zabalaren gorpuzkinak Tolosako hilerrira ekarri eta ertzainek senideei eta adiskideei hezurrak merezi bezala lurperatzea eragotzi zietenean sortu zen iskanbila; edota zelan astindu zuen ezker abertzalea bera jakiteak ETAk Zarauzko hilerrian lehergailu bat eztandarazi nahi izan zuela, ETAk berak hiliko Iruretagoiena zinegotzia ehorztera zihoazen unean; edo Marta del Castilloren gurasoen ahalegin itzela alabaren gorpua aurkitu eta behar bezala lurperatu ahal izateko; edo arrantzalearen familiaren larridura han urrutiko itsasoan ustez ito baina gorpua agertzen ez denean... Dirudienez, gizakia sortu berritan hasi zen bere hildakoak nolabaiteko errituz lagunduta despeditzen. Giza primatearen berezitasunetako bat litzateke hurkoaren hilotzaz arduratzea.

Edipo bere begiak erauzi, Tebasetik alde egin eta Kolonora erbesteratu zenean, Eteokles eta Polinizes, Ediporen semeak, biek nahi izan zuten aitak utziriko tronuaz jabetu. Agintea txandakatzea adostu zuten. Baina Eteoklesen txanda amaitu eta ez zion Polinizesi utzi nahi izan. Orduan Polinizesek armada bat bildu eta Tebasi eraso zion. Azkenik, bi anaiek elkar hil zuten. Eta errege berriak, Kreontek, legea eskuan, Eteokles ohorez ehorztea agindu zuen, Tebas defenditzen hil zelako, eta Polizines berriz lur gainean abandonatzea, zakurrek eta hegaztiek jan zezaten. Horixe baitzen hiriko lege idatziak agindutakoa.

Kreonteren iloba Antigonak ez zuen onartu, idatzirik ez dauden bestelako lege batzuk hartzen baitzituen aintzat, hirikoak baino antzinagokoak, eta horien arabera zure neba edozein kasutan behar duzu txukun ehortzi. Halaxe lurperatu zuen Antigonak Polinizes, eta biziaz ordainduko zuen osaba eta lege politikoa desafiatu izana. 

Kreonteren seme Hemon Antigona birxinaz maiteminduta zegoen. Espero bezala, Kreontek ez zituen Antigonaren arrazoiak eta jokaera onartu, eta Antigonaren desobedientziak zekarren zigorra bizirik lurperatzea zen. Kreontek ezarri egingo dio. Kalipu handiz onartuko du Antigonak heriotza. Lurperatzeko unea iritsi bitartean, ziega batean giltzapeturik atxiki dezaten aginduko du Kreontek.

Antigonaren adoreak are grinatsuago maiteminduko du Hemon, eta zalantza piztuko zaio Kreonteri, ez ote duen legea estuegi ezarri, ez ote den Antigonaren aurkako heriotza zigorra gogorregia, eta damutu egingo da, atzera egin nahiko du, baina beranduegi, ordurako bere burua urkatu baitu Antigonak, bizirik lurperatze ikaragarri hori eragoztearren, eta baita Hemonek ere, Antigonaren hilotzari besarkatuta.

Bi leialtasun adostezin daude jokoan tragedian: batzuetan arau idatzia ez dator bat errukiarekin, eta Antigonak hiriko legea baino lehenagokoa eta sakonagoa den odolaren eta familiaren lege sakratua aldeztuko du. Nahiz eta irakurle gehienek Antigonaren alde egin, miresgarritzat jo izan den arren eskuarki Ediporen alabaren sentimendua eta erabakitasuna, bere ausardia boteretsu hotzari aurre egiteko orduan, Hegelek ondo erakutsi du tragedian talka egiten duten bi indarrak izaten direla ulergarriak eta zentzuzkoak, ez da izaten zintzoa gaiztoaren aurka sinplea. Kreontek ere zuzen betetzen du bere zeregina. Ez da despota bereziki ankerra, baizik eta legea hitzez hitz aplikatu nahi duen agintari bat. Eta giza talde bat gobernatzeko arauak behar dira, eta arauak betearazi, bestela anabasa ez ezik frustrazioa ere nagusitzen baita, transgresioa bera ezinezko bilakatzen den heinean. Garbi sumatzen da hori ikastetxerik xumeenean ere.

Joseba Arregi edo Fernando Savater Kreonterekin identifikatuko lirateke ziur aski: edozein kasutan bete behar da legea, bestela alda ezazue, eta indarrean den legediaren mekanismoak errespetatuz aldatu gainera. Gorde Antigona lurpean, txalo bero bat Kreonteri. Slavoj Zizek ere Kreonteren aldekoagoa da. Antigonaz dio puta zikin bat dela, a fucking bitch. Hiriak eta munduak behar duena da berdintasun ekonomikora hurbilduko gaituen lege zuzen bat zorrozki ezartzea, eta atzerapauso ergeltzat du hiriko diziplina apurtzea hildakoenganako sentimendu erlijiosoaren erruz.

Ediporen mitoa bezain ezagunak dira Ediporen inguruko interpretazioak, eta Lévi-Straussen ustez mitoa bera bezain mitikoak dira interpretazio horiek. Ediporen tragedia zuzen ulertzeko ezinbestekoa da bere aita Laiosena jakitea. Laios gaztea zela, Pelope izeneko gizon batek bere etxean ostatatu eta urte luzez zaindu zuen, baina halako batean Laios Peloperen seme kuttun Krisipoz amorostu eta bahitu eta biolatu egin zuen. Krisipok bere burua hil zuen. Orduan Pelopek madarikazio hau bota zion Laiosi: baldin inoiz semerik bazenu, hil zaitzala, eta daramala hondamendira zure herria. Ediporen patuak erakusten digu arbaso baten errua hurrengo belaunaldiek ere ordaindu behar izaten dutela. Arbasoen hybrisa, gehiegikeria erruduna, errugabe bezain zintzo eta argiak diren Edipo eta Antigona bezalako oinordekoek ordaindu behar izaten dute. Era berean herriek: bigarren mundu gerra edo gerra zibila bezalako katastrofeen ondorioak ordaintzen ari gara oraindik, gure zoritxarra erabaki zuten gertakizunetan inongo esku hartze edo hanka sartzerik izan ez arren.

Edipo Tebasen jaio zen, aita Laios eta ama Jokastarengandik. Itxuraz, Laiosek nahiago zituen mutilak, eta mozkorturik kontzebitu zuen Edipo. Delfoseko orakuluak gurasoei jakinarazi zien Edipok aita hil eta amarekin oheratuko zela. Gurasoek orduan Edipo oihanean uztea erabaki zuten, agerian, ikusgai, garai hartan horrela jokatzen baitzuten Grezian abandonatu nahi zuten umearekin: oineko tendoi batetik lokarria pasa, adar batetik eskegi eta basoan uzten zuten. Hain zuzen, “Edipo”k oin hanpatu esan nahi du; “edema” hitza, hanpadura, erro berekoa da.

Kontua da aldi berean Korintoko errege-erregina Polibo eta Meropek ezin zutela umerik izan. Eta beren zerbitzariek “kasualitatez” Edipo txikia oihanean abandonatuta aurkitu zutelarik, askatu eta Korintoko errege jauregira eraman zuten.

(“Kasualitatez”, hots, Jainkoek harilkatutako patuak erabakirik, gizakiei eta gure kasuan Edipori ulergaitz eta beraz zorizkoa zaien halabeharra. Apolo da gertaera tragikoen atzean dagoena. Ez zien tebastarrei barkatzen Laios errege egin izana. Pitia, edo Pitonisa, Delfoseko tenpluan orakulua enigmen bidez adierazten duena, Apolori emana zaio, Apoloren eta gizakien arteko bitartekaria da. Pitia edo Pitonisa deitzen zitzaion Pito eskualdekoa zelako: Delfos edo Pito eskualde bera da. Pito izena inguru hartako leizezulo batean bizi zen Piton sugetik dator. Apolok hil zuen Piton sugea.)

Harira. Edipok uste zuen Korintoko errege-erreginen seme biologikoa zela, gurasoek ez zioten-eta bere jatorriaren berri eman. Behin batean, nerabe zela, Edipo bastartzat jo zuten bere adinkideek, ziur aski oin hanpatuak ikusita, iseka egin zioten. Edipok ustezko aita Polibori bere jatorriaz galdetu eta, ez zituenez erantzun garbiak jasotzen, Delsfoseko tenplura jo zuen, orakuluarekin mintzatzera. Pitiak jakinarazi zion aita hil eta amarekin oheratuko zela.

Edipok, zalantzak zalantza, uste izaten jarraitzen zuenez Korintoko errege-erreginak zituela guraso, ihes egin zuen, patuari iskin egin nahian.

Aldi berean, Esfingeak Tebas itota zeukan beste izurrite baten bidez. Enigma bat adierazia zuen eta inork ez zuen asmatzen. Enigma: zein da goizez lau hankatan, eguerdiz hanka bitan eta iluntzean hiru hankatan dabilen animalia? Inork igartzen ez eta izurritea ez zen desagertzen. Laiosek Delfosera jo zuen bere herriko arazoa konpontzeko asmoz, baina gurutze-bide batean Korintotik ihesi zetorren Ediporekin talka egin, haserrea gailendu, Edipok Laiosi kolpe txar bat eman eta hil egin zuen, aita zuela jakiteke noski. Hara beste bultzada tragiko bat: patua saihesten ahalegintzeko mugimenduak berak gauzatzen du hain zuzen patua. Ustezko gurasoak ez hiltzeko ihesak eraman zuen Edipo bere benetako aita hiltzera, Delfoseko orakulua betez. Berdin gertatzen da “Bagdadeko morroia” izeneko ipuin ospetsuan.

Aita hil ostean, eta betiere Korintotik ihesi, egun batean Edipo Tebasera iritsi eta Esfingearen enigma asmatu zuen. Gizakia da umetan lau hankatan, helduaroan bi zangoen gainean eta zahartzaroan makilak lagunduta ibiltzen dena. Zenbat ahulago, hainbat hanka gehiago behar. Igarkizuna asmatuta, Edipok izurritea desagerrarazi zuen, eta, sari gisa, Kreontek, Laiosen ordezko agintariak, Jokasta alargun gaztearekin ezkon zedin eskaini zion, alegia, bere amarekin. Halaxe egin zuten eta errege-erregina bilakatu ziren ama-semeak.

Hogei urteren buruan, ostera ere izurritea. Delfosera bidalitako mezulari baten bidez Edipok jakingo du ez dela desagertuko harik eta Laiosen hiltzailea nor den argituko den arte. Edipok hiltzailea bilatzeko ikerketei ekingo die. Literatura gaurkotasun handikoa da planteamendua, ikertzailea bera baita erruduna, detektibea bera hiltzailea, baina oraindik ez daki. Tentsioak gora egingo du parrizida intzestugileak bere burua ispiluan ezagutzera hurbildu ahala. Tiresias igarle itsuak jakinaraziko dio egia. Eta Edipok aita hil eta amarekin larrua jo duela jakin bezain laster, bere begi biak erauzi eta erbestera abiatuko da, itsu eta zahar, alaba biekin. Antigona du alabetako bat.

Freudena da Ediporen interpretaziorik ezagunena. Sofoklesen tragediak gizakia indar handiz erakartzen du oraindik, idatzia izan eta 2.500 urte igarota, egoera ekonomiko-soziala goitik behera aldatu den arren. Marxentzat ez bezala, Freudentzat, mudantza historikoen gainetik dago giza izaeraren muin psikologikoa, eternala bailitzan gizatasunaren funtsa, eta muin horixe berorixe gauzatzen du Edipok agertokian: haurtzaroan guztiok amarekin oheratu eta aita hil nahi izan dugu, baina desira errudun hori erreprimitu eta inkontzientera bota behar izan dugu, eta han estalirik atxiki. Edozein umeren garapen psikosexualean da erabakigarria Edipo aroa. Hori dela-eta zaigu hain deigarria eta liluragarria mitoa, azpiegitura ekonomikoaren aldaketen despit: gure inkontzienteko desira nagusia Edipok jendaurrean mamitzen du, ezkutukeriarik gabe.

Bestalde, desira edipiko hori zapaldu behar izatetik eratorri omen da intzestuaren debekua, eta gainerako debeku oro. Desiratzen ez dena ez dago zertan debekatu. Hala ere, hainbat antropologoren iritziz intzestuaren debekua ez da Freudek uste bezain unibertsala, besteak beste familia-egitura ez delako beti aita/ama eta umea: zenbait herritan, esaterako, umearen erreferentzia heldu maskulinoa ez da aita biologikoa, baizik eta amaren neba, osaba. Hain zuzen, ba ei da lotura etimologikoren bat ugazaba eta osaba hitzen artean.