Alferrikako fetitxeak
Neu ere zerbait botatzekotan egon nintzen, baina, alde batetik, katedradun horrek nik sekula nezakeena baino askoz ere egokiago eta zehatzago hitz egin zuen, eta, bestetik, alferrikakoa iruditu zitzaidan: bataila hori galduta dago honezkero. Izan ere, hizlariak ez zuen zirkinik egin eta, jakina, ez zen makurtu katedradun justiziazalearen filipika zehaztasunez erantzutera; entzutekoak ziren, biharamunean, hizlariaren esklabo akademiko gazteen iruzkin gutxiesgarriak, katedradunari buruz noski. Hizlariak ondo baitzekien katedradunak ezin zuela irabazi, eta gero eta ohikoagoa izango dela Arturo Pérez-Reverte, Ken Follet edo Paulo Coelho bezalako idazlarien izenak topatzea, unibertsitate mailako jardunean, Juan Goytisolo, Samuel Beckett edo Michel Butorrenekin bat eginda. Baldin eta azkeneko horiek, edo enparauak, anekdotiko bihurtzen edo are mapatik desagertzen ez badoaz, behintzat.
Zeren eta, literaturan –liburugintzan– merkatu bat existitzen den bezala, hala da orobat literaturaren gaineko ikerketaren arloan ere –nahiz eta hitz hori, Literatura, gero eta gutxiago nabarmenduko den aurrerantzean, ziurrenik–. Izan ere, noizbait komentatu izan dudan bezala, gauza jakina da literatura garaikidearekiko interesa nahiko gauza berria dela, unibertsitate-ikasketen arloan. Tradizionalki, europar unibertsitateetan ikertzen eta irakasten zen literatura klasikoa zen, grekolatindarra alegia, hura baitzen halakorik merezi zuen bakarra. Baina hizkuntza modernoek aurrera egin zuten neurrian, tradizio literario bat metatuz bidean, arlo akademikoek haietaz arduratzen hasi behar izan zuten, are gehiago kontuan hartuta literatura “nazionalek” nazio-estatu garaikideen ardatzetako bat behar zutela bihurtu. Baina ikasketa hori, ezbairik gabe, hizkuntza bakoitzaren “urrezko mendera” eta haren aldirietara mugatzen zen, eta sekula ez zen zabaltzen idazle garaikideetara, noski: hori egunkarietako eta aldizkarietako berri emaile mesprezagarrien zeregina zen, gehien jota. Baina XX. menderako gai “klasikoak” agortzen ari zitzaizkion ikertzaileen armadari, eta ezinbestekoa zen literatura garaikideari leku ematea bertan. Hori bai, aurreko gaiak –literatura klasikoa eta tradizio literario nazionalak– tratatzeko erak eskatzen zuen bezala, kritika unibertsitarioak kanon garaikidea osatzen eta zurkaizten lagundu behar zuen; unibertsitatea, esaterako, funtsezkoa izan zen boom iberoamerikarraren sendotzean. Baina, zer esanik ez, unibertsitateko ikerketa gai izatera ez zen edozer gauza iristen. Merkatu literarioa gero eta masiboagoa eta ahalguztiduna bihurtzen ari zen testuinguru batean, kritika unibertsitario espezializatua zen kalitatezko idazle minoritarioen azkeneko babeslekuetako bat: hilezkortasun literarioaren bankuan lor zezaketen kredituaren aurrerapen bakarrenetakoa, sari literario jakin batzuekin batera.
Ba hori ere amaitu da. Alde batetik, ikerlarien kopuruaren hazkunde esponentzialak, eta, bestetik, literatur ikasketa tradizionalen krisiak –Cultural Studies delakoen onuran– zeregin kanongile zaharraren eremutik urrundu dituzte, geroz eta gehiago, ikasketa unibertsitarioak, hainbeste ezen jada ia edozein egile, edozein joera –literario zein pseudoliterario–, edozein moda edo trending topic bihur baitaiteke ikergai. Sariekin gauza bera gertatzen ari da, zer esanik ez: Asturias Printzearena bezalako baten epaimahaiak –karrera oso bati eskaintzen zaizkion sari ustez prestigiotsu horietako batenak– zalantza egiten badu Philip Roth bezalako idazle baten eta Haruki Murakami bezalako bluff baten artean, alferrik gabiltzan seinale.
Barkatu horren apokaliptiko jartzen banaiz ni ere: ondo dakit pose irrigarri samarra dela Harold Bloomen curriculuma, itxura fisikoa eta janzkera ez dituen ni bezalako norbaitengan. Izan ere, ados, nik ere irakurri dut Pierre Bourdieu, eta badakit kalitatea fetitxe burges bat besterik ez dela, klase kapitalistak gustu hobea duela frogatzeko –eta, beraz, bere menderakuntza justifikatzen jarraitu ahal izateko– tresna soila. Lehenago aristokrazia feudalaren fetitxea izan zen bezala, eta are lehenago, ziurrenik, patrizio erromatarrena, eta mandarin txinatarrena, eta apaiz-burokrata sumertarrena, bide batez esanda. Baina, aukeratzen hasita, eta hori kontuan hartuta ere, oinarri handixeagokoa iruditzen zait postmoderniak –postmoderniaren adar batek, behintzat– eskaintzen digun den-denak-balio-du horrek baino. Zeren eta zerbaitek, dei nazazue zaharruno, belarrira xuxurlatzen jarraitzen baitit Toti Martinez de Lezea eta Aingeru Epaltza ez direla, zehazki, gauza bera. Ezta Jasone Osoro eta Jokin Muñoz, edo Jon Arretxe eta Eider Rodriguez ere. Eta abar.
Literaturak gero eta garrantzi gutxiago baitauka: kontua bilakatu da ea zer egin daitekeen literaturarekin, zer –zuku– atera dakiokeen literaturari. Kasu bat aipatzearren, eta –badaezpada diot– haren kritika egiteko inolako asmorik gabe: Ibai Atutxaren Kanonaren gaineko nazioaz liburua, Utriusque Vasconiae argitaletxeak aurten bertan kaleratua bere –azpimarratzen dut– Kritika Literarioa izeneko sailean. Bertan, honezkero irakurle gehienek jakingo duten bezala, Bernardo Atxagaren Ziutateaz (Luis Haranburu, 1976) eta Kirmen Uriberen Bilbao-New York-Bilbao (Elkar, 2008) eleberrietatik abiatuta, euskal komunitatearen subordinazioaren arazoen inguruko hausnarketa plazaratzen du Atutxak. Niri, aitor dut, ondoez pixka bat eragiten didate mota honetako liburuek. Ez edukiagatik –izan ere, Atutxaren ondorio soziopolitikoetako batzuekin ados eta guzti egon naiteke, nahiz eta, irakurketaren une konkretu batzuetan ezin izan ditut nire gogotik aldendu Althusserren mamua eta E.P. Thompson historialariak The Poverty Of Theoryn (1978) haren kontura eginiko prebentziozko gaztigu jakintsu haiek–, ez edukiagatik, diot, baizik eta, goraxeago nabarmendu dudan bezala, liburu hori literatur kritikako sail batean agertu delako. Eta nik, zer nahi duzue esatea, literatur kritika gutxi topatu dut liburuan, gehiago ikusten dudana, azken batean, saiakera soziopolitiko-filosofikoaren alorrera lerratua.
[Nire eragozpen ergel, epel eta –badakit– burges honekin, edonola ere, ez nuke aditzera eman nahi, inolaz ere, ados nagoenik El Correo egunkariko Territorios gehigarriak Ibai Atutxaren liburuarekin izan duen jarrera lotsagarriarekin, egin zioten elkarrizketa zentsuratzean. Atutxak berak dioenez, egunkari bilbotarrak hori egin zuen hala Kirmen Uriberen nobela nola Jon Kortazar irakaslearen ikerketa babesteko asmoz, Atutxaren liburuan eta elkarrizketan kritika latzak jasotzen dituztenak: hemendik nire elkartasuna adierazi nahi nioke Atutxari eta argitaletxeari, onartezina iruditzen baitzait komunikabide batek protekzionismo zabar hori sustatzea. Protekzionismo bat zeina, bide batez esanda, ez baita lehen aldiz gertatzen, Uriberekiko kritikei dagokienean: Berria bezalako egunkari batek edo Garako Mugalari gehigarriak antzeko praktikak burutu dituzte lehenago, idazle bera babeste aldera. Kasua, ikuspegi soziopolitikotik, askoz ere interesgarriagoa –eta agian konplexuagoa– bihurtzen duen zerbait.]
Baina itzul nadin harira. Kontua da nik, zoritxarrez –beste zerbaiten bila joan nintzelako, ziurrenik: errua nirea da– literatura gutxi –literatur kritika gutxi– topatu dudala liburu horretan, ez bada literaturaren instrumentalizazio formapean. Zilegi iruditzen zaidan zerbait, kontuz: ni oso kontziente naiz horretarako ere erabil daitekeela literatura, eta nik neuk, historialari naizen neurrian, ez diot muzinik egiten nire ikasleei Cervantesen, Pérez Galdósen edo The Beach Boysen lanen zatiak ipintzeko, ekonomi historiako testu iruzkinak egin ditzaten. Baina, bestalde, irakurle bezala sinetsita nago literatura zerbait gehiago –edo zerbait gutxiago– dela, eta onartzen dut literatur kritikako lan bat irakurtzera noala nire itxaropenak beste batzuk direla. Eta honekin itzultzen naiz gorago aipatu dudan kalitatearen fetitxe dontsura: liburu horrek, azken finean, bere analisirako Ziutateaz eta Bilbao-New York-Bilbao parekatzen dituelako, de facto eta inplizitoki. Eta niri, oraingoz behintzat, onartezina iruditzen zaidan zerbait da, ez baitut sinesten bi nobelen garrantzia parekoa denik euskal literatura garaikidearen historian. Lehenengoa, bere egilearen hasierako lanetako bat bada ere, funtsezko pieza bat dela iruditzen zait euskal literaturaren historia hurbila azaltzeko orduan, saririk jaso ez zuen arren eta, ziurrenik, salmenta oso kaxkarrak izan zituen arren. Bigarrena, zeina, ados, gertakari kulturaltzat har baitezakegu merkatua nagusi den egungo testuinguruan, nobela ahula iruditu zitzaidan niri, web-orri honetan bertan Angel Errorekin batera frogatzen saiatu nintzen bezala. Horren aldeko edo kontrako frogak dira, besteak beste, Atutxaren liburuan bilatzen saiatu nintzenak, debaldetan. Bilbao-New York-Bilbaok literaturaren historian orainaldiak eskaintzen bide diona baino leku txikiagoa beteko duen itxaropenerako zirrikitu bat, edo zirrikitu horren behin betiko itxiera, behingoz errendi nendin.
[Kritika literario onak, liburuen irakurketa bat eta, aldi berean, balorazio bat eskaini beharko lukeen neurrian, irakurlearen ikuspegia aberastu eta alda dezakeelako, diot. Niri, aitor dut, gertatu zait batzuetan. Adibidez, Juan Garziaren artikulu batekin, Hamaika pauso eleberriari berrekiteko indarra transmititu zidana, zorionez; eta Aitzpea Azkorbebeitiaren beste batekin, Lagun izoztua beste begi batzuez leitzeko parada eskaini zidana. Jon Kortazarren bildumak, ordea, ez zidan Bilbao-New York-Bilbaori buruz neukan iritzia aldatu].
Gainera, Volgako konpañero batzuek iradoki didaten bezala, badago beste kontu –neurri batean– arduragarri bat, Kanonaren gaineko nazioazen: Atutxak planteatzen duen azterketa eta ondorioetarako ez al litzateke berdintsua izango beste komunikazio eremuetako beste edozein testu edo diskurtso-mota aukeratzea eta analizatzea? Kazetaritza-erreportajeak, telesailak, bideo musikalak, kale ikuskizunak, performance artistikoak, bertso afariak, kosmetikoen iragarkiak, futbol partidak, lip-dubak? Zertan geratzen da literaturaren berezitasuna, berariazkotasuna?
Esajeratzen ari naiz, zer esanik ez. Adibide bat besterik ez da, xehetasuna; gehien jota, sintoma bat, eta ez ziurrenik inportanteena edo esanguratsuena. Baina jakin badakit garai honetan, zeinetan produktu kulturalen balio intrinsekoa ezbaian dagoen, literaturak atzera egin duela garrantzian, eta orain helburua arlo guztietan –hezkuntzan, ikerkuntzan, politikan…– dela zer egin daitekeen literaturarekin, literatura bera baino. Eta niri pena pittin bat ematen dit, agian sinetsi izan nuelako, noizbait, literaturaren autonomiaren asmakeri doilor horretan. Eta nire bizitzako plazer iturri nagusienetako bat literatura izan delako, jakina –eta espero dudalako hala izaten jarraitzea, aurrerantzean ere–.
Esan bezala, kalitatea, alferrikako fetitxe hori. Literatura bezala, totem izateari utzi dion beste fetitxe bat. Fetitxe maitagarri hura.
