Markos Zapiain

Argentinako emakume batek txataren bidez maitasun harreman sutsu bat zuen gizon batekin.

Orain senarra salatu du, maitalearekin larrutan egitera behartu zuelako. Senarrak argazkiak atera zizkien, dibortzio-epaiketan erabiltzeko asmoz.

Senarra luzaro egon zen abagunearen zain. Egun batean, emazteari Interneteko saioa ixtea ahaztu eta senarrak berak jarraitu zuen emaztearen zibermaitalearekiko elkarrizketa beroa, emaztearena eginez.

Halako txataldi zenbaiten ostean, senarrak etxera gonbidatu zuen emaztearen maitalea, baita honek onartu ere. Gizajoaren ez-ustekoa! Senar sumindua baitzuen aiduru, andreari itxarotera behartu zuena.

Emaztea etxeratu bezain laster, senarrak errebolberra atera eta maitalearekin txortan egitera behartu zuen, berak argazkiak ateratzen zizkien bitartean. "Argazki hauekin dibortzio epaiketan kakaztuko haut" bota zion emazteari, etxetik alde egin baino lehen.

Hau emaztearen bertsioa da, noski, polizian jarri duen salaketaren araberakoa.

Ttikitan kantatzen genuen Irunen, Gabonetan, eta Santiago karrikan mende hasierarako ezaguna zen, Peluagatarren artean bederen. Zenbait kantutegitan bilatu dut, arinegi ziur aski, eta ez dut deus ere aurkitu. Baten batek izango du argibiderik menturaz. Honelaxe dio:

Herodes erregia, infame faltsua nahi izan zion kendu haurrari lepua; alferrik egingo duk oraingo asmoa ez duk engainatuko gure Jangoikoa ----------- Jesus larru gorriya, haiziak hoztutzen astuak eta iriyak daukate berotzen; haren ama gaxua hareri begira, haren begi ederrak han poztutzen dira ------------ Horra guk kantatu alegriaren fortuna orain inor ote da borondateduna. Denok hemen dakargu poltsa ttiki bana zuen emanarekin denok konten gara

Alferrik bilatuko dituzu halako bertso ederrak, doinuarekin hain ederki lotuak, amaitzen ari zaigun mendearen bigarren erdian, ez bada Ederraren eta Piztiaren arteko solasa "Apoaren Edertasuna" diskoan.

Txillardegiren eta Atxagaren arteko eztabaida ospetsuak (http://www.armiarma.com/andima/pami/pami0917.htm) eztabaidek zer gutxi balio duten erakusten du. Atxaga, bere egiazko lanean, bakardadean eginikoan, bat dator Txillardegiren proposamenekin: Atxaga ez da batere apolitikoa, bere erantzukizun publikoari ganoraz aurre egin dio eta bere liburuak goitik behera murgilarazi ditu bere herriaren zaurietan, haren jarrera ez da batere seqoritoa eta bai aitzitik arras kritikoa.

Era berean, Atxagak euskal idazlearen eginbehartzat duena, hots, tribuko hizkuntza alienatua garbitzea... horixe izan da hain zuzen Txillardegiren lorpenetako bat, nola saiakeretan hala eleberrietan.

Bestalde, Atxagaren berba hauek, hitzez hitz jasorikoak: "errealitate gutxi izanez, efektismoa bilatzea, iragan ederra uste dena etorkizunera klitxe moduan proiektatzea. Efektismoaren bidez hitz egin, aurrean dagoen errealitea interpretatu eta eman ordez", hori Txillardegi idazlearen bultzatzaile nagusietako bat ez ezik, Txillardegi ekintzaile politikoarena eta jeltzaleen aurkako antigutarraren kritikena ere izan da.

Labur: nortasun handiko idazle bion arteko eztabaidak ez zuen balio izan euskal voyerismoa apur bat entretenitzeko baino.

Benetako tentsioak beste nonbaitetik zetozen: euskararen eta erdaren arteko harremanei lotuak zeuden apika, baita borroka armatuari ere. Lidergo pertsonalari halaber, ezagutzari: ukabilkada norberaren bularrean eta oihua, buruzagitza lortzeko arren arteko sestra zimino taldean, agintea atxiki nahi duen helduaren eta makila eskuratzekotan dabilen gaztearen artekoa zehazki. Txomin Barulloko antzerki hura sakoneko liskar horien sintometako bat izan zen ziur aski.

Irakurle xeheok ez diegu jaramonik egin behar gure oilarren jendaurreko erakustaldiei, hobe dugu zuzenean beren liburuak irakurtzea.

Retegik telebistan bere maisu baten berri eman zigun, ereduzkoa inondik ere. Ikasleei batere jaramonik egin gabe eseri eta irakurtzen aritzen zen, zigarro puruak lagun. Gelako leihoek Eratsun inguruko mendietara ematen dute. Ikasleak, maisua ehiztari amorratua zela jakinki, ikusten ei zituzten eta pasatzen omen ziren usoez mintzo ziren, baita pasatzen ez zirenean ere, zenbat hurbilago usoak hainbat urduriago eta ozenkiago Retegi eta bere ikaskideak, maisua itxurak gordetzen saiatzen zen bitartean, liburuak zeharo irentsirik balu bezala, harik eta tupustean zutitu eta desagertzen zen arte. Handik pixka batera mendi hegietan harat-honat ikusten zuten ikasleek, eskopetarekin, eta frontoira joaten ziren.

Frontoian, berriz, Retegi pilotan ari zela, nagusiagoak heldu eta "alde hemendik, ergela!" botzen zioten maiz. Retegik aurre egiten zien ordea, eta makina bat jipoi hartua da frontoia handiei besterik gabe utzi nahi ez izateagatik.

Kontatzean zerabilen oroit-poza aintzat harturik, zorionekotzat jo behar psikologo, maina, orientatzaile, "bullying" berba, tutore, gurasokeria eta lainezarik gabeko egoera hura.

Ikasgela girorik egokiena, honez gero galdua: ikasleak bakean uzten dituen irakasle bat, irakurtzea benetan atsegin duela erakusten diena, atseginago bederen irakastea baino, normal.

Irakasle bat, gainera, Retegiri eta lagunei bizi-bizi sentiaraziko diena nork bere sakoneko nahia atxikitzen eta aitzina eramaten jakin behar duela, negoziaziorik eta konpromezurik gabe.

Iñigo Aranbarriren "Hitzak eta giltzak"en ezagutu nuen "Txistu y Tamboliñ" aldizkariko ipuin baten izenburu palindromoa:

NIK ENARA NERAMAN AMAREN ARANEKIN

Ikasturteko lehenbiziko egunean ikasleei programazioa diktatzen diet. Baita palindromo hori ere, bukaeran, programazioaren barruan balego bezala.

Baten bat ohartu egiten da ez dela programazioaren gainerako esaldien oso antzekoa (1-Sarrera, 2-Sokrates, 3-Lukrezio...), eta orduan zer berezitasun ote duen galdetzen diet, berehala asmatzen duenari euro batzuk emango dizkiodala, baina ez larregi, eta ez dute asmatzen.

Kontua da gaur goizean, hilerriko belarditik etxerantz nindoala, iaz leheneko ikasle batek, Matxitxakoko bideko banku batean eserita zegoena, Bizkaiko Etxeen parean, garrasi egin didala:

NIK ENARA NERAMAN AMAREN ARANEKIN!!

Leonardo da Vincik berehala nabaritu zituen ezpain-zapiaren dohainak, eta Firenzen aurrenekoa izan zen serbileta aldezten eta jendarteratzen.

Beste kontu batzuek buruhausteak ekarri zizkioten haatik. Hau irakur daiteke Leonardoren ohar batean:

"Bururatu zait ogi zati bat hartu eta okela-xerra biren artean jartzea. Baina nola izendatuko nuke jaki hori?"

Kontrako bidetik etorri zitzaion antzeko zalantza hau:

"Ogiaz eta okelaz gogoetan ibili naiz berriz. Eta bi ogi-zatiren artean kokatuko banu xerra? Nola deituko nioke ordea halako jakiari?"

Nire uste apalean, Mendigurenek bere blogean jarritakoak baino dotoreagoak dira hauek, bertso librearen errazkeria gainditu eta, klasikoen legera, errima eta metrika zorrotzak darabiltzatenak.

Lehengoan etorri zen, batek daki nondik

Arnasestuka, goibel, Gorlizko Maribi

Mirari bat eskatu eta egin zidan zirri

Malkoei ezin eutsi ta hasi zen negarriz

--------------

Bi mila laugarrengo udazken txit fina

Madariak baitira lapikoen grina

Matematika triste, pozik gastritisa

Hala dabil Maribi, gure Euskal Herria

Bestalde, Mendigurenek ere -zeinaren baitan sortzailearen egolatria eta editorearen ezinegona biltzen baitira-, frogatu dit, aurretik beste askok bezala, zein komenigarria den lagunekin ahal bezain fidagaitz izatea: behinola, Gernikako Galeuscan oker ez banabil, Iñigo Aranbarrik ziberforoetako nire mezuak goraipatu zizkion eta Mendigurenek, inprobisatuz, mezu horiekin liburu bat ateratzeko asmoa zuela erantzun zion.

Geroxeago esan zidan niri. Primeran, pentsatu nuen, loria, mugarri bat Historian, Interneteko edukia zuzenean jasotzen duen lehenbiziko euskal liburua.

Baina aspaldi honetan erdi damututa dabil itxuraz eta orain nahiago du... BERE mezuekin osaturiko liburu bat argitaratu! Hala ere, goiko bertsoak eta beasaindarrarenak alderatu eta sentsibilitate pixka bat duenak garbi nabarituko du zeintzuk merezi duten moldiztegiaren ohorea.

Demagun Hegoaldeko euskal ikastetxe batean irakasle zabiltzala eta azalpen zure ustez erabakigarri bati ez diotela batere jaramonik egiten beren ikaskideak suizidiora bultzatuz entretenitzen diren nerabe horiek.

Orduan ixo, leihora hurbildu, kanpora ameslari so egin, Matxitxako aldera berbarako, eta, sentimendu sakonez, "¡cuán hermosa eres, España!" errezitatu behar zenuke.

Lehenbiziko aldian behintzat ikasle batzuen arreta zureganatuko duzu.

Txillardegik "Mintzamena gizonetik at"-en (UZEIren "Hizkuntzalaritza" hiztegiko artikulu bat da eta 1978an idatzi zuen Txillardegik) gizakion balizko berezitasunaren auzia bere gordinean dakar: mintzamena baldin bada gizatasunaren funtsa, gizaki ote dira gormutuak? Zeinuak darabiltzate. Baina gormutuen zeinu sistema hori hizkuntzatzat onartzen badugu, orduan ez dago tximinoaren eta gizakiaren arteko inongo alderik. Izan ere, tximinoek ausarki erabiltzen baitute "Ameslan" delakoa, "American sign language".

Hasiera batean, primateei ahozko hizkera irakasten ahalegindu ziren Amerikako Estatu Batuetan. Baina 1916an orangutan eme bati "papa" eta "cup" esanaraztea baino ez zuten lortu, eta 1951an, Hayesek, sei urtez ahalegindu ondoren, "Viki" txinpantzeak "mama", "papa", "cup" eta "up" esatea besterik ez, eta gainera "with a heavy chinpanzee accent".

Porrot horretaz jabeturik, Gardner bikoteak tximinoei "Ameslan" edo gormutu amerikanoen hizkera irakasteari ekin zion, arrakasta deigarriz.

Txinpantzeek ezetza, galdera, izena, aurrizki eta atzizkia eta baldintza erabiltzen erraz ikasten dute. Baita hitz berriak ere, gai dira ehundaka hitz zuzen-zuzen erabiltzeko.

Gardnertarrek izan zuten lehenbiziko txinpantzeak, adibidez, Washoe emeak, 51 hilabete haiekin eman ondoren ehunka hitz ulertzen eta erabiltzen ikasi zuen. Halaber, garbi erakutsi zuen bere buruaz ohartzen zela. Susanek galdetu zion: "Nor da hori?" Erantzuna: "ni"; eta geroxeago: "Ni Washoe".

Hamar bat zeinu ikasi zituenerako, bi eta gehiago elkartzen hasi zen, testuinguru egokietan. Esate baterako, "tickle me" (egizkidazu kili-kiliak) edo "key open please blanket" (eman giltza irekitzeko eta tapakia hartzeko) edo "you me go-out there hurry" (eraman nazazu azkar kanpora).

Bestalde, esanahia zabaltzeko gaitasuna ere erakutsi zuen. Gardnertarrek "open" hitza erakutsi zioten, ate, armairua, tiradera eta antzekoen irekitzea adierazteko. Baina Washoek bere kabuz iturri irekitzea adieraztera ere zabaldu zuen.

Hasieran usaina adierazteko "flower" hitza baino ez zuen ezagutzen, eta edozein usain zen "flower". Ordea, "smell" ikasi zuenez geroztik, "flower" lore usainentzat gorde zuen, eta "smell" beste guztientzat.

Hitz berriak sortzeko ere gaitasun harrigarria erakutsi zuen Washoek. Esate baterako, ahateak ikusi zituenean, "ahate" hitza ezagutzen ez zuenez, "water bird" bataiatu zituen, hau da, ur-txori.

Washoe, eta gerora "Ameslan" hizkera ikasi duten beste txinpantzeek ere, zein bere aldetik, inork zirikatu gabe, bakarka, hitz egiten dute, oheratzerakoan esate baterako aldizkari bati begiratzen dioten bitartean. Gizakiei, zakurrei, katuei eta beste tximinoei ere hitz egiten diete.

Washoe, dena den, ez da Gardnertarren lagun bakarra izan. Moja txinpantzeak oso gustuko du marraztea. Egun batean, zirriborro bitxi bat egin zuen. Gardner batek "Segi aurrera!" agindu zion. Mojak arrapostu "Bukatua." "Eta zer da?" "Txoria".

Txillardegiren iritziz, Mojaren marrazkiak ez du txori-eite handirik, baina guk ikusi ez dugunez Txillardegiren hitza dugu Mojaren hitzaren aurka. Edonola ere, Mojaren ziurtasuna gertatzen da deigarri, eta elkarrizketa bera.

Hiru urte zituelarik, Gardner batek, beste marrazki baten aurrean, Mojari galdetu zion: "Zer hori?" "Belarra." "Nork marraztu hori?" "Mojak".

Bada beste ikerlari bat, Fouts izenekoa, txinpantzeek esaldiak itzul ote ditzaketen aztertzen ari dena, alegia, ingelesez entzun eta Ameslanez erantzun. Eta Ally txinpantze ar elebidunak oso itzultzaile dotorea dela frogatu dio. Lucy emeak, berriz, esaldi berriak asmatzeko orduan erakutsi du gaitasun berezia. Eta Booce eta Bruno arrak hasiak dira elkarrekin hizketan. Kasurako, Bruno jaten ari dela, Booce-k diotso: "egin kili-kili". Brunoren erantzuna: "Booce, nik jan".

Bai Washoe eta bai Lucy txoil berritsuak dira. Foutsekin izan dituen 267 elkarrizketetatik ehuneko 77 Lucyk hasi ditu. Eta Washoek oraindik gehiago: ehuneko 80.

Txillardegik nabaritu du datu hauek, Darwinen ikuspuntuen antzera, aurkako joera gaitza eragin dutela, gizakiari zaila egiten baitzaio jainkotiar, berezi eta guztien buru izateko eskubidea uztea. Baina Txillardegirentzat gizakiok funtsean ez gara abere hutsak baino.

Ibarretxerena baino gehiago dirudi ordea "Eulien bazka"ren eranskin bat, gorpuen zomorroak baititu oinarri, urdeen gorpu ustelenak zehazki.

Kontua da hiliko zerri batzuk Londres inguruko bazter sekretuetan gorde dituztela, basoetan zein eraikinetako sotoetan, giza hilketak argitzen lagunduko dutelakoan.

"British Museum of Natural History" delakoaren zientifikoek itxaropena dute, zerri ustelon bidez biktima zein unetan hil ote zen zehaztu ahalko dutela.

Museoko auzitegi-entomologoak, Zoe Adams andereak, faktore erabakigarriak hiru direla adierazi du: a) ezkutalekuaren hozberoa, toki desberdinen tenperaturak; b) gorpuko zomorro motak; eta c) zomorro horiek gorpua datzan lekuraino iristeko behar izaniko denbora.

Halatan, ikerlariek jakin ahalko dute zenbat denbora igaro den biktima hil zenez geroztik, hau da, zenbatekoa izan den Interbalo Post-Mortem-a, IPM-a.

Hilotzaren ohiko aldaketek, rigor mortis-arenak esaterako, nabaritzen dute heriotza zein ordutan gertatu zen. Ordea, bizpahiru egun hilotz daramatzanerako, IPM-a zehaztasunez kalkulatzeko informazio gehiago behar da.

Kinka honetan bilakatzen dira ustelduz doazen urdeen zomorroak erabakigarri.

Izan ere, Zoe Adams forentseak jakinarazi duenez, deskonposizio fase bakoitza zomorro mota jakin bati loturik dago.

Zerrien gorpu ustelek doiago kalkulatzen lagunduko dute zenbat denbora behar duten zomorro desberdinek giza gorpuak dautzan tokietara iristeko, urtaro bakoitzean.

Adamsek aitortu duenez, buruhauste franko izan dute Londresen urdeentzako gordeleku egokiak aurkitzeko orduan, kirats itzela baitarie.