Garagoittiko Orakulua

Argazkiak.org | Takartia © cc-by-sa: txikillana

Baten, gizon batek etxeko sukaldian muzturra sartu nahi izan zeban. Hango “jaun eta jabe” zan etxekoandrian baimenez –artian arauak halakuak ziran-, bere gustuko platerak prestatzen ikasten hasi zan.

Beste ikasgai interesgarri askon artian, oillaskua prestatzen be ikasi zeban: pozik geratu zan gizona, bere umetzaroko errekuerdo onak ekartzen zetsen hainbeste errezeta ikasitta, bere aman eskutik gaiñera. Halan be, gauza bati erreparau zetsan: izan txilindronera, berakatzakin, saltsan... oillaskuari beti operaziño bera egitten zetsan etxekoandriak: egosten hasi aurretik, lau laurdenetan zatittu.

Egixa esan, hasieran gizonak ez zetsan kaso haundirik egiñ detalle honi. Berak, zitz eta mitz, amak esandako pauso guztiei jarraittu eta jateko gozuak prestatzen ikasi nahi izan zeban: maistra zaharran jakiturixia ahal danik eta fidelen jaso.

Poliki-poliki, gizonak aurrera egin zeban bere ikasketan: eta halako baten, gauzak aman modura prestatzeko jakitun, esperimentuak egitteko momentua etorri zala pentsau zeban.

Ez zeban oso ondo ulertzen oillaskua zergaittik zatitzen zan beti lautan: eta amari galdetu zetsan. “Etxakixat ba: amari hala ikasi najetsan nik”. Beraz gizonak amamanera jo zeban, gauza bera galdetzeko. “Neri ba... hala erakutsi jestan amak”. Bisabuelia ondiok bizirik zekan gizonak ba: eta hara be jo zeban gizonak. Gor-gorra zeguan, baiña halan be lortu zeban gizonak amandre zaharrari bere jakinmiña azaltzia. Hónek izan ziran bere berbak:

“Hara: gurian pobre-pobriak giñuan, hain pobriak eze, ama gaixuak sukaldeko katxarrotarako laiñ be etxuan izaten. Horretara, iñoiz oillasko bat jiratzen bagenduan –eta hau gitxittan izaten zuan, festa egun espezialian edo- ezin izaten juan osorik prestau, ez bada be eze, lautan zatittuta: lapiko bakarra genkalako, txikixa bera, eta ez zuan kabitzen bestela”.

Izan be, billera sozial batetik alde egitteko momentuan, “Ba noia” esaten dotenetik atetik urtetzen doten arte ez dittuk pasatzen 30 segundu baiño gehixago.

Korrientia dok, baiña, agur esaten hasi orduko lagunak azken orduko komentarixuak egitten hastia; edo beste barik, konbersaziñuan azken berbia iñok esan nahi ez izatia. Azken kasuak izaten dittuk, neretako, gogaikarrixenak: enamorauen telefono konbersaziño ergelen parekuak. “Bueno”, “Ba zoiaz”, “Bai, juan egin biharko gaittuk ba”, “Bixar lana”, “Bai, aste honetan goizez nagok”, “Enpresan gauzak ondo ez”, “Krisisa”, “Bai, eta....” Bla, bla, bla, bla, bla, bla eta bla. Ezin amaittu.

Lehen hor egoten nintzuan, tente, poltsa guztiak eta giltzak eskuetan, ia noiz amaittuko. Baiña konturatu nintzanian despedida interminable hónetan hamar minuto trankil pasau leikezela, alternatiba bi pentsau najittuan: lehelengua, agur egitteko momentua hasten danian barriro jarri, eta izperringia irakortzen hasi. Baiña honek arazua ondiok gehixago luzatzeko arriskua jekarren. Beraz, bigarrena hartu najuan: ordutik hona hórrek hamar minutuok kanpuan pasatzen jittuadaz, edo kalakarixen bistatik kanpo behintzat.

Gaurkuan, aspaldiko partez, momorro txiki baten billakaera modelikuan partehartu izan juat, etxakixat alde ala kontra, hori bai. Izan lajeikek, ume bixekin halako gauzei erreparatzeko denporarik be ez izatia, edo, seguramente, ni neu be korriente nagusixakin mimetizatzen egotia, harik eta danekin bardindu eta nere sasoi bateko ikuspegi fresko freskue eta kanpetxanua zihero galtzia. Izan leike.

Gaur Niko, Tomax eta hirurok hondarrian genguazen, zulua egitten: seguraski Paleolitikotik hona izan diran aitta-seme guztiak jolastu izan daben joko atabiko horretan. Gure leza txikixa nahikua aurreratuta genkala, neskatxo bat allegau jakuk, pizkat nagusixagua (5-6 urte izango zittuan). Berbalduna bera: ia zertan genbizen. Ia berak be egin zeikian “printzesen gaztelua” eta baietz, jakiña, zelan ez. Kontua da neskatxua pizkat protagonista eta bestiena-antolatzeko-zalia izan duala, eta horrekin lehelengo arazuak: guk zulua hustu nahi, berak bete... eta halakuak. Umekerixak, ez jetset aparteko garrantzirik emon, eta segi. Baiña halako baten, bera be zulua egitten hasi, txakur estiluan, eta zrrraaaapppp.... hare zaparradia nere gaiñian: “Umia! Kontuz ibilli gero, hare guztia gaiñera bota destan-eta”. Segi jolasian, trankil-edo... eta handik hamar minutura, barriro: zrraaaaapppppp.... oinguan txikixan arpegira. “Bueno neska! Kontuz ibilli hadi, edo bestela alde hamendik!”. Jolasian segi, eta hara nun ikusten doten bere hiperaktibidadia baretzen, baretzen... eta neskia baztartzen, baztartzen... eta halako baten poliki-poliki malekoira doiala, eta han jartzen dala bakarrik, ixi-ixilik.

Pena haundixa emon jestak. Dudetan egon nok be, berangana juan eta barriro etortzera gonbidatzeko esateko, baiña etxuat egiñ. Bere gurasuak be konturau dittuk, eta han ikusi jittuadaz berangana juaten –lehelengo aitta, eta gero ama- eta berakin berbetan; ez dakitt neskiak zer kontauko zetsen. Baiña gaurkoz fiestarako gogua amaittu jakok hari...

Oker ala zuzen jokatu doten, ez dakitt, baiña pentsau dotena hauxe izan da: neska horrek beste umiekin jolasten ikasi bihar dabela, bakarrik egon nahi ez bajok. Ogro honek botatako furrustadiak helburu horretatik hurrago ipiñiko ahal jok...

PD: egun bi geruago neska bera, leku berian (hondarreko habitualok ez gaittuk lekutik asko mobitzen). Hare montoi haundixa jaukak eginda, eta gu bere ondotik pasatzian: “Neria da” (retintiñakin). Goittik behera begiratu, eta “Ah, bai ondo” nik. Beste zeozer esateko pentsamentua euki dot (“Ah, ba on egiñ”, eta alde). Baiña tira: nahikua desgrazixia jakak neskiorrek dan moduan izatiakin...

****

EGUNERAKETA: 2023-I-14ian, amaittutzat emoten dot nere "guraso estreinatu berri" fasia; atzetik etorriko dirazenendako, erabilgarrixa izan leikialakuan, momorró txiki bat sortzeko aholku guztiak hamentxe ipiñi dittudaz.

Badira hiru bat urte, andrian basarrittik etortzen dan jenero ugarixan artian fruta arrarotxo batzuei erreparau netsanetik: melokotoiak zirala uste neban, baiña ezetz esan zesten, muxikak zirala.

Harrittuta ni, jakiña: kaletarra izatiaz aparte, nere alfabetatze modesto honetan siñistuta negualako muxika berbia melokotoian euskerazko ordaiña baiño ez zala.

Tira, hortan geratu zan gauzia; Killimoko arbol xelebriorri begirakuna batzu bota, eta zelan neretako arbola guztiak bardintsuak dirazen, ba konforme geratu nintzan. Ale batzuei erretratua etara netsen, hori bai, fruta exotiko modura.

Argazkiak.org | Frisku edo muxikia © cc-by-sa: txikillana
Argazkiak.org | Frisku edo muxikia II © cc-by-sa: txikillana

Aurten be etorri da ba, muxiken sasoia, eta hamen hasi gara, urbi et orbi partitzen. Eta hara nun amari banastatxua eruatian, entzutzen detsaten: “A esto frisco le llamamos”. Einnn??? Nere berba-ezezagunen-detektore-automatikua ixotu jatan, eta hala jakin neban frisco erderaz, friskua euskeraz, fruta ezaguna ei dala Eibarren.

Hurrengo pausua: Eibarko Euskara hiztegira jo, eta... ttak! hantxe: “Frisku: Melokotoi txikixa, uletsua, lehen ugarixa zan eta oin ixa zihero galduta dago. Frutua zein zugaitza”. Joño joño, ez neban esango... Jakiña: hau irakorritta, frisku-arbolan abospolua izateko inpultsua etorri da, eman ta zabal zazu munduan friskua, eta hazixak gordetzen hasi naiz nunnahi ereiñi eta galdutako euskal espezie hori errekuperatzeko...

Baiña itxain pizkat: basarri giroko pazientiei pizkat galdetu. Mutrikuko Laranga auzokuari: “Bai, bai, friskua, gure etxepian badago bat”. Tira, orduan galdu-galduta be ez dago. “Ez, ez, gitxi baiña egon badagoz”. Jakiña: berez melokotoia baiño txikixagua da, ez hain gozua... eta horreaittik ez daka exito askorik; txorikeixa eta keixakin gertatzen dan modura izango dala pentsatzen dot. Bueno, friskuen salbatzaillia etxian geratu leike orduan; baiña gorabeheriau nahikua izan da interneten informaziño pizkat billatzeko, eta halan be hazixak gorde gordeko dittudaz jakin badakittelako Amaren kooperatiban biodibersidade kontuan dabillen jentia dagola...

Ulertu dotenangaittik, prunus familian barruan gabiz denpora guztian. Zihetzago, esango neuke Prunus armeniaca (albarikokia) eta Prunus persica (melokotoia) arteko tartian dagola gure friskua, espezie bixen barruan dagozen milla sinonimo eta ñabarduretan ikusi leikianez. Hori bai, badirudi berez erromatarrak Txinatik ekarrittakua dala... ¿baiña zer ez? Trikitrixa Italiatik, arto-babia Mexicotik, zerealak Asiatik...

EGUNERAKETIA 2012-VIII-10

Eta bai, nahikua zabalduta ei dago kaletarrondako ezezaguna dan frutihau. Twitterren egindako aipuak batziarren: alperretxiku (Mendigreenek Beasainen), prixku (Idurre Eskisabelek Ataunen -Idurrek Lasturko “melokotoi txarrak” eta ikastolako “mertxikak” be honekin lotzen dittu-), preskue (Onintza Enbeitak, Muxikan). Alberjigo– merjigo – merjika –mujika (“j” lekitxarrez, jakiña) berben arteko konexiñua nahikua ebidentia dirudi.

Hazi batzuk be kolokau dittudaz; Eibar aldetik mensajero-bizikletero bat etorriko ei jata billa, eta biharbada Gorosta Valley polo teknologikuan be ernatuko da kimuren bat, mazeta haundixian sartuta, landara ornamental estiluan...

Ezagutzen ez doten pertsona bat nere facebookeko laguntzat onartzen bot (edo alderantziz, berak laguntzat hartzen banau)... zer suposatzen da, ¿kaletik ikusten dotenian alkar agurtzen hasi bihar garala? Tira, nik ez dakat arazorik, kasu egitteko zalia naiz-eta. Baiña netiquettia zein dan jakin gura neuke.

Jakiña, honek aurretiko ezaguera mailla bat eskatzen dau: kaletik alkar topatzen dogunian, berak lehendik zein naizen eta nik bera zein dan jakitzia, nahiz eta kasu egitteko aiñako konfiantzarik ez euki. Ez dakitt ondo ulertzen dan...

Naizen elefante hau sare sozialeko katxarrerixan sartu ezkeriok lau-bost bidar gertatu jatan kasua da hau, eta argittu nahiko neuke.

Egixa esan bihar badot, hau liburuhau idazlian izen arraruangaittik aukeratu najuan. Baten bakarrik entzunda najeukan, kruzigrama baten. Bai: haiñ arrarua egin jatan, eze, ez-dakitt-ze arrazoingaittik kaskarrian sartu jataan, onezkero 25 bat urte bai. Arrazoi tribiala dok guztiz, batzutan beste berbekin be gertatzen jatana: palangana, esate baterako. Haxe entzun, eta nere kautan behiñ eta barriro errepikatu najeikek, berbian musikaltasuna edo ez-dakitt-ze-kristongaittik lilluratuta, eta tarteka-tarteka gogora etortzen jatak. Ba hala gertatu jataan tipo honekin: Lajos Zilahy. Ez nintzuan gogoratzen beste ezekin be: ez idazlia zanik, ez hungariarra zanik be...

Eta horra, liburu ederra begittandu jatak. Ez dok oso jasua izango (gerora ikusi dotenez, bere sasoiko best-seller fabrikatzaillia izan ei zuan Lajos) baiña idazkera forma oso orijinala eta hurrekua dok, eta protagonistian izaera torturauak ondo konektatzen jok irakorliakin, nerekin behintzat bai.

Idazlian ibilbide pertsonala ezagututa, errezagua egitten jatak gaiñera nobelia kokatzia, eta Akira Kurosawa zinegillianan antzekua begittandu jatak. Protagonistia be bere herrittik EEBB-etara egitten daben tipua dok, eta joalian penurixak liburuan zati haundixa hartzen juek: hizkuntzia, lagunik eta lanik eza, adaptau eziña, herrimin zorrotza... Halan be, hórrek penurixok gero etorriko dan integraziñuari indar gehixago emoten jetsek, iñor baiño amerikanuagua izateko borondatiari, EEBB-ekingo atxekimentu sutsuari... azken fiñian, herri horretan dan-dan-dan-danak diralako etorkin. Self made man topikua, gurian hainbeste txistetarako emoten dabena....

Lehelengo irudixan 18 urte nittuan (urpeko bandan nago); potiñeko pasajeruen artian liorreko jente larregi kontizu, eta artian ez zekixen enbarkaziñuan danak batera tente jartzian halako gauzak pasau leikiazela. Jakiña, potiña hondora juan zan eta hillabete pasau egin zeban urpian, harik eta Ondarruko urpekarixen laguntzaz erreskatau arte.

Bigarren irudixan 25 urte nittuan. Kuadrillan antzar-harrapatzera juandako lehelengo beraneantia eta, ejem, ordurarteko errekorra hausi zebana (8 altzada). Sahietsian hartutako zartadiangaittik soltau neban antzarra, arnasa ezin hartuta.

Argazki bixak Tonirenak diraz.

Argazkiak.org | Nun dago Tomax? © cc-by-sa: txikillana

Ume guztiak be hala egingo juek, pentsatzen dot nik, amak lagatzen daben neurrixan. Eta bizitza osuan zihar, bentanetan kristala ipintzeko aiñako dirua izan daben familixetan behintzat (leixo, tela entzerau edo tronerekin, kurtiñekin jolastia gatx).

Nere helburua kotxia gero eta gitxiago erabiltzia dok; banajoiak pizkaka pizkaka, baiña ondiok larregittan hartu bihar izaten juat bolantia nere gustorako. Halan be, esango neuke egunen baten lortuko dotela hori kentzia, eta iñora mobidu bihar naizenian, transporte publikuak erabiltzia, antxiñako legez. Ia jubilatzeko ordua baiño lehenago dan, ejem...

Izan be, oin nere gadget guztiekin nabillela, asko gogoratzen nok oin dala 20 urteko autobus biajiekin. Eta batez be geltokixekin, bakotxa bere pertsonalidadiakin.

Goguan jaukat Pontevedrako geltokixa: itxura sobietikozko piso bixak; taberna kutria; “hildako” txakurrak lurrian part botata; enpanada gozuak saltzen zeben dendia; “anbientedun” komuna (joder zelako tabarria emon jestan bigotedun harek, azkenian barrezka amaittu genduan bixok).

Eta lehenago, Valenciako geltoki erraldoi ha, ixa kanpofoballa lakotxia, dana porlana, eskultura haundixan morokua. Hori autobusekua: eze, Valencian ezagutu neban lehelengua trenana izan zuan. Belle epoque, art decó edo ez dakitt zer estilokua: hain politta, eta hain enpanadilla gozuekin (boniatozkuak atunezkuak baiño hobe, hónekin beti bihotzerria).

Bakardade haundiko denpora legez gogoratzen juat hori guztihori, telefono kabinen denporia (mobillez berbetan zoianari kaletik begira geratzen giñanekua). Halan be, desolaziño horrek erakarri be egitten najinduan, eta erakartzen nok ondiok. Geltoki zikiñetan, jente ezezagunen artian, kotxe elegante eta abioietan mobitzen dan jentiangandik hain urriñ... Eta etxakat esplikaziñorik horretarako (Agur ta banoa / ni ez bait naiz hemengoa....).

Tabakuan denporia zuan bebai.Artian autobus barruetan erre zeikian, eta orduantxe jarri juen debekua. Jentiak, halan be, etxuan kasorik egitten. Goguan dakat Eibar-Pontevedra biajian zelakua montau neban, bost lagunek batera zigarrua ixotu zebenian... Eta orduan ez zestan hainbeste molestatzen; oiñ botaguria etortzen jatak asientuen tapizerixia eta tabako usaiñan arteko nahastia gogoratzian.

Ederra aldia gaur egunakin, bai. Segapotuak etxakek segapoto formarik any more: edonun tuiteatzen, edo albistiak ikusten, edo idazten... Asko aldatu dok geltokixetan orduak pasatzeko formia.

Halan be, baakixat hau ez dala unibertsala: sasiaberatsen arteko gauzia bakarrik dok (eta sasiaberastasun hori beheraka joiak, gogoratu). Gaur egunian, hautsa eta lokatza nagusi dirazen errepidietan lehenagoko geltokixak, nere errekuerduetako ordu geldixak, barriro bizitzeko aukera asko egongo dala uste juat. Eta jentiak ondiok kalera urtengo dau lagunen billa (“perdidarik” egin barik). Eta  auzoko umiak lagunen pegorako txirriña joko juek, ia jolastera jaitsiko dan galdetzeko...

Argazkiak.org | Ràdio Klara © cc-by-sa: txikillana

Honi baiña, allegau jakok jubilaziñorako ordua, eta egun gitxi barru kontainerrian egongo dok. Zalantza barik, nere kamiseta gustukuena. Izan be, hantxe Valencian hasi nintzan irrati asuntuari afiziñua hartzen, Radio Klara sukaldeko radiokasetian entzutzen. Ondo goguan jaukat RIP-en kantuak bertan entzun nittuala estraiñekotz (¡Valencian, bai!), baitta oso deigarrixa egin jataan talde barri baten kantua be: Def Con Dos, “Sigo siendo heterosexual”. Etara kontuak: Ekintza Zuzena aldizkarixa be han ezagutu najuan, Carmen auzoko denda alternatibo moroko baten...

Irratsaiuak erdi ahaztuta jaukadaz onezkero (hogei urte pasau dittuk, eta hórretatik hamabost bat irratigintzan) baiña ondiok gogoratzen jittuadaz “La pinteta rebel” (Panotxa aurkezlia, “La Terminator Rosa” eta beste kolaboratzailliak...), hango kuña kreatibuak – irrati libriak beti diru billa-, edo asteko programaziñua aurkezteko saiua (nik gero erreproduzitzen saiatu nintzana).

Pasau juagu ba, beste pajiña bat.