Garagoittiko Orakulua

Badira pertsona baten bizimoduan momentu erabakiorrak, nun zirt edo zart eginda hurrengo urtietarako norabidia zehaztuko dan.

Esate baterako, nerabezaruan kuadrilla baten parte izateko biharrak eta estuasunak pasatzen dirazenian; baitta urte batzu geruago be, hainbesteko esfortzuz osatutako kuadrilliorretako “lagun” gehixenekin zerikusirik ez dakazula ulertzen dozunian; edo bihar eta ogibidien mundu konplikauorretan diru guztia arriskatzen daben erabagixak hartzen dozuzenian; edo herixotzian azkonak ondo-onduan jo eta maitte dozuzenak eruaten dittuanian...

Ekin eta ekin, izarren hauskerixetan ibiltzen gara eta urtiak juan urtiak etorri, errore eta asmakuntzen joko batzutan etsigarri horretan jausi eta jaikitzen ibiltzen gara. Bakotxa bere bide pertsonalian. Hain ugarixak ez dirazen urte/posporo horrek banan banan erretzen, bizitzan ganorazko zeozer egitteko denporia izan daigun erregutzen.

Tomax be hala dabil. Erronka eta apostu gogorrak dittu, eta bere ahalmenak gainditzen dittuan egoeren aurrian topatzen da egunero. Negar asko egitten dau, eta ez beti gosez edo puzkarrekin: etsipena, frustraziñua, nahi-ta-eziña ondo ikasten dihardu hain txikixa izanda be. Goizero ibiltzen naiz bere progresiñueri begira; eta azken astietan darabixan burruka heroiko baten lekuko pribilejiaua naiz goizero: eskuak zittuala deskubridu zebanetik, bere parian dittuan gauzak hartzen dittu (jarsixa, txupetia) eta azken hau txupatziak emoten detsan plazer horren atzetik ibiltzen da. Hiru bat aste da txupetia ondo oratzen eta ahora eruaten ikasi zebanetik, baiña... frustraziño gogorra dator gero, eta hasarrealdi malko askoren motibua dana. Izan be, hartzen ikasi dau bai; baiña soltatzen, ondiokan ez. Horretara, txupetia ahuan sartzeko demaseko plazerran ostian, eskua mobitzen dau eta nahi barik etaratzen dau atzera. ¡Gustokua parian izan eta txupau ezin! ¿Hori baiño etsigarrixagorik?

Nik, jakiña, begiratu baiño ez dot egitten. Frustraziñua da-eta ikasteko akulu bakarra. Eta esango neuke hiru aste eta gero zeozer susmatzen hasi dala; eskua zabaldu / eskua itxi, hor ikusten dot esperimentuak egitten... Zer gertatuko da: ¿asmauko dau, ez? Ezin jakin suspensezko historia honen amaieria zein dan (“1492, conquest of paradise” pelikulan legez).

Berritxuko baltzen albistia irakorritta (eskualde osoko senegaldarren arteko foball ligatxuan irabazle urten ei dabela, eta garaikurra Udalari emon detsela), lehenago eta oingo etorkiñen arteko desbardinttasunak etorri jataz gogora.

Ez dakitt beste sasoietan; baiña 80 hamarkada hasieran behintzat, gallego eta andaluzak marjinalak ziran Eibarren. Nekez ulertu leike zelan izan zeikian marjinala populaziñuan ehuneko haundixa osatzen zeban talde bat, baiña hala zan nere ustez. Etorkiñetaz desprezioz berba egitten genduan, ikasgelan esate baterako ondo kontuan hartzen zan (umien artian, esan gura dot) ikaskidien jatorrixa. Ez apartheid estiluan: danok danokin jolasten genduan, eta baztartu ez zan iñor baztartzen; nere lagunik onenetakuen artien jatorrixa gogoratzen, burura etortzen jataz galleguak, portugesak, Marruekoseko bat eta kastellanuak (izen generiko honen barruan beste guztiak sartzen ziran). Halan be, gauza natural moduan hartzen genduan: etorkiñak etxe pobrietan bizi ziran, batzu ixa txaboletan (markautako auzuak zeguazen: Millafros, Matxarixa, Muzataixa, Legarre goikaldia, Ubitxa... eta neurri txikixago baten Urki, Amaña...), zikiñak eta usain txarrakin etortzen ziran... Dana esan bihar da baiña: etorkin aberatsak be ba zeguazen, eta gaur egunian gertatzen dan modura  estatus altutxua zekenak kamuflau xamarrak geratzen ziran (morua pateran edo mercedesian etorri, harreria be halakua); eta euskaldun pobriak –hórrek be ba genkazen-eta- etorkiñak besain markauak zeguazen, markauago ez bazan.

Testuinguru horretan, pentsaueziñezkua begittanduko jatan estremeñuen arteko foball ligan, Eibarko taldiak Udalari garaikurra emotia. Esandako moduan, etorkiñen eta bertakuen munduak aparte zeguazen (umiak kenduta; hau izango zan gerora etorri dan nahaste kulturala ahalbidetu eta prestijiau dabena) eta etorkin gehixenak ghetto-bizitzia aukeratzen zeben; eta bestetik hamengo jentiak be ez zeban ahalegin berezirik egitten eurengana hurreratzeko. Gehixenak interes faltiangaittik; eta interesa euki zeikienak, nahikua buruhauste zekelako euskalgintzan.

Halan, orduan pentsaueziñezkuak ziran gaur eguneko euskal-flamenko edo runbak; folk galiziarrakin harreman estua; galleguen olagarro festak herriko plazan, edo Lea-Artibaiko senegaldarren urteroko jardun kulturala http://berriatuabizi.wordpress.com/tag/senegal/ . Tira, arrazakerixia egon ba dagola baiña zeozetan be hobetu garala.

Eguneraketa: iragana iragana da, baiña hamen 2021 urte honetan bertan erretratautako katazulo bi. Operatibuak %100ian, lokal-jabien konplizidadiakin (saguak akabatzeko hoberik ez dago!) eta ertzetan harrapautako uliak erakusten dabenez!

Agirre Solarte kalia

Tortola kalia

*****

Etxe zaharretan ba dira antxiñako bizimoduan isladia dirazen pare bat elementu. Pertsona nagusixak ondo ezagutzen dittuez, euren denporan gauza korrientia ziralako; 40 urtetik goragokuak be, ba dakixe ondiok zer dirazen; baiña hortik beherako gitxirek ezagutzen dittuez. Gaiñera ez diraz elementu arkitektoniko “nobliak”, esateko, eta nekez agertuko diraz dekoraziño eta interiorismo aldizkarixetan. Horregaittik oso egokixak dira gauza aboziñauen biltegi honetan erakusteko.

Antxiñan, argi indarrik ez zeguan; eta etorri zanian be, ez zan gaurko moduan (ni umia nintzala gela bakotxeko entxufe bat baiño ez zan egoten; eta labadoria, radiadore elektrikua eta aspiradoria batera martxan hasi ezkeriok automatikuak ¡klak! salto egitten zeban, potentzia topia gaindittuta). Frigorifikorik ez zeguan sasoian ¿zelan gorde jatekua? Freskerak zeguazen horretarako: “aidian” zeguazen rejillazko armarixuak, etxeko alde illunenian. Freskera asko ikusi leikez ondiokan, nahiz eta ez berezko funtziñuakin; gaur egunian ez dago frigorifiko bako etxerik, eta elementu apaingarri modura konponduta ikusten diraz, edo armarixo normal modura erabillitta (jatekua barik, beste edozer gordetzeko).

 Argazkiak.org | Freskera 01 © cc-by-sa: txikillana

 Argazkiak.org | Freskera 02 © cc-by-sa: txikillana

Katuak pasatzeko zuluak, ostera, arraruaguak diraz ikusten eta itxura guztien arabera hamendik urte batzutara ez da alerik geratuko. Izan be, gaur egunian topau geinkiazenak ate zaharretan baiño ez dagoz, baiña ez ate señorial elegantietan, ez bada eze ohol kaskar eta erdi-ustelezkuetan baiño; gaur egungo irizpidiekin, restauraziño biharreri nekez eutsiko detsenak.  

 Antxiñan kalietatik txarrixak lez, oin dala ez urte asko katuak ixa-libre ibiltzen ziran etxerik etxe. Ondo etorrixak ziran gaiñera (arratoiak kontrolatzeko) eta horregaittik bidia eta bizimodua errezten jaken, modu nahiko sosteniblian gaiñera (ez gaur egungo jipi katu-kolonia-elikatzaillien modura). Katazuluak kale nagusittik etxien atzekaldeko patixuetara pasatzeko bidiak ziran, leiho eta atiak itxitta egonda be beti libre mantentzen zirazenak -nere umetzaruan behintzat bai-. Gaur egunian, ostera, normalian ohol batez tapauta topatzen doguz.

 Argazkiak.org | Katazulua 01 © cc-by-sa: txikillana

Argazkiak.org | Katazulua 02 © cc-by-sa: txikillana

Argazkiak.org | Katazulua 03 © cc-by-sa: txikillana

Argazkiak.org | Katazulua 04 © cc-by-sa: txikillana 

Argazkiak.org | Katazulua 05 © cc-by-sa: txikillana

Argazkiak.org | Katazulua 06 © cc-by-sa: txikillana

Argazkiak.org | Katazulua 07 © cc-by-sa: txikillana

Argazkiak.org | Katazulua 08 © cc-by-sa: txikillana

Putupuf, putupuf... etxuat esango idazlia txarra danik (¿ni munduan kontra?) baiña, erredios, etxuat bape-bape-bape konektau berakin. Ipoiñen muiña, etxata interesgarrixa begittandu; tajua barriz, amaittubakua (¿klasikuegixa izango nok? planteamiento, nudo, desenlace...), hizkeria, hermetikua (basarrittar-perifrastikua), esaldi luzeegixekin (amaittu orduko ez nintzuan esaldixan hasieriakin gogoratzen)... Kostau egin jatak liburua amaitzia.

Entzun hamen ipoiña.

*** "Azkuen Ipoin Bildumia" Arrakala Irratijan 2004 eta 2007 urtien artian grabautako ipoin txorta bat da. Resurreccion Maria Azkuek bere "Euskalerriaren Yakintza" liburu kolekziñuan (4 tomo), tomo bat osorik eskintzen detsa ipoiñei, eta berau izan da ekoizpen honetarako erabilli dogun oiñarrixa. Azkuek jatorriko euskalkixan jaso zittuan ipoiñak, 1910 inguruan. Guk hórrek euskalkixok mantendu doguz, herri bakotxeko doiñu eta hizketak ahal danik eta fidelen errespetatuta.

Umia berbetan hasi ahala, gure ekoizpena pertsonalizatzeko beste aukeratxo bat zabalduko jaku: momorro korrientia izatetik, euskal momorro labeldun bihurtzera pasau ahal izango gara, herri jator, gozo eta puta honetako neura nagusixenetako baten barneratuta.

 Aurreko baten, etxe parian eregi deskuen ume-parke eder horretan bertan ikusi neban horren adibide eder bat. Ondoko jarrilekuan lekittar bikote gaztia, nere moduan haren umien gorabeherei begira. Umiak bi ziran, neska-mutillak, eta euren artian tar-tar-tar han zebizen gazteleraz, batez be arreba nagusixak anai gaztenari. Atentziñua deittu zestan euren aman tolerantzia bajua: esaldi bat entzun orduko “¡NAIARAAAAA! Euskeraaaaaaz...!” orrua jaurtitzen zeban (maiuskulia nahitta erabilli dot, belarrittik barautza legez sartzen dan orru penetrantiori ahal besain ondo irudikatziarren). Orduan umiak amari kaso egiñ eta euskerara pasatzen ziran. Baiña handik minuto gitxira, naturalezian indar sahiesteziñak gauzak bere onera ekartzen zittuan, hau da, esfortzu gitxieneko puntura, eta barriro konturatu barik gaztelerara pasatzen ziranian: “¡NAIARAAAAA! Euskeraaaaaaz...!”. Behiñ eta barriro, eten barik, luzaruan eta (bera) nekatu barik. “Hara” –nik- “hamen dakagu euskaldun kontsekuente bat”. Artian bikotia ixilik zeguan, euren artian berba egin barik esan gura dot. Baiña halako baten berbetan hasi, eta “Bamos a berr el parrtido en el barr...”, “No, io boy a kedar con mi madrre porrke...”, “Luego kuando beass a Jokin le dicess...”, “Koge trres kiloss de patatass en Erosski...”.

Hau entzunda, gehixenetan voyeur mutu izatera mugatzen dan parakaidista honek telebista aurkezlien moroko asentimendu keiñua egin zeban: begixak itxi, eta baiezko mobimendu imperceptible bat buruakin. “Hori da bidea. Bietan jarrai”.

****

EGUNERAKETA: 2023-I-14ian, amaittutzat emoten dot nere "guraso estreinatu berri" fasia; atzetik etorriko dirazenendako, erabilgarrixa izan leikialakuan, momorró txiki bat sortzeko aholku guztiak hamentxe ipiñi dittudaz.

Ez, izenburu honetaz ez nabil fauna polarra bildurtu nahixan, ez bada eze “instintoterapia” esaten jakonan kontrako aldarrixa egitten.

Elikadura asuntuetan interesa dakan jentiak, bereziki naturismuan eskolatik, dietan zentzunak dakan papela ezagutuko dabe. Eta bai: elikadura teorixa batzun arabera, gorputzak ba daki ze elikagai mota bihar daben momentu bakotxian, eta hari entzutzen ikasi ezkeriok, bakotxak bere neurriko dietia osatu ahal izango leuke. Oso ondo, baiña gogoratu guri jipi-erdi-bedarjalien teorixak etxakuzela interesatzen, eta bai ostera bihar-dan-moroko momorrua sortzia. Eta zentzu horretan, oso garrantzitsua izango da umiari gogo barik jan eragittia.

Berez, gizaki gehixenen organismua nahikua modu sinplian funtzionatzen dau: gosia dakazunian jan, eta gosia kentzen jatsuanian geldittu. Ume txikixak gizaki basikuen artian basikuenak izanda, arau hau nahikua zorrotz bete daroie. Baiña ez, guk ez dogu ume normalik nahi eta gure momorrua sortzeko prozesu lilluragarri honetan, instintuak tuneatzen txiki-txikittandik hasiko gara, lehelengo ahi eta purien momentutik ahal bada: umia asetzen danian, segi emoten. Horren sinplia da: ez da nahikua bere korputzak eskatzen dabenakin, emon gehixago, sistematikoki, “¡Hamen dator abioia...!” eta halako engaiñu/jolastxuak ezin hobiak dira horretarako. Izan be, sabela organu distensiblia da, eta bere betetasun optimuaz gain beste 200 edo 300 gramo be hartu leikez ume txiki baten. Ba, beti sobran bete. Sekulan ez faltan. Modu horretan, gorpuztxo horrek berak bihar dabena baiño energixa gehixago kudeatzen ikasiko dau, eta koipe pillaketak egingo dittu oso leku barregarri eta sinpatikuetan –ume potolua baiño hoberik?-. Halan, gure gizartian araua dan hiperelikadura kurpil horretako sarreria sigurtatuko dogu (edo ez, barkatu, nerabezaruan bapatian irizpidia aldatu eta danok argal egon nahi dogu), eta gure umia normala izango da.

Ai, zelako mesedia egin zeban gerraostiak! ¡Eta zelan markau gaittuan elikadura asuntuetan, pendulo modura!

****

EGUNERAKETA: 2023-I-14ian, amaittutzat emoten dot nere "guraso estreinatu berri" fasia; atzetik etorriko dirazenendako, erabilgarrixa izan leikialakuan, momorró txiki bat sortzeko aholku guztiak hamentxe ipiñi dittudaz.