Markos Zapiain

Gure Amaia Institutuan hasi da. Bost bider ikusi dut korridoreetan. Lehenbiziko hiruretan dirua eskatu zidan: "Plastikakoak konpasa erosteko agindu digu", "ikasketa bidaiakoei mesede egitearren txokolatezko palmera bat erosiko diet", eta horrela.

Laugarrenean urruti ikusi nuen, Amaiak ni ez ordea, eta ikasleen komunean ezkutatu nintzen. Ez nuen inori dirurik emateko gogorik. Komunean, zoritxarrez, Ander Bilbao zegoen: "zer, maixu, gaztetu guran ala? Ia txitxilino triste hori...".

Bosgarren eta oraingoz azken aldian, berriz, ezikusia egin dit Amaiak, dirurik behar ez zuelako apika.

Kontuan hartuz hainbat jakintsuren ustez seme-alabek gurasoei dirua eskatzen dietenean oharkabean eta zeharka arreta eta maitasuna eskatzen ari zaizkiela, bistan da karguren bat utzi behar dudala, baina ez dakit dimisioa aitatasunari eman ala ikasleen komuna erabiltzeari.

Auzitan dabil bikote bat Argentinan: bereizi ondoren, biek nahi dute etxeko loroa, Pakito.

Bereizi zirenean, epaileak ume biak amari eman zizkion eta hegazti koitadua berriz aitari.

Emakumeak haatik errekurtsoa jarri zuen, Pakitoren kustodia xede.

Aitak ez omen die seme-alabei Pakito ikusten uzten, eta, amaren esanetan, ondorioz depresio gogor batek jo omen du txori malerusa.

Andrearen abokatuak epaileari ziurtatu dio loroa ez dela oraingo zaintzailearekin batere kontent bizi; hori dela eta, gero eta bihurriago ei dabil.

Ordainez, gizona sarritan burua galdu eta loroen aurkako tratu txarren ifernuan jausi da.

Pakitoren aldeko erabakirik egokiena hartuko ahal du epaileak! Lagunduko dio, menturaz, epaileen eta loroen artean aspaldi handitik dabilen konfiantza giroa, etimologiak frogatua: frantsesez orain loroa izendatzeko darabilten "perroquet" hori antzinako frantseseko "perruquet"etik dator, hau da, "epaile", loroa bezain hiztun izateaz gainera ileorde ikusgarriak baitzerabiltzaten apaingarri, loroaren lumen antzekoak; hortik gaztelaniazko "peluca").

Baduzu beraz, Pakito, itxaropenari eusteko motiborik.

Platonen "Sinposioa"n Eriximako medikuak, amodioaz ari dela, "medikuntza, labur esanda, bete eta husteko gorputzaren joeren jakintza" dela dio.

Euskal usadio zaharrak, bestalde, osasuna gorputzeko korapiloak lotzen eta askatzen jakiteari lotu dio.

Bete, hustu, lotu, askatu: lauburu horrekin ondo konponduko bagina, gatazka gutxiago genuke, eta pelma bakar bat ere ez.

Herenegun hirurogeita bost urte erlijioaz eta errepikaz sakonki pentsatu zuen Freud hil zela. Titi handien erakargarritasunaren enigmaz ere sakonki pentsatu zuen. Russ Meyer zendu berriak sakonki erabili zuen erakargarritasun hori, "Beneath the Valley of the Ultravixens", "Faster, Pussycat!... Kill! Kill!", "Wild Gals of the Naked West" eta oparotasuna lortzeko silikonarik behar ez zuten legendazko film arrakastatsu haietan.

Freuden ustez, bizitzako unerik atseginenak burua amaren titietan galdurik edo entxufaturik igaro genituenak dira. Titi handiek, gaztaroan zein helduaroan, poz hura errepikatzeko aukera nabaritzen digute.

Dena den, bada bular handien erakargarritasunari buruzko beste hipotesi bat, Schopenhauerrena: naturak iraun egin nahi du funtsean, horregatik dute espezieek ugaltzeko joera. Maitasuna, alegia, sexu erakarmena, naturaren amarru bat litzateke, irautea xede. Guk norbait maite dugula uste dugunean, natura genuke gu baliatzen bere helburuak bete ditzagun, magoak txotxongiloak nola. Hots, amodiozko begiradarik iheskorrenean, ume bat legoke ezkutuan, jaio nahian. Eta, hain zuzen, bular handiak umearen hazkurria ziurtaturik legokeela adieraziko liguke, gu konturatzeke noski.

Valentziar batek Jainkoaren agindua entzun eta Moskuko dantzaleku bat, hormak deabruaren irudiz apaindurik dituena, erosi egin du, eliza bilakarazteko asmoz. Era berean, gaztetan kirolari izaniko Aita Saindua kexu da, kristauak igandea gero eta maizago mezarako beharrean kirolerako darabilelako.

Ez ote dira hala ere entrenamendua zein dantza otoitz molde desberdinak? Eta arrosarioa, ostera, paraolinpiar gogo ariketa? Hirurek baitute erritmoa eta errepika oinarri, arnasa hartzeko ohiko abiada aldatzea dute helburu, protagonistaren egoera orokorra hobetzeko.

Hori bai, esaten da dantza eta kirola gorputzari dagozkiola eta otoitza berriz arimari.

Ez dakit bada. Kristauen gainbeherak gorputza eta arima bereiz irudikatzeak du sorburuetako bat, begien bistakoa baita batera doazela, zenbat osasuntsuago gorputza hainbat bizkorrago arima, eta alderantziz.

Edonola ere, gure garaiko heroia, nire ustez, kirolari zein elizei errotik ihes egingo liekeena litzateke.

Dantza ordea bestelakoa da, bere erritmoa dislokatuagoa, bere errepikak ez hain militarrak, eta oraingoz bederen barkatuko diogu.

Zinikoek ez digute doktrina bat helarazi, baizik eta esaldi eta pasadizo zirtolari mordo bat. Zinikoek goitik behera onartzen dute gizakion izaera naturala eta barre egiten diote giza handikeriari eta harrokeriari. Sokrates eta Platon gizakiaren eta animaliaren arteko aldeak nabarmentzen ahalegintzen ziren bitartean, zinikoek beren buruari pozik deitzen diote "kynos", hau da, txakur. Zinikoentzat egokiagoa da edozein animalia, ezagutzen dugun gizakia baino. Gizakiaren eta Jainkoen artean txakurra dago. Eredu argitsua da txakurra gure bizitzarako. Horrela, Diogenesek txakurrak jendaurrean egiten dituen guztiak, egiten zituen: plazan jaten zuen, lo egin, kaka, eta fusila garbitu.

Jendaurrean masturbatzea gaitzetsi zion bati erantzun zion gose mota hori asetzea oso atsegina eta merkea dela eta mundua ondo egina balego sabela igurtziz ase beharko genukeela janari gosea. Izan ere, Diogenesek ahalik eta independentziarik sakonena bilatzen zuen: ez zuen beste gizakien beharrik izan nahi, baina ezta gauzena ere. Halatan, behin batean mutiko bat iturritik esku ahurrez edaten ikusi eta ordu arte erabilitako katilua baztertu zuen. Janzteko ez zuen zaku bat baino erabiltzen, aldi berean lo egiteko ere baliatzen zuena. Hotz zegoenean kupel batean sartzen zen. Hala ere, beregaintasun horren bila bere buruarekin ere gogorra zen: uda minean harea kiskalgarrian etzaten zen kroketa lez gelditzeko, eta negu gorrian izoztutako estatuak besarkatzen zituen, bere burua hotz zein berora ohitzearren.

Txakur izaera muturreraino zeraman. Behin batean, jauntxo batzuk afaltzen ari ziren jatetxera sartu eta zerbait eskatu zien; hauek oilasko hezurrak bota zizkioten isekaz: "txakurra haizenez..." Orduan Diogenesek mahaira igo, izterra altxatu eta txiza egin zien.

Kalean eskatu egiten zuen, baina umiltasunak eta otzantasunak ez zuten zerikusirik berarekin: ematen ez ziona iraindu egiten zuen, bere makilaz jo. Dena dela, bere garaiko gizakirik ospetsuenen mirespena bereganatu zuen. Alexandro Handiak esan zuen bera Alexandro izan ez balitz, Diogenes izan nahi zukeela, eta Diogenes etzanda eguzkia hartzen zegoen batean eta Alexandrok hurbildu eta ea zer nahi zuen, edozer emango ziola, ziurtatu zionean, Diogenesek "paretik kentzea nahi diat, eguzkia kentzen didak eta" ihardetsi zion.

Atenastarren jakin-mina biziki pizten zuen, bestalde, bertako bi puta ospetsuenek Diogenesekin zuten harremanak: ez baitzioten kobratzen, eta, gainera, beste inori eskaintzen ez zizkioten zerbitzuak ematen zizkioten Sinopeko txakurrari.

Azken batean, zinikoek, izaera eta bizimodu berriak asmatuz, beren burua arte obra baten antzera landuz, artaldeak ezartzen duen ildoa gaindituz, historia osoko matxinoei kemena eman diete.

Txillardegiren lanean arreta deitu dion uztartze zail bat nabaritu du berriki Koldo Izagirrek: batetik, antigutarraren sakoneko ikuskera arras da desliluratua, behin eta berriz aldarrikatu baitu ororen ezinbesteko hil beharra, edozein liluraren iragankorra eta hutsala, amets politiko-linguistikoak barne; bestetik, baina, ekintza gizon beti engaiatua duzu, euskara berreskuratzeko proiektuei arnasa eta bizia ematen diena, nolabaiteko itxaropenik gabe behintzat nekez uler litekeena.

Ingurua aztertuz, eta batez ere nire burua, alabaina, uste dut ondoriozta daitekeela soilik lagun oso koherenteek eta oso ideologizatuek, kasurik ohoragarrienetan, edo, ia beti, beren superniaren txotxongilo baino ez direnek, kontuan hartzen dutela zer pentsatzen duten zerbait egin baino lehen.

(Gutxik pentsatzen dugu, bertzalde, eta muki luze ameslari batek apaintzen ohi gaitu.)

Baliteke Txillardegiri adimenak garbi erakustea guztiaren amaikortasuna eta ezdeuskeria, orobat ahalegin politikorik zuzenena, batik bat Unibertso itzelaren denboren eta neurrien aldean, baina aldi berean bihotzak deblauki eta itsu-itsuan eskatzen dio ahalik eta egitasmorik argienak eta eraginkorrenak asmatzea eta mamitzea bidegabekeria dela kausa hil-zorian den herri baten alde

Jendeak ez du euskaraz espero adina ikasten. Estatistikek gora egiten dutenean, pixka bat baino ez dute egiten; behera, aitzitik, ezin biziago.

Gizaki hutsekin, dirudienez, ez dago zereginik, pikutara doake euskara. Ikaragarria da, kasurako, erdararen nagusitasuna hedabideetan.

Kontua da gizakiei onartzen diegula hiritartasuna, gizakiak baino ez ditugula zenbatzen estatistiketan.

Baina Txillardegiren gogoetek bestelako ate bat ireki diote esperantzari.

Gaurdaino, erdi onartutzat-edo jo dugu gizakia gainerako animaliengandik bereizten duena teknologia eta kultura dela, eta bion oinarrian mintzamena dagoela.

Mintzodunei ematen diegu hiritartasuna, mintzodunak sartzen ditugu estatistiketan.

Gormutuak barne, jakina. Ahozko hizkerari ez diogu ezein gailentasunik aitortzen.

Horra hor gakoa. Txillardegik usu nabaritu du, batetik, gizakion funtsezko aberetasuna; bestetik, tximinoen gaitasuna gormutuen zeinu-hizkuntzak ikasi eta erabiltzeko. Honen berri ez duenak benetan txunditu nahi badu, irakur dezala UZEIren "Hizkuntzalaritza" hiztegiko "Mintzamena gizonetik at" artikulua.

Washoe, Moja, Lucy, Bruno primateak ezagutuko ditu bertan, "Ameslan" (American Sign Language) delakoaz mintzo, hots, AEBetako gormutuen zeinu-sistemaz, ehundaka hitz erabiliz, hitz berriak sortuz (Washoek ez zuen "ahate" hitza ezagutzen, eta ahate bat lehenbizikoz ikusi zuelarik, "water bird" bataiatu zuen, "ur txori"), txinpantze elebidunak ahozko ingelesa entzun eta "Ameslan"era itzuliz...

Alegia, gizakion eta tximinoen artean ez dago alderik. Mintzamenaren aitzakiarenarekin batera, gure berezitasunarenak ere egin du.

Zeregin garrantzitsu bat dugu aurrerantzean euskaltzaleok: milaka tximino erosi, "Ameslan"en pareko "Euzehizk"(Euskarazko zeinu-hizkuntza) bat sortu (konplikatuagoa izan zen euskara batua), tximinoei irakatsi eta ondoren tximino euskaldunok ere estatistiketan zenbatuak izan daitezen erdietsi, hedabide erdaldunek arroztu ditzan baino lehen. Gainera, auskalo, baliteke gizakiok bezain traidoreak ez izatea hedabide arrotzetara lerrateko orduan.

Txillardegiri eskertu behar diogu aukera itxaropentsu honi ere bide teorikoa zabaldu izana.

Uste dut "Kritizoiren teorema" deitzen dudana garrantzitsua dela moralaren funtsa argitzeko. Behinola ospetsu izaniko Louis Guilloux-en Odol beltza eleberriari hartu diot.

Kritizoi hori filosofia irakasle dabil Frantziako mendebaldeko herri batean. "Kritizoi" ezizena Kanten obrarik ezagunaren izenburu-aldaketari zor dio: Arrazoimen hutsaren kritika, Arrakamen hutsaren kritizoi bilakatua. Pertsonaia ilun eta korapilatsua da Kritizoi, antisoziala eta antikapitalista; hala ere, bere bizilekuan, bere gelaxkan, urrezko txanponezko altxor ttiki bat ezkutatzen du, baita ardura handiz babestu ere, uste baitu jazarpen unibertsal baten jomuga dela, batez ere irakasten duen Lizeoko lankideen aldetikoa, baina orobat "Klopurto" izeneko baten aldetikoa, bere etxe inguruan ibiltzen dena zelatan, asmo gaiztoek bultzatua antza.

Egitez, Kritizoi bere buruarekin baino ez da solastatzen, egonaldi luzeak egiten dituen kafeko ispiluek itzultzen dioten irudiarekin, azkenik "Jauna" deitzen baitio. "Jaun" hau Kritizoi fio den solaskidea da, aholku eskatzen dio maiz, estualdietan, baina Kritizoi "jaun" hori ispiluek itzultzen dioten Kritizoiren beraren islarekin ez nahasteko bezain destxolindurik dagoelarik, Flaubert oroitarazten duen zalgurdi-eszena honetan bezala:

"Eta lantzean behin, hark harrapatzen zuelarik, ez zegoenean irudikapenetara jolasteko bezain bero, Jauna itauntzen zuen.

Zaldia trostan, zalgurdiaren gidariak bere zartailua klaskarazten zuen. "Jaunak" erantzun zion:

-Nire buruari galdetzen diot. Hain erraza litzateke alde egitea, eguteran amaitzea, basatien egian, zikinkeria honetarik urruti.

-Beti ere Java?

-Zeure bizialdi osoan horren gainean baino ez duzu pentsatu."

Kritizoik, zenbait orrialde gorago, bere nahigabearen izaera laburbildu du, gauzak beren buruarekin bat etortzeak eragiten dion sentimendu jasangaitz legez azalduz, alegia, errealitatearenganako amorrua, errealitatea identitate- hastapenaren mendean dagoen heinean:

"Jasangaitza zen saltzailea beti saltzaile izatea, abokatua abokatu, Poincari jauna beti Poincari jauna bezala mintzatzea, egundo ez, adibidez, Apollinaire bezala, eta alderantziz...

Eta Kritizoi Kritizoi bezala.""

Hamabi orrialde geroago, Kritizoik ele bat botzen du horixe da neuk haren teorema deritzodana- haren filosofia laburbiltzen duena eta Louis Guilloux-en garaikideak txunditu behar izan zituena, Robert hiztegiko Guillouxi buruzko sarrera laburrak baitakar: ""Bizitza honen egia, ez da hil egiten garela, baizik lapurtuak hiltzen garela"".

Izan ere, ele hau oso da azpimarragarria. Neure aldetik, bertan ikusten dut giza itsukeriaren ereduzko adibide bat, bere molde moralarena zehazki.

1. Lehenbizi, gauzatzen duen balio-alderantzikatzeagatik, zeinaren emaitza baita osagarria (lapurtuak gara) funtsa bailitzan agerraraztea, eta funtsa (hil egiten gara) osagarri gisara. Zeren egia Kritizoik dioenaren justu kontrakoa baita. Geure bizitzaren funtsezko egia, bistan da, heriotzarantz goazela da; gainera lapurtuak hiltzea, bigarren mailako gorabehera baino ez da, garrantzi eskasekoa egiazki, heriotzaren egitatearekin alderatuz gero. Halatan, Kritizoiren teoremak ezin hobeki adierazten du Cioranen gogoeta bat, Pricis de dicomposition liburukoa: "Funtsezkoari muzin egiten dioten ideiak dira gizakiek aintzat hartzen dituzten bakarrak".
2. Baina orobat da adierazgarria Kritizoiren elea ""heriotzari garrantzia kentzeagatik"", eta lapurreta gehiegiesteagatik (noren eta zeren lapurreta, bestalde? Kritizoik ezkutuan uzten baitu); hots, ideia honengatik: kaltetua izatea hiltzea baino gaitz askoz ere larriagoa dela. Jarrera moral ororen alde sakonago bat baita, eta nire ustetan adierazgarriagoa, tragikoa ezin onartzea, eta eskukaldi soil batez baztertzeko erraztasuna, -hain harrigarria erraztasuna, Kritizoiri ahalbidetzen baitio serio demonio aldarrikatzea lapurtua izatea ziurra eta dramatikoa dela beti; aldiz, heriotza aurrean izan dezagun ez diola axola, zalantzazkoa dela ia ("Bizitza honen egia, ez da hiltzen garena").

Kritizoiren teoremak egia legez adierazten du nabariki faltsua den judizio bat, hitzaren zentzu aldi berean intelektual eta juridikoan, ongi ezaguna den esamoldeak ilustratzen duena, deitoratzen baitu justiziak pisu bi eta neurri bi darabiltzala. Balantza faltsutu batek ahalbidetzen du pisatze miragarri bat gauzatzea, arina astun bilakatuz, astuna arin. Kritizoiren ele hori, orokorkiago, judizio-faltsutasunaren eredu bat da, "faltsutasun" berbaren bi zentzutan: zehazgabetasuna eta gezurra. Alferrik luzatzea egitate honen gainean: nire ustez judizio-faltsutasun hori, eta barnebiltzen dituen zehazgabetasuna eta gezurra, mintzamolde moral ororen euskarririk garrantzitsuenak dira.

Eskerrak eman nahi dizkiot Markos Zapiaini testu hau euskaratzeagatik.

Ideia hauek nire Le demon de la tautologien (Minuit, 1997) sakonki jorraturik aurki ditzakezu.

Esferak trilogiaren lehen liburukian, "Burbuilak" azpititulukoa, Peter Sloterdijkek kontatzen du behiala karena edo plazenta arras serioski zela aintzat hartua, mundu osoan barrena, erritoetan, artean, erlijioan. Haatik, zenbait mendez geroztik karenarenganako ardura baztertu egin dugu, Mendebaldean bederen.

Ugaztun gehienek umatu eta berehala karena jan egiten dute; berdin jokatzen dute Brasilgo indio askok. Zehazki, yakutoarren artean karenaren jatea erritual bat da, jaio berriaren aitak bere senide eta adiskideei eskaini behar diena.

Beste toki batzuetan karenaren patua umearenarekin bat datorrela sentitzen da; karena zaindu behar, hortaz. Antzinako Egipton, esate baterako, zinez ikusgarria izan zen karenaren kultua: alde batetik, erregeren karena momifikatu egiten zuten, eta gero tenpluko sazerdoteek ohore handiz jagoten zuten. Bestetik, faraoiaren karenaren momia talisman gisa gordetzen zen. Azkenik, prozesioetan, faraoien karena erregeren aurretik eramaten zen; ohitura horretatik dator, antza denez, banderen kokagunea gaur egungo prozesioetan eta manifetan.

Europan, XVIII mendera arte, amaren osasunarentzat oso egokitzat genuen bularra ematen zuen aldian karen freskoa jan zezan, eta garai batean boladan jarri zen "haragizko biribilkiak karenaz beteak" errezeta.

Alemanian, jaio berrien karenak etxe ondoko zuhaitz ongileen azpian lurperatuz babesten ziren: sagarrondoen azpian neskenak, mutilenak berriz madariondoen.

Gaur egun, Afrikako zenbait eremutan, bizialdi osoan eramaten dituzte karenezko kutunak.

Hainbat herritan karenak zuhaitzetatik zintzilikatzen dituzte, are gizakiz mozorroturik ere: kotoizko alkandora jantzi, txapela ipini, eta, soka batez lotuta, zuhaitzaren abarretan jartzen dituzte.

Halako harreman zentzuzko eta osasungarriaren ifrentzuak bizi gaitu gu ordea, karenarenganako higuinak hain zuzen, Europako burgesia handiak XVIII mende amaieran asmatua. Orduantxe erabaki baitzen, nazka imintzioen artean, lagunik amultsuena izan dugun hori ez dela existitzen. (Bestalde, ezerk ez inork ez gaitu aurrerantzean hain amultsuki lagunduko.) Kulturatik egotzi dugu, zabor dugu bilakatu eta madarikatu. Peter Sloterdijk-ek, "jatorrizko adiskide" izendatzen baitu, ez dio alferrik dedikatu, bere lehenbiziko Esferak-en, requiem bat.

Aspaldion, aurpegiko azala biziberritzeko makillajerako lehengai gisa erabiltzen da. Ospitaleetan, karena ebatsi eta trafikatzen da; kliniketan infiltraturiko gaizkileen bandek karenen inguruan jesarririk antolatzen dituzte beren ekintzak.

Delinkuentziarekin batera, aprobetxatze tekniko irrikatsu eta surrealista: gaur egun, Alemanian, karena (hilik jaiotako umekiekin batera) zabor-errauskailuetan erabiltzen dute, errekuntza azkartzeko.

Giza ekimenaren erabilera kiskalgarriaren alboan beti piztu izan dira adituen arteko eztabaidak; gaur egun, karena amarena ala umearena ote den eztabaidatzen da (XVIII mendean su harrigarriz eztabaidatzen zen Adanek bere semeen karena jan ote zuen). Mundu osoko jakintsuek erabaki dute nasciturus-ari dagokiola, aleman hizkuntzaren ikuspuntuaren despit ("Mutterkuchen", "ama-opila") eta euskararen hazkuntza zirraragarriaren eraginpean, euskarak karena umeari lotzen baitio beti (haur-zorro, ume-ondoko, haur-ontzi, ume-gune...).

Ez legoke txarto, gizakiok karenaren begirunez eta mimoz hurbil gintezen dagoenarengana; oroz lehen, karenarengana berarengana. Mendebalderik doilorrenaren gainetik, indioekin bat egin genezan, afrikarrekin, egiptoarrekin, fruta arbolekin eta okindegietako labeekin. Aurre egin errauskailuen positibismoari, kliniketako utilitarismoari, beren burua jasaten ez dutenen dialogismoari, presari eta inperialismo yankiari. Halako estresaren aurrean, itxaronaldia zaintzea eta karena maitatzea da puntua.