Kontsiderazio gutxi batzuk, berriak eta ez horren berriak, euskal literatur kritikagintzaren inguruan

Badago esaten duenik kritika gutxiengo baten kontua besterik ez dela, eta ez duela ezertarako balio. Ni ere nahiko ados egon ninteke iritzi horrekin, ez baitut uste soberarako balio duenik kritikak; poesiari gertatzen zaion moduan, bide batez esanda. Esanguratsua da ikustea, esaterako, zein eragin gutxi duten kritikek balizko kanonaren erakuntzan, Idurre Alonsoren azkenaldiko ikerketek aditzera ematen dutenez, behintzat.

Baina nik neuk bai aitortzen diodala balore txiki bat (poesiari bezala, bestalde), eta ez dut uste baztertzeko modukoa denik inondik ere: kritikak zerbaitetan laguntzen badio euskal literatur sistemari da, hain zuzen ere, literatur sistema bat dela sinestarazten, hots, aurkezpenek, bigarren hezkuntzako ikasketa-programek, megadendetako publizitateak, irakurle taldeen bilerek eta Jaurlaritzaren diru-laguntzek egiten duten gisara; ez gutxiago, behintzat, eta agian pixka bat gehiago, kritika, berez, kreazio-ekintza bat delako, literatura literarioa bezainbeste. Beraz, antzezpenak modu egokian jarrai dezan behar den koipeztaketa izan daiteke kritika, besterik ez bada. Bere helburu xume hori era egoki batean bete dezan, dena den, ondo funtzionatu beharko luke kritikak, maila guztietan. Nik uste dut badaudela, alde horretatik, hala optimismorako zantzuak, nola pesimista izaten jarraitzeko motiboak. Hona hemen, sei puntutan, horietako batzuk.

1. Azken urteotan dezente loditu da euskal kritikarien nomina. Honek ez du esan nahi, bistan da, literatur kritika negozio oparoa bihurtzeko bidean dagoenik. Aditzera eman nahi dudana da (idazleekin gertatzen den bezala) sekula baino kritikari gehiago dagoela gure artean, eta armiarma.com-eko Kritiken Hemerotekatik bueltaxka bat ematea besterik ez dago izen berrien hazkundeaz jabetzeko. Egia da agian pixka bat esajeratua dela, arlo honetan, erabateko “paradigma aldaketa” batez hitz egitea, Edorta Jimenezek Nabarra aldizkarian egiten zuen bezala (ikus 94, 95 eta 96 zenbakiak), besteak beste oraindik ez dagoelako nahikoa zabalduta amateur euskaldunen iruzkinen ohitura Interneten, ez behintzat beste hizkuntzetan bezainbeste, nahiz eta, arlo horretan, aurrera egin den: esate baterako, blogari batzuek, noizean behin, tartekatzen dituzte beren irakurketei buruzko iruzkinak (burura etortzen zaizkit, esaterako, Joxe Aranzabal  eta Leire Narbaizarenak, edo Maldan izenekoa); hor dago, halaber, Beterriko Liburuaren inguruan osatu den 111 Akademia ere, bere iruzkin laburrekin; kritika feministara emandako Sareinak, Euskaljakintzako batxilergoko ikasleen Irakurlearen Txokoan pilatzen doazenak; edo aurreneko urratsak eman dituen Irakurle Klub birtual hau bezalako ekimenak. Baina oraindik ez dago, ingelesez, gaztelaniaz edo frantsesez oso maiz gertatzen den bezala, soilik iruzkinetara emandako hainbeste blog espezifikorik; bestalde, aNobii.com bezalako interneteko “liburutegi pertsonaletan” agertzen diren euskal liburuen gaineko komentarioak oso gutxi dira oraindik. Dena dela, konparaketak konparaketa, argi dago gutxienez kritika “periodistiko” gehiago produzitzen dela lehen baino, eta horretan zer ikusi handia izan duela, Internetek ez ezik, Berria egunkariaren erabakiak, euskal liburuen asteroko iruzkinak bira igotzeak alegia.

Kritika unibertsitarioari buruz gauza bera esan daiteke: orain arte nagusi izan den dinosauroen belaunaldiarekin (Txuma Lasagabaster, Jon Kortazar… garai hartako gainontzekoak, ordea eta oro har, gure literatura klasikoaz arduratu dira, hitzaren zentzu kronologikoenean) eta Tropelari dagozkion kritikoen belaunaldiarekin batera (Joseba Gabilondo, Mari Jose Olaziregi, Iñaki Aldekoa, Xabier Etxaniz Erle, Manu Lopez…), sendo ari da hazten kritikoen belaunaldi gazte bat, karrera unibertsitarioan gora egiten ari dena pixkanaka eta maila ezberdinetan (Ur Apalategi, Ibon Egaña, Mikel Ayerbe, Iratxe Retolaza, Aritz Galarraga, Beñat Sarasola…), nahiz eta oraindik ez duten, argi dago, haien belaunaldikide literarioen (UribeCanoElorriagatarren, edo are Erasmustarren) arrakasta lortu (maila akademikoan), arrazoi dudarik gabe sistemikoengatik: letren errepublikan argi eta garbi merkatu ekonomia nagusitzen ari da, baina kritika unibertsitarioaren konderrian feudalismoak jarraitzen du izaten jaun eta jabe, mugikortasun soziala oztopatzen duen zerbait, aski jakina den bezala.

Kritika unibertsitarioaren ekoizpena, edonola ere, esanguratsuki handitu da azken urteotan, eta hor daude, horren froga gisa, EHUren bilduma geroz eta osoagoak, eta Labayru ikastegiko edo Utriusque Vasconiae bezalako argitaletxeen lana, euskaraz idatzitako kritika unibertsitarioaren eskaintza gero eta gehiago zabaltzen ari direnak.

2. Inoiz baino pluralismo handiagoa dago kritikarien artean (eta baita kritikatuen artean ere). Kopuruan gora egiteak, zalantzarik gabe, ondorio positiboak izan ditu kritikarien bioaniztasunean, hala arlo unibertsitarioan nola kazetaritzakoan. Gertakari literarioari aurre egiteko modu ezberdinak garatzen ari dira, eta nabarmena da kritikarien formazioa eta, beraz, haien kritikak eta azterketak eraikitzeko orduan oinarri hartzen duten talaiak aurrekoenak baino anitzagoak direla. Lehen ohikoagoak ziren enfoke estrukturalisten edota inpresionisten ondoan (edo enfoke falta absolutuen ondoan), beste batzuk joan dira agertzen: kritika postmodernoaren zantzuak, postkolonialismoaren eta ikasketa kulturalen eragina, kritika feminista(k)… Kritikarien irakurketen aniztasuna, batzuena bederen, zabaldu da, eta baita (berriro ere, batzuen) euskal argitarapenen panoramaz duten ezagutzaren sakontasuna ere, nazioarteko joera eta ikerketenaz bezala. Esango nuke, bestalde (baina inpresio bat besterik ez da), aurreiritzi politikoen pisua literatur kritiken eraketan murriztu dela zertxobait, hots, ez duela garai eta kritiko batzuengan lehenago ohi zuen garrantzia: egia da hor daudela oraindik Javier Rojo eta Felipe Juaristi, ia beti prest egurtzeko (edo, gutxienez, displizentziaz tratatzeko) ezker abertzale “konbentzionalaren” usaina duen edozer, eta, bestalde, Patxi Zubizarretaren Pikolo liburuaren inguruko kasu tamalgarria gertatu dela ez horren aspaldi. Baina oro har iritzi politikoen garrantzia apaldu dela uste dut, eta horretan ere kritikarien kopuruaren eta aniztasunaren zabalkuntzak zer ikusia izan dezakeela.

Aniztasun hori iritsi da ez bakarrik kritikoen mundura, baizik eta baita kritikoentzat aztergarri diren obren arlora ere (honako hau, oro har, kritika unibertsitarioari dagokio, kazetetakoari baino). Kontua da, garai batean, kritika akademikoak ez zuela kontuan hartzen ezta literatura garaikidea ere: unibertsitateko irakasleen zeregin nagusia ez ezik, bakarra, literaturaren klasikoak aztertzea zen; obra edo autore bat ikertzeko baldintza nagusia hura hilda egotea zen (eta zenbat eta lehenago, hobe), eta, jakina, ez zen edozein idazle hartzen kontuan, noizean behin erreskate-lan esanguratsuak egiten ziren arren. Literatura garaikidearen (ber)balioztatzea gauza erlatiboki modernoa da, XX. mendekoa (nahiz eta bere sustraiak XVII. mende amaierako modernoen eta antzinakoen arteko eztabaidan murgildu, jakina); literatura ingelesa  (English Studies delakoak, alegia), adibidez, ez da arlo unibertsitarioan sartzen 1920ko eta 30eko hamarkadak arte (eta egile garaikideei buruz aritzen zirenean testuinguru horretan, jakina, haiei buruz gaizki esaka aritzeko izan ohi zen, modernista delakoekin egin zuten bezala). Literatura garaikideena unibertsitatean agertzen hasi zenean, edonola ere, baldintza batekin izan zen: edozein egile garaikide ezin zen unibertsitatearen ikergai bihurtu, hots, unibertsitatea saiatuko zen kanon bat ezartzen, erabakitzen zeintzu egilek eta zeintzu obrek izango zuten letren olinpo akademikoan sartzeko eskubidea (jarrera horren iraupenaren adibiderik behinena Harold Bloom bezalako kritiko bat izango litzateke, esaterako). Funtzio hori 1960-70eko hamarkadetako iraultza kontrakulturalaren ondoren lurrindu zen, ikasketa kulturalak etab. eremu akademikoan zabaltzen hasi zirenean: ordutik aurrera behe eta goi kulturaren arteko mugen lausotzeaz bat, edozein gauza bihur zitekeen ikergai, baliagarria baldin bazen irakaslearen interes soziologiko, ekonomiko, politiko edo kulturalen arabera (baliagarria, batik bat, unibertsitate eremu konpetitiboan gora egiteko eta, agian, baita pixka bat epatatzeko ere…).

Nukleo unibertsitario nagusietan bizpahiru mendeetan zehar urratu zen bidea, hogeita hamar-berrogei urte eskasetan egin du euskal kritikak (edo, behintzat, euskal kritikaren zati batek): gaur egun, esaterako, Ramon Saizarbitoriaren ondoan Unai Elorriaga edo Karmele Jaio aztertu ahal dira; Karlos Linazasororekin batera Jasone Osoro eta kopla espainiarra; Joseba Sarrionandiarekin lotuta, Etxeberria bizkien nobelagintza eta Led Zeppelinen baladak; Bernardo Atxagaren ondoan Jon Arretxe eta aldaketa klimatiko globala… eta munduak, apokaliptikoek uste zezaketenaren kontra, jira eta bira jarraitu du, ezer gertatu izan ez balitz bezala… Ziurrenik, ez baita ezer gertatu, zeren eta, azken batean, litekeena baita literatur kritikak ezertarako balio ez izatea, hasieran aditzera eman dudan bezala.

3. Hala ere, Kritikaren Saria pertsona batek bakarrik ematen jarraitzen du. Kritiko gehiago eta anitzagoak egon daitezke, ados, baina gauza batzuk ez dira sekula aldatzen, eta urteko euskal narratiba eta poesia liburu onenari esleitutako Espainiako Kritikaren saria pertsona batek erabakitzen jarraitzen du, Jon Kortazarrek alegia (edo, urteren batean gertatu omen den bezala, haren ondoko batek), inoiz beste kritikari batzuei (ez guztiei, ezta hurrik ere) kontsulta-simulakro bat egin ostean. Argi gera bedi hori ez zaidala, berez, gaizki iruditzen (badakizue mota eta jite guztietako sarien aldekoak ez ezik, entusiastak garela Volgako Batelarietan), baina erabilitako irizpideak argiak izatea gustuko dut, eta gauza bakoitzari bere balioa aitortzea. Sariaren izenak, berez, beste zerbait iradokitzen duelako, hots, (gutxienez) hainbat kritikariren artean iritsitako kontsentsu baten emaitza izatea; Espainian eta Katalunian, behintzat, hala egiten dutela uste dugu (tira, auskalo). Ez dakit hori justifikatuago ote zegoen garai batean, liburu garaikideen kritikan aritzen zirenak gutxi zirenean, baina gaur egun, lehenengo puntuan aipatu dudan ofiziokoen ugaritzearekin, ez dut uste hala denik (susmatzen dut Jon Kortazarren zuribidea izan daitekeela bera baino ez dela Asociación Española de Críticos Literarios delakoaren sozio gurean -elkarte fantasmatiko samar bat zeinak ez baitauka web orririk ere, nik dakidala-, baina ez zait iruditzen, borondatea egon ezkero, gauzak beste era batean antolatzearen aukeraren aurkako argudio nahikoa sendoa).

Egin dezadan froga kontrafaktual bat. Zein libururi egotziko zitzaiokeen 2009ko Kritikaren Saria, narratibaren alorrean, baldin eta benetan kritiko ezberdinen kontsentsuaren emaitza izan balitz? Metacritic sistema erabiliko dut horretarako, eta armiarma.com webguneko Kritiken Hemerotekan argitaratutako prentsako iruzkinez baliatuko naiz; gauzak sinplifikatzeko, azkeneko Kritikaren Sariaren “finalera” iritsi omen ziren lau lanetara mugatuko dugu analisia, hau da, Bilbao-New York-Bilbao, Zulo bat uretan, La lutte finale eta Iragaitzaz –ilunbistan– nobeletara. Metacritic webguneko kritiken agregatzailean bezala, puntuazio bat egotziko diot kritika bakoitzari, 0tik 100era, negatiboa, erdipurdikoa edo positiboa izan den kontuan hartuta (badakit hau dela ariketa honen pausorik zalantzagarriena: ahalik eta objektibitate handienarekin egiten saiatu naiz, nahiz eta batzuetan, aitor dut, oso zaila eta badaezpadakoa izan den, adibidez Felipe Juaristiren “kritikei” -hitz egiteko modu bat da- aurre egiteko orduan… Noiz hasiko dira gure literatur kritikariak puntuazio bat gehitzen beren iruzkinei, zinemakoek edo musikakoek egiten duten bezala?). Eta gero obra bakoitzak eskuratuko lukeen bataz bestekoa aterako dut: hori izango litzateke kritikarien balizko kontsentsuaren isla.

Bon. Ariketa egin ondoren, hauek dira emaitzak:

-Bilbao-New York-Bilbao: 30+40+100+30+60+100+40 = 57 [Mixed or average reviews]

-Zulo bat uretan: 60+60+70+80+70+90 = 71,6 [Generally favorable reviews]

-La lutte finale: 90+70+50+60 = 67,5 [Generally favorable reviews]

-Iragaitzaz –ilunbistan–: 80+90+80+100+80 = 86 [Universal acclaim]

Kritikarien arteko kontsentsu hipotetiko batek, beraz, Iragaitzaz –ilunbistan– joko zukeen Kritikaren Sariaren irabazletzat, ziurrenik, eta ez Bilbao-New York-Bilbao, iritzi-disparitate handiagoa eragin duena zalantzarik gabe. Dena dela, azken horren irabazteko eskubidea, egun sariak funtzionatzen duen moduaren arabera, ez dudala zalantzan jartzen berretsi nahi dut (badaezpada diot: Kritika Saria irabazi nahiko nuke inoiz). Jon Kortazarri 2008ko narratiba lanik sendoena iruditu zaio, eta ez dago zertan kontuari buelta gehiago eman.

4. Kritika negatiboak eta are egurtzaileak gero eta ugariagoak dira. Duela urte batzuk literatura-iruzkin soilik informatiboen nagusitasun erabatekoaz kexatzen nintzen, hau da, besterik gabe euskaraz idatzita egoteagatik liburu gehienek jasotzen zuten abegikortasun orokorraz, eta ondo oinarritutako kritika negatiboen urritasunaz (azpimarratzen dut ondo oinarritutakoarena). Dena ezin zen (ezin da) horren bikaina izan, Euskal Letren Oasian: epe luzera begira, obra gogoangarriak eta ezinbestekoak salbuespena dira literaturaren historian, araua baino.

Ordu gaiztoan arranguratu nintzen! Ematen du une horretatik aurrera ugaldu dela kritika negatiboen kopurua, nahiz eta ez dudan benetan uste gertakari biak zuzenean lotuta daudenik (ez naiz horren handiustea): ziurrenik zerikusi gehiago dauka lehenengo puntuetan aipaturiko kritikoen kopuruaren (eta, ondorioz, aniztasunaren) igoerarekin, eta historiaren (batez ere euskal historiaren) pendulu-izaera saihestezinarekin. Gure literatura, alor horretan, ingurukoekin homologatzen hasi dela esan daiteke, hori ona edo txarra ote den esatera ausartzen ez banaiz ere.

Azpimarratu beharra dago, alabaina, kritika mota hori gutxitan zuzentzen zaiela idazle handien lanei, eta errazago jotzen duela idazle gazte eta eskarmentu gabeen ituetan; nekez aurkituko dugu, esaterako, Hasier Etxeberriaren bost idazleetako baten liburuari egindako kritika gogorrik: hurrengo puntuan azalduko dudanaren ondorioz, ez da harritzekoa halakorik gertatzea, kritikoak ez baitaude izuaren birusetik libre (Ibon Egañaren ustez, ukiezintasun hori zabaltzen ariko litzateke jada Tropeleko belaunaldiko idazle jakin batzuengana, nahiz eta oraindik ez litzatekeen inolaz ere joera orokor bihurtu). Enfin, Juanjo Olasagarrek duela urte batzuk ondo aditzera ematen zuen bezala (“Kritikoak II”, Berria, 2004-I-30):

Kritika, besteak beste, bata eta bestearen artean bereiztea bada, egunkarietako kritiko gehienek kritikarik ez dutela egiten esan nahi nuen [aurreko zutabe batean]. Arrazoia dutela gehitu beharko dut, nik ere berdin eginen nuke, Euskal idazleen ostia txarra ezaguturik, gauza baitira kritikoa jo eta bertan akabatzeko. Segurtasun pertsonala oso gauza serioa da.

5. Hots, kritikoa izatea ez da kontu bereziki erosoa: Beñat Sarasolak esaten duena esanda ere, eta jakina den bezala, kritikoarena unibertsalki mesprezatutako ofizioa da, topikorik errepikatuenetakoez hornitua (idazle frustratuarena, banpiroarena, bizkarroi paper-jalearena, etab.). Baina, argi gera bedi, eta kritikoak kritiketatik libre egon behar ez duela uste dudan arren, horrek ez du esan nahi pentsatzen dudanik idazleari komeni zaionik bere liburuei egindako kritikei erantzutea. Are gehiago, kalterako dela uste dut: kritikoari bere lana egiten utzi behar zaio, ahalik eta askatasun handienarekin, eta kritikoei egindako kritikek, egotekotan (eta egon behar dute), orokorragoak behar dute izan, kritikoaren ibilbidean oinarrituak, eta ez hainbeste kritika jakin batean edo bestean; Víctor Morenok Fuera de lugar. Lo que hay que leer de críticos y escritores (Pamiela, 2009) liburuan dioen bezala, “Gaztea denean eta, hori gutxi balitz, arduragabea, idazlea kritiketan sartu ohi da elefante bat Sévresko edalontzien denda batean bezalatsu. Pertsona inteligentea, dela idazle gazte edo heldua, ez da sekula sartzen kritikak komentatzera. Sen onagatik eta dotoreziagatik”. Alde horretatik, idazleak ahalik eta olinpikoena izaten saiatu beharko luke, eta sekula ez luke jaitsi behar kritika konkretu bat erantzutera: ez da batere elegantea, zer esanik ez (eta, gainera, horretarako daude adiskideak eta talde konspiratiboak, idazlearentzako lantxo horiek egiteko alegia). Baina, inportanteagoa dena, idazlearen interbentzionismo zuzenak, edo idazlearen zaleen protestek, irakurleen arteko (balizko) eztabaida oztopatzen du, eta hori bai izan daitekeela larria kritikaren garapenerako, kikildutako kritikari batek nekez beteko duelako ondo bere lana.

Euskal egileek, izan ere, gero eta asertibitate handiagoarekin egiten diete aurre kritikoen esanei (batzuetan beldurra emateraino), bereziki larria izan daitekeena kritikoa gazte samarra baldin bada, gure artean ohikoa dena, kobratzen denarekin (eta salbuespenak salbuespen) hasiberriak izaten baitira kritikaren tentazioan erortzeko aukera gehien dutenak. Eta are larriagoa, idazle ez-olinpikoa zenbat eta gorago dagoen Letren Errepublikaren piramidean. Hainbeste ari da zabaltzen kritikoak kritika konkretu bategatik egurtzeko ohitura, ezen euskal kritikoen martirologio bat osatzen hasteko egokieran gaudela uste baitut.

Hortxe daude kritikatuaren zaleek, adiskideek edo senideek kritikoaren kontra bultzatu dezaketen kanpainak, mingarriak izan daitezkeenak oso: gogoan hartu, besterik ez bada, Beñat Sarasolak bere blogean jaso zituen zaparradak Ero edo Bilbao-New York-Bilbao liburuei egin zizkien kritikengatik, edo Jose Luis Otamendik Maider Ziaurriz Berriako kritikoari (besteak beste) bota zizkionak Sua nahi, Mr. Churchill?en iruzkina zela eta, egunkari horretan bertan (bide batez, non ezkutatu da Ziaurriz gaixoa?).

Edo, kasu korapilatsuago eta zeharkakoago bat aipatzearren, Javier Rojok Beñat Sarasolaren Alea azkeneko liburuari eman zion egur piloarena, zeina, odolkiak ordainetan, Sarasolak berak lehenago Amaia Iturbide poetaren (eta Rojoren andrearen) Labirintoaren orduak lanari esleitutakoaren buelta zela susma baitaiteke (zergatik diot hau? Rojok ia argudio berberak erabiltzen dituelako Alea eta Sarasolaren beraren aurreko Kaxa huts bat iruzkintzeko, baina azken horrekin lana –nolabait– goraipatzeko baziren, oraingoan poemategi berria erabat deskalifikatzeko baliatzen ditu…). Honek iradokitzen du kritikoa izatea baino zerbait okerragoa egon daitekeela: kritikoa eta idazlea izatea, aldi berean…

Gogoan dut, bestalde, nola, duela urte batzuk, Sautrela saioaren lehenengo denboraldian aritu zen “kritikoen” mahaia (Gerardo Markuletak, Juan Luis Zabalak eta nik neuk osatua) bertan behera gelditu zen Pako Aristik Gara egunkarian protesta-zutabe bat argitaratu ondoren: antza denez, programa batean bere Urregilearen orduak eleberria gaizki tratatua izan zela sentitu zuen gizonak (eta, besteak beste, liburuak bi edizio izan zituela eta Kritikaren Saria irabazi zuela erabili zuen defentsa-argudio gisa urrestildarrak, cfr. Gara, 2000-VI-3), eta denboraldia amaitu ostean ez zitzaion konfiantza berritu “kritikoen” mahai hari (tira, agian ez zen horregatik bakarrik izan, onartzen dut: astun samarrak ere baginen, ez oso telebisiboak. Baina programako buruen jarrera gurekiko karta haren argitalpenetik hasi zen aldatzen, edo inpresio hori gelditu zitzaidan behintzat). Edozein modutan ere, ordutik ez da beste saio benetan kritikorik egin Sautrelan, nobedadeei buruzko iruzkin informatibo laburrak eskaini badira ere.

Beste bat: Ibon Egaña gazteak, aldi hartan Berriako kritikoa, Bernardo Atxagaren Markak liburuari eragozpen txiki bat jartzea bururatu zitzaion, eta berehala idazle asteasuarraren beraren erantzun ez bereziki xamurra jaso zuen egunkari horretako Zuzendariari sailean. Handik gutxira, agian ez horregatik bakarrik, egunkarietako kritika utzi zuen Egañak (espero dezagun ez dela betirako izango).

Azkeneko bat (oraingoz), Bilbao-New York-Bilbao nobelari dagokiona. Batzuk harritu ginen ikustean ez zela Mugalariko ohiko luma kritikoetako bat izan, Aritz Galarragarena, erreseina egin ziona bertan, Ana Arregirena baizik, hots, gehigarriko kolaboratzaile bat, baina ez dena oso maiz arduratzen euskal liburuen kritikaz, ez bertan ez beste inon; nobelari egin zion kritika, dena den, izugarri laudatzailea izan zen. Gerora iritsi zait, ordea, Aritz Galarraga ohiko kritikoak idatzi, idatzi zuela kritika hura, Mugalariko zuzendaritzaren eskariari jarraiki, baina testua entregatu zuelarik egunkariak ez ziola nahikoa entusiastiko iritzi, itxura guztien arabera, eta, horrenbestez, komunikatu ziola ez zela argitaratuko; ondoren, aipatu Ana Arregirena plazaratu zuen. Edonola ere, handik gutxira (agian ez horregatik bakarrik) Mugalarin kritikak idazteari utzi zion Galarragak.

(Honek guztiak beste gai batera eramango gintuzke, “enkarguzko” kritikenera hain zuzen ere, gure literatur munduan ugaltzeko joera daukan kontu bat, susmatzen dudanez; Volgako Batelarioi iritsi zaigu “enkarguzko” kritikaren bat edo beste egiteko eskaerarik, baina, zoritxarrez, ez nahikoa ondo ordainduak, eta ezezkoarekin erantzun izan dugu…).

Halako kasu gehiago izan direla entzun dut, baina, tamalez, ez ditut detaileak ezagutzen. Egunen batean osatu beharko dugu martirologio hori, bai…

6. Baina, tira, egileek gero eta lan gehiago egiten dute kritikoentzat, ofizioaren aipatu deserosotasun maila murrizten lagun dezakeena, dudarik gabe. Zeren eta, kritikoen bozkariorako, gaur egungo idazleak gero eta joera handiagoa baitauka bere obraren aurreneko kritikaria edo interpretea izateko. Liburuaren aurkezpen egunetik hasita, edo, ahal badu, lehenagotik, eta ondoren egingo dituen agerraldi, irakurraldi eta errezitaldietan, idazlea bere obraren interpretazio kanonikoa ematen saiatuko da, zalantzari ahalik eta tarte gutxiena utziz, eta, jakina, irakurlearen ulerkera ahalik eta gehien mugatuz. Egungo idazlea, edozeren gainetik, bere obran izan ohi da aditu, eta, ahal dela, kritikoari (eta irakurleari) behar dituen orientabide guztiak eskainiko dizkio. Hortaz, ez da harritzekoa idazleak bere obrari buruz errepikatutako gauzak, lehenago edo geroago, kritikariaren ahotan entzuten baditugu; hori kritika unibertsitarioan gero eta ohikoagoa dela esango nuke. Dudarik ez, joera horren erantzuleetako bat, besteak beste, prentsa da, elkarrizketak egiteko horrenbeste biderkatu den usadio tamalgarria, eta, oro har, idazlearen (bereziki idazle batzuen) etengabeko esposizioa masa-komunikabideekiko, ekidinezina dirudiena (nahiz eta horren aurrean idazleak beti hauta dezakeen ez erantzutea, itzulinguruka ibiltzea edo, zuzenean, gezurretan aritzea, gutxienez dibertigarriagoa izan daitekeena…).

Azken hori ez da, ordea, ohikoena: idazle trebeenak haien obra aparatu kritiko ahalik eta estilizatuenaz inguratzen ikasi dutenak dira. Eta kritiko zoriontsuenak, aldiz, idazlearekin pribilegiozko harremana ezarri eta beste kritikoak baino informazio gehiago atera ahal izango diotenak, haien lanak osatzeko erabili dituzten lehengaiak berak lortzen dituztenak –adibidez, eleberriak idazteko prozesuan erabili dituzten eskemak, aipu eta erreferentzia askoren edo guztien jatorria, etab.–: alde horretatik idazle batzuei nolabaiteko oheburuko kritikoak elkartu zaizkiela ematen du. Azken aldi honetan nabarmenak dira, lehen aipatu dugun kasura itzuliz, (idazle propiorik gabe geratu omen den) Jon Kortazarren ahalegin esanguratsuak Kirmen Uriberen oheburuko kritikoa bilakatzeko, are gehiago ondarrutarra, gero eta argiago ikusten ari den bezala, Euskal Trantsizio Osteko Atxagarentzako errekanbioa bihurtu nahi duten neurrian, idazle kanonikoaren rolean hain zuzen ere (Kortazarren arabera "Uribek egin behar den moduan proposatu du kanonaren aldaketa: literatur praktikaren bidez, literaturan berritasuna proposatuz". Hots, Pilatosena antzeztuz kasik, kritikariak idazlearen esku uzten du orain arte instituzio literarioaren baitan zegoen zeregina, kanona eratzearena alegia, kongruentea litzatekeena idazlea norberaren kritiko bilakatzearen aipatu joerarekin, bide batez esanda…).

Ez da guztiz egia, beraz, idazlea denik kritikoaren premia duena eta, ondorioz, haren bizkarroi soila bihurtzen denik. Rafael Chirbesek Crematorio eleberrian dioen bezala, kritiko baten ahotik:

Jaungoikoak […] baino ez zekik bildotsak egiten, baina harakinek ederki zatikatzen ditiztek guk jan ditzagun. Ni harakin ona nauk, sinets iezadak […]. Jendeak apetitu ezin hobearekin jaten dizkik nik laurdenkatzen dizkiedan nobelak. Gainera, [idazlea] ahanzturatik une batez defendatzen laguntzen ditek nire ikerketek […]. Morroi ona nauk. Irakasleok, kritikook ezin diagu hilezkortasuna eskaini, baina bai bizitza-itxaropen jakin bat.

Harremanak, alabaina, kontrako bidean funtzionatzen du, orobat: kritikoak ere idazlea behar du, ez soilik obren ekoizle bezala, antzina gertatzen zen bezala, baizik eta informazio-iturri bezala, eta agian baita kritikoaren bizitza-itxaropenaren luzagarri gisa ere; erlazioa, ondorioz, konplexuagoa bihurtzen da, eta, onddo eta alga biren elkartze sinbiotikoa legez, gehiago du likenetik, parasitismotik baino.

Amaitzeko. Imajinatzen dut, jorratu ditudanez aparte, beste gai batzuez aritu nintzatekeela euskal kritikagintzari buruzko saiotxo honetan, baina hauek dira, oraingoz, bururatzen zaizkidan esanguratsuenak. Agian, Víctor Morenok aldarrikatu bezala, onena litzateke prentsako kritika guztia desterratzea (eta agian baita unibertsitarioa ere, gutxienez egile garaikideen gainekoa), behintzat urte batzuetan zehar: “Kontuan izanik kritikoek ez dutela hobetzen, ez okertzen literatura (…) eta duela denbora pilo bat utzi ziotela ‘artearen eta eguneroko bizitzaren, eternitatearen eta unean uneko premien arteko’ bitartekariak izateari, inori ez litzaioke arraro egingo haien desagerpena” (Fuera de lugar, 316 orr.); liburuak egilearen izen-abizenik gabe argitaratzea osasungarria izango litzatekeen neurri berean, gehitzen dut nik. Baina nago Morenoren errezeta horrek, espainiar kritikarentzako espezifikoki pentsatuak, ez duela leku askorik gurea bezalako literatura txiki batean, non literaturaren instituzio tradizionalen funtzionamendua (tartean kritika) garrantzitsuagoa baita, susmatzen dut, literatura handietan baino, literatura bat garela (edo dugula) sinesten jarrai dezagun alegia. Ez duena esan nahi hobetu ezin daitezkeenik gauza asko. Bistan denez.